WADY WYMOWY U DZIECI

I. Najczęściej spotykane wady wymowy

„ O wadach wymowy mówimy wtedy, gdy odbiega ona od normy fonetycznej, ogólnie przyjętej w danym języku. Zaburzenia te obejmują szeroką gamę odchyleń od normy, poczynając od drobnych nieprawidłowości w wymawianiu poszczególnych głosek aż po ciężkie wady, które utrudniają kontakt z otoczeniem i powodują złe przystosowanie się jednostki do życia społecznego.

Do wad wymowy nie zaliczamy cech wymowy dziecięcej, które są normalnym przejawem jej niedojrzałości. Rozwój mowy powinien w zasadzie zakończyć się w 5-6 roku życia. W niektórych przypadkach kształtowanie się mowy trwa nieco dłużej „.

Wyróżnia się trzy grupy dzieci z nieprawidłowym rozwojem mowy według następujących cech:

1. mówienie z opóźnieniem, choć wymowa jest od razu prawidłowa,

2. mowa we właściwym czasie , ale nieprawidłowa,

3. mowa z opóźnieniem i długo nieprawidłowa.

Jeżeli do 3 roku życia mowa się nie rozwinie (dziecko wymawia tylko pojedyncze wyrazy i to proste), trzeba podejrzewać opóźniony rozwój mowy.

Czynniki powodujące opóźnienie rozwoju mowy dzieli A. Mitrinowicz na wewnątrz- i zewnątrzpochodne. Do pierwszych endogennych zalicza dziedziczność, manifestującą się opóźnieniem rozwoju mowy u rodzeństwa lub rodziców. Do czynników zewnątrzpochodnych ( egzogennych) , mogących powodować opóźnienie mowy, należą choroby przebyte w pierwszym roku życia, a hamujące rozwój ruchowy (siadanie, stanie, chodzenie), oraz czynniki środowiskowe (np. wychowywanie dziecka wśród osób głuchych, niedosłyszących, prymitywnych).

W literaturze spotyka się wiele propozycji dotyczących klasyfikacji zaburzeń mowy. H.Spionek zwraca uwagę, że zaburzenia te można rozpatrywać z dwóch punktów widzenia:

- o od strony objawów, biorąc pod uwagę dźwiękową postać , czyli wymowę i

3

odnosząc ją do przyjętej formy fonetycznej,

• od strony przyczyn (etiologia) i mechanizmów (patogeneza), które prowadzą do owych odstępstw.

Pierwsze podejście zdąża od charakterystyki wymowy danego dziecka, do szczegółowego opisu, jak realizuje ono określone szeregi głosek oraz poszczególne głoski ( w izolacji i różnorakich układach).

Drugie podejście zdąża do ustalenia, skąd pochodzą owe odstępstwa.

I.Styczek proponuje klasyfikację zaburzeń mowy według przyczyn zewnątrz- i wewnątrzpochodnych (egzo- i endogennych). W pierwszej kategorii nie stwierdza się deficytów anatomicznych czy psychoneurologicznych, które by można uznać za przyczyny, a zatem winne jest tu środowisko, jego ujemne wpływy w postaci zaniedbań, stresów, złych wzorców it. Do przyczyn wewnątrzpochodnych autorka zalicza:

1. uszkodzenie struktur korowych, powodujące częściową lub całkowitą utratę mowy lub jej rozumienie ( afazja), brak rozwoju mowy (alalia) i zaburzenia w jej rozwoju (dyslalia);

2. uszkodzenie jąder podkorowych, ośrodków i dróg nerwowych lub nerwów obwodowych, powodujące brak rozwoju mowy lub jej zaburzenia zwane anartrią lub dysartrią;

3. upośledzenie umysłowe powodujące dyslogię;

4. zaburzenia sfery emocjonalnej, powodujące wady mowy zwane dysfemią;

5. zaburzenia osobowości, wywołujące wady mowy zwane dysfrazją;

6. nieprawidłowości w budowie anatomicznej narządów mowy, powodujące dysglosję.

Wśród dzieci uczęszczających do przedszkola możemy spotkać się z zaburzoną percepcją słuchową (dyslalią słuchową), zaburzeniami ruchowymi (dyslalią motoryczną), porażeniem elementów narządów mowy (powodujących dysartrię) oraz nieprawidłowościami w budowie narządów artykulacyjnych (powodujących

4

dysglosję).

Zupełnie inne podejście do klasyfikacji proponuje językoznawca, L.Kaczmarek.

Za podstawę podziału przyjmuje on tekst przekazu słownego. Otóż w każdej wypowiedzi wyróżnić można trzy części składowe: treść, formę językową i substancję. Stąd też będziemy mieli odpowiednio: zaburzenia treści, języka i substancji.

Zaburzenia treści dotyczyć mogą procesu uogólniania i abstrakcji, logiki w budowanych tekstach oraz ukierunkowania w myśleniu (np. rozkojarzenia, zaburzenia krytycyzmu).

Zaburzenia języka obejmują przede wszystkim przypadki braku mowy, czyli niemoty (zwykle głuchoniemoty), a dalej -afazję , alalię (mowę niedokształconą),agramatyzm.

Zaburzenia substancji występują w dwóch płaszczyznach:

• suprasegmentalnej tj. dotyczącej akcentu, melodii i rytmu; należą tu: jąkanie, nosowanie , zaburzenia tempa mówienia, wymowa bezkrtaniowców, a także zaburzenia głosowe, m.in. afonia (bezgłos), fonastenia (koordynacyjna niedomoga głosowa), zakłócenia procesu mutacji;

• segmentalnej, tj. dotyczącej głosek, które obejmują wady wymowy (dyslalia), niezależnie od pochodzenia ( słuchowego, środowiskowego, emocjonalnego), oraz błędy wymowy (dysortofonia).

Klasyfikacja ta, z uwagi na uproszczenia i terminologię, nie oddaj w pełni istoty rzeczy.

Dla potrzeb nauczyciela wychowania przedszkolnego najpraktyczniejsza będzie klasyfikacja oparta na objawach i takie nazewnictwo, które w sposób prosty i jednoznaczny określać będzie to, co w akcie mowy uległo zniekształceniu i na czym to odstępstwo polega.

5

II. Różne teorie jąkania

Jąkanie stanowi grupę wad mowy, gdyż w niewielkiej mierze dotyczy artykulacji. Powstaje ona zwykle w wieku przedszkolnym. W okresie tym istnieje szczególna podatność na wszelkie defekty mowy, bowiem wchodzą tu w grę: ogólna ruchliwość dziecka, szybkie wzbogacanie słownika oraz rozwój myślenia. Rozumienie mowy rozwija się szybciej niż umiejętność wysławiania się. Reagując zwykle emocjonalnie , dziecko nie może należycie wyrazić swoich myśli. Czuje, że nie potrafi mówić płynnie, że musi powtarzać wyrazy dopóty, dopóki nie zjawi się inny wyraz, który nie sprawi mu trudności. Powstaje dysproporcja pomiędzy tym, co dziecko chciałoby a co może powiedzieć. Jest ona źródłem napięć, które- gdy brak jest rozumnej pomocy i życzliwości otoczenia- pogłębiają się i w końcu towarzyszą każdej wypowiedzi dziecka. Natomiast w warunkach pomyślnych ustępują z czasem, i takie przejściowe zjawisko niektórzy autorzy określają mianem jąkania fizjologicznego.

Jąkanie jest nerwicą mowy, polegającą na zaburzeniu koordynacji narządów oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego, przy czym w obrazie klinicznym obserwuje się zazwyczaj wzmożone napięcie mięśni związanych bezpośrednio lub pośrednio z aktem mowy.

Dodatkowe skurcze mięśni oddechowych obejmują przede wszystkim przeponę. Mogą one pojawiać się w czasie wdechu lub wydechu. Oddech jest krótki, arytmiczny, przerywany lub przeciwnie- strumień powietrza bywa zatrzymany. Pacjent często mówi na wdechu.

Skurcze mięśni fonacyjnych uniemożliwiają rozwarcie wiązadeł głosowych. Wiązadła zaciskają się, zachodzą jedno na drugie, głos wydobywa się z trudem, przy dużym oporze. Może zresztą nie dojść do zwarcia wiązadeł głosowych, stąd długie przerwy w mówieniu lub mowa szeptem.

Wzmożone napięcie mięśni fonacyjnych i artykulacyjnych uniemożliwia ich właściwe ruchy. Napięcia te (skurcze toniczne-blok) powstają przy głoskach zwartych, np. dziecko nie może płynnie powiedzieć wyrazu koza, gdyż wypiera

6

początkowy dźwięk k (k-k-koza). Natomiast prze skurczach klonicznych ten sam ruch jest powtarzany kilka razy (powtarzanie sylab): w tym przykładzie ko-ko-koza.

W rozwoju jąkania zdarza się zwykle przejście z objawów klonicznych do tonicznych, nigdy odwrotnie.

Mowa jąkających jest wybuchowa lub przeciwnie- monotonna, cicha, często z zabarwieniem nosowym. W czasie mówienia, zwłaszcza przy jąkaniu tonicznym, mogą występować współruchy, które wyzwalają mowę, np. wysuwanie języka, mruganie, wydymanie warg, kręcenie głową, ruchy ramion, tupanie, szarpanie guzika. W ten sposób dziecko „atakuje” pierwszy dźwięk coraz to nowymi sposobami. Niekiedy w tym celu używa dźwięków wyzwalających, jak mruczenie, przydechowe samogłoski (aaa, yyy), sylaby (no, no), a nawet całe „wyrazy-protezy”

( a więc, a więc...); w ten sposób mowa trwa, nie ma w niej przerw i nie dochodzi do wtórnego zablokowania.

Normalny proces mówienia składa się z szybkich, rytmicznych i skoordynowanych ruchów mięśni wszystkich trzech narządów: oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego. Mówimy z minimalnym napięciem tych mięśni. U osób jąkających się patologicznie napięcie tych mięśni doprowadza do zablokowania głosu. Zaburzone są rytm i tempo mowy.

III Rodzaje jąkania

Jąkanie kloniczne polega na kilkakrotnym powtarzaniu tej samej głoski, bądź tej samej sylaby przed rozpoczęciem wypowiedzi (bądź w jej trakcie). Jeżeli do klonicznego jąkania nie dołączą się objawy toniczne, to ta postać wcześnie pojawiającego się jąkania może zaniknąć w dalszym rozwoju mowy dziecka.

Jąkanie toniczne polega na spazmatycznym zacinaniu się, „wypychaniu” siłą głoski lub całego słowa, przy jednoczesnym napięciu mięśniowym; po ustąpieniu skurczu (tonizacji mięśni) występuje charakterystyczne przyspieszenie w „wyrzucaniu” głoski, sylaby, słowa, czy całej wypowiedzi.

Jąkanie kloniczno-toniczne łączy oba rodzaje jąkania się (współruchy i logofobia), bądź toniczno-kloniczne z dominacją skurczów jednych lub drugich. Leczenie tego

7

rodzaju jąkania się oraz jąkania się z objawami tonicznymi wymaga współdziałania logopedy z lekarzem foniatrą.

Prawie we wszystkich przypadkach jąkania się mamy do czynienia z zaburzeniami funkcji i koordynacji trzech układów ruchowych, które biorą udział w mówieniu . Są to: ruchowy układ artykulacji, ruchowy układ fonacji i ruchowy układ oddechowy.

-Ruchowy układ artykulacji

Zaburzenia tego układu mogą powodować skurcze mięśni twarzy, kilkakrotne powtarzanie tych samych głosek bądź sylab, wpychanie języka między zęby, zacinanie się w mowie, a następnie „wyrzucanie z siebie” w sposób przyspieszony głosek zwartych (p,b,k,g,m itp.).

Skurcze mięśni narządów artykulacyjnych o charakterze tonicznym powodują przerwę w mowie, uniemożliwiają wykonanie odpowiedniego ruchu warg, czy języka, natomiast przy skurczu klonicznym ten sam ruch zostaje powtórzony parokrotnie.

• Ruchowy układ fonacyjny

Zaburzenia funkcji tego układu polegają na tym, że mięśnie regulujące ułożenie i napięcie wiązadeł głosowych, które u jąkających się osób są napięte w czasie mówienia, nakładają się na siebie. Powoduje to przesunięcie się krtani do przodu i zmianę brzmienia głosu, jego przerywanie lub całkowity zanik.

Skurcze mięśni fonacyjnych, czyli krtaniowych, uniemożliwiają otwarcie lub zamknięcie głośni, co utrudnia wydobycie się głosu. Czas trwania skurczu przy średnim stopniu jąkania się wynosi od 0,2 sek. do 12,6 sek., a w ciężkich przypadkach nawet do 90 sek.

-Ruchowy układ oddechowy

W zaburzeniach tego układu najczęściej bywa skrócona faza wydechowa. Skurcze mięśni aparatu oddechowego, przede wszystkim przepony, są jednym z najczęściej występujących objawów jąkania się. Zaburzona jest wtedy rytmiczność oddechów- zatrzymanie oddechu lub nieregularne oddychanie.

8

IV. Przyczyny jąkania

Przyczyny jąkania nie są dostatecznie poznane, mimo że jąkaniem interesowano się od bardzo dawna i w stopniu znacznie większym niż innymi wadami wymowy.

„ Hipokrates upatrywał przyczynę jąkania w ośrodkach, Arystoteles zaś i jego zwolennicy w organicznych wadach języka. Mercurialis widział źródło jąkania zarówno w ośrodkach, jak i obwodzie”- w ten sposób Wł.Ołtuszewski rozpoczyna zarys historyczny wiedzy o jąkaniu.

Do wymienionych najczęściej przyczyn należy:

• Dziedziczenie skłonności do jąkania w formie niepełnowartościowego systemu nerwowego.

Tą skłonności stwierdza się u około 30-40% jąkających się ( któryś z rodziców lub dziadków jąkało się lub mówiło szybko).

• Przyuczanie dzieci leworęcznych poniżej 7 roku życia (tzn. z nieukończonym rozwojem mowy) do posługiwania się ręką prawą.

Istnieje też przypuszczenie, że u dzieci leworęcznych, przyuczanych do posługiwania się ręką prawą, wykształcają się dodatkowo okolice mowy także w półkuli lewej i że jąkanie występujące często u takich dzieci może być spowodowane niezgodnością impulsów, płynących jednocześnie z obu półkul. Przestrzega się przed zmuszaniem dzieci leworęcznych do posługiwania się ręką prawą (Sovak).

• Ogólna sprawność motoryczna.

Ogólna niesprawność motoryczna przejawiająca się opóźnionym rozpoczęciem chodzenia i opóźnionym rozwojem mowy- bywa również wymieniana jako przyczyna jąkania.

• Niedostateczna czynność jąder podkorowych.

Za przyczynę jąkania się uważa się również zaburzenia koordynacji ruchów

mownych, wywołane niewydolnością funkcjonowania jąder podkorowych.

• Brak dominacji jednej z półkul mózgowych.

Zła synchronizacja impulsów, dochodzących z centralnego układu do

9

parzystych mięśni narządów mowy, powoduje skurcze tych mięśni.

W pracach współczesnych autorów jąkanie traktuje się jako nerwicę mowy. (M. Seeman 1955). Według Seemana jąkanie powodują zaburzenia czynności układu podkorowego , wywołane czynnikami psychicznymi, działającymi poprzez układ wegetatywny. W ten sposób wytwarza się zamknięty krąg patologicznych zmian psychowegetatywnych. Silne emocje , takie jak np. strach przed mówieniem, wywołują zakłócenia procesów w obszarach podkorowych i centrach wegetatywnych, co z kolei odwrotnym działaniem wzmaga zakłócenia procesów korowych. Objawem jąkania nie są skurcze mięśni biorących udział w mowie, ale patologiczna emocjonalna reakcja na nie, której towarzyszą zmiany w czynnościach wegetatywnego systemu nerwowego. Wpływ emocji na mowę jest znany i wiadomo, że może ona oddziaływać pobudzająco lub hamująco.

Jąkanie występuję często z innymi wadami mowy. Z tego faktu niektórzy autorzy wyciągają wniosek, że przyczyną jąkania może być wada mowy. Chwatcew na przykład tłumaczy to tym, że wada mowy powoduje przykre przeżycia i wiążące się z nimi długotrwałe emocjonalne napięcie, wywołujące zachwianie normalnej funkcji mowy. U wielu dzieci jąkających się, podobnie jak u dzieci dyslalicznych, można obserwować pewne opóźnienie w rozwoju ich mowy. Jąkają się jednak także dzieci, u których mowa rozwija się bardzo wcześnie. Jąkanie występuje zarówno u dzieci upośledzonych umysłowo, jak i u dzieci bardzo zdolnych.

Objawy,przyczyny i terapia jąkania wg J. Nowak

Jąkanie

Objawy zaburzeń Przyczyny jąkania Postępowanie logopedyczne

- Skurcze narządów - Dziedziczność. - Przeciąganie samogłosek

oddechowych . - Przyuczenie dzieci w wyrazach.

- Skurcze narządów leworęcznych do - Mówienie szeptem.

fonacyjnych. praworęczności. - Mówienie w takt metronomu.

- Skurcze narządów -Ogólna niesprawność - Hipnoza.

artykulacyjnych. motoryczna. - Echo-korektor.

10

-Zaburzenie jąder - Mówienie z jednoczesnym

podkorowych. klaskaniem.

5. Postępowanie logopedyczne

Reedukacja mowy jąkających się należy do najtrudniejszych problemów logopedycznych. Stosowane obecnie metody nie w każdym przypadku dają trwałe rezultaty. Polegają one na ćwiczeniach logopedycznych, w czasie których jąkający przyswaja sobie mowę pełną, swobodną- bez napięcia nerwowego.

Środki farmakologiczne uspakajające mają zazwyczaj działanie krótkotrwałe.

Reedukację mowy można podzielić na trzy okresy. W pierwszym etapie jąkający się,stosując specjalne ćwiczenia, uzyskuje płynność mowy na lekcjach. W drugim etapie stopniowo przyzwyczaja się osobę reedukowaną do ciągłego przestrzegania zaleceń, zapewniających płynność mowy i do pamiętania o nich w różnych sytuacjach, tzn. nie tylko w poradni, ale także w domu, w szkole, w pracy itp. W trzecim etapie jąkający się dalszym ciągu pracuje nad swoją mową, ale już sam i jeśli nawet jąkanie zniknęło- jeszcze przez długi czas przestrzega zaleceń logopedy.

U jąkających się stosuje się następujące ćwiczenia:

• ćwiczenia oddechowe

• ćwiczenia oddechowe łącznie z głosowymi

• ćwiczenia warg i języka

• mówienie szeptem

• przeciąganie samogłosek w wyrazach (początkowo we wszystkich wyrazach a następnie tylko w wyrazach na początku zdania)

• mówienie w takt metronomu

• mówienie z jednoczesnym słuchaniem echa swoich słów

• nagrywanie na taśmę magnetofonową

• hipnozę.

Ćwiczenia warg i językowe przekonują jąkającego, że może swobodnie wykonywać dowolne ruchy tymi narządami mowy.

11

Prawidłowe oddychanie jest ważnym elementem procesów mówienia. Jak już zaznaczono u jąkających się występuje dość często zaburzenie oddechowe; oddychanie jest nieregularne i płytkie. Jąkający się wykonując ćwiczenia oddechowe uczy się panować nad swoim wydechem, tzn. regulować w zależności od potrzeb jego głębokość i równomierność , co zwiększa płynność wymowy. Uczy się likwidować napięcie mięśni oddechowych, a przede wszystkim przepony brzusznej.

Przed rozpoczęciem ćwiczeń oddechowych oraz w czasie ich wykonywania jąkający powinien się starać rozluźniać wszystkie mięśnie. Powinien również pamiętać o tym, aby nie wykonywać zbyt głębokich oddechów. U dzieci od lat 7-8 nie stosuje się specjalnych ćwiczeń oddechowych, wyrabia się u nich oddech w czasie śpiewu, gier i zabaw. Możliwie jak najwcześniej ćwiczenia oddechowe należy prowadzić łącznie z głosowymi.

Ćwiczenia logopedyczne, takie jak mówienie szeptem, przeciąganie samogłosek w wyrazach, mówienie w takt metronomu lub z jednoczesnym słuchaniem echa swoich słów ma na celu wyrabianie płynności mowy na skutek wdrażania jąkającego się do powolniejszego mówienia.

Ćwiczenia logopedyczne prowadzi się indywidualnie lub zbiorowo. Zajęć nie można prowadzić bez przerwy przez dłuższy okres czasu. Cykl zajęć w zależności od częstotliwości lekcji trwa 3 lub 6 miesięcy. Powtórzenie ćwiczeń po upływie jakiegoś czasu jest niekiedy konieczne. Jąkanie można uznać za usunięte, jeżeli w czasie trzech lat nie ma recydywy.

Postępowanie logopedyczne zależne jest od wieku jąkającego się. Inaczej prowadzi się zajęcia z małymi dziećmi , a inaczej z młodzieżą lub też z dorosłymi. Jeżeli dziecko w wieku 3-5 lat zaczyna się jąkać, należy je w miarę możliwości odizolować od otoczenia i stworzyć mu takie warunki, aby nie odczuwało potrzeby rozmawiania, zwłaszcza w ciągu kilku pierwszych dni.

Zwracając się do dziecka należy mówić wolno, cicho lub nawet szeptem i krótkimi, prostymi zdaniami, w ten sposób sprowokuje się je do odpowiadania w podobny sposób. Przy takim postępowaniu jąkanie na ogół zanika. Oprócz osłuchiwania dziecka z mową powolną, wyraźną należy stosować także ćwiczenia:

12

• wspólne recytowanie wierszyków

• opowiadania bajek

• opowiadanie treści obrazków

• śpiewanie piosenek

Od dzieci w wieku szkolnym można już wymagać bardziej systematycznej pracy nad mową. Dzieci te przechodzą kurs 3-6 miesięczny, w czasie którego metodami pedagogicznymi wyrabia się płynność mowy oraz koordynacji oddychania, fonacji i artykulacji.

Według J.B.de Quoiros najłatwiej jest usunąć jąkanie do 5 roku życia, tzn. w okresie , w którym się ono zazwyczaj rozwija. Podaje on zalecenia dotyczące czterech aspektów wychowania dziecka:

1. Zalecenia dotyczące mowy dziecka.

2. Zalecenia, mające na celu przywrócenie wiary dziecka we własne siły.

3. Zalecenia mające na celu zapewnienie dziecku stabilizacji jego życia emocjonalnego.

4. Zalecenia dotyczące zapewnienia dziecku usystematyzowanego i higienicznego trybu życia w celu wzmocnienia jego systemu nerwowego.

VI Zakończenie

Leczenie jąkania jest trudne, a żadna z metod nie ma charakteru uniwersalnego. Terapia jest trudna, długa, złożona i bardzo indywidualna, w grę wchodzi cała osobowość i środowisko pacjenta. Wszelka ingerencja nie specjalistów może okazać się szkodliwą.

Ze strony nauczyciela wystarczy, gdy wykryje on niedosłuch ( co musi sprawdzić lekarz), zwróci uwagę na budowę narządów artykulacyjnych (języka, warg, podniebienia, na zęby i zgryz), a także na stopień ich sprawności. Wówczas, konieczna jest ścisła współpraca ze specjalistami ( logopedą, laryngologiem, ortodontą) oraz rodzicami.

Opracowanie: mgr Urszula Małusecka

BIBLIOGRAFIA

1. Demel Genowefa .Wady wymowy, PZWL, Warszawa 1979.

2. Spionek Halina. Zaburzenia rozwoju mowy a niepowodzenia szkolne. Warszawa 1973.PZWS.

3. Demel Genowefa. Elementy logopedii. WSiP. Warszawa 1987.

4. Kaczmarek L.: Korelacyjna klasyfikacja zaburzeń słownego i pisemnego porozumiewania się.”Logopedia”1975 nr 12.

5. Nowak J.: Wybrane problemy logopedyczne. WSP Bydgoszcz 1997.

6. Balejko A.: Pomagam dziecku w mówieniu, czytaniu i pisaniu. Orthdru Białystok 1996.

7. Styczek Irena. Logopedia. PWN. Warszawa 1981.

Demel G.,Wady wymowy,PZWL,Warszawa 1979, s.11

H.Spionek:Zaburzenia rozwoju mowy a niepowodzenia szkolne. Warszawa 1973 r,PZWS, s.162

Demel G:Elementy logopedii,WSiP,Warszawa 1987,s.35

Tamże, s.36

Kaczmarek L.:Korelacyjna klasyfikacja zaburzeń słownego i pisemnego porozumiewania się.”Logopedia”1975 nr 12, s.5-13

Demel G:Elementy........., s.37

Demel G:Demel G:Elementy........., s.19

Balejko A:Pomagam dziecku w mówieniu,czytaniu i pisaniu,Orthdru,Białystok 1996, s.37-39

Styczek I:Logopedia, PWN,Warszawa 1981, s.319.

Nowak J:Wybrane problemy logopedyczne,WSP, Bydgoszcz 1997, s.21

Styczek I:Logopedia, PWN,Warszawa 1981, s.323

Tamże, s.324

Nowak J:Wybrane problemy ...... , s. 21-22

Styczek I:Logopedia......, s.325

---