Temat 4.
GRANICE I PODZIAŁY WEWNĘTRZNE ŚLĄSKA

Historyczne ziemie Śląska obejmują obszar położony na północy od Sudetów, między górna Wisłą a Kwisą i Bobrem (tereny między Kwisą i Bobrem a Nysą Łuzycką historyczną należą do Górnych Łużyc, w niektórych okresach zaliczane były do Śląska - ostatecznie włączone do niego w 1800 r.) - następnie wzdłuż prawego brzegu Odry, po ujście Warty na północy. Na południu ziemie śląskie w poszczególnych okresach przekraczały na terenie tzw. Bramy Morawskiej linie Beskidy - Sudety, dochodząc za morawską Ostrawę aż do źródeł Odry.

W dorzeczu Odry ludzie pojawili się w epoce kamienia, tj. co najmniej 10 000 lat temu. Ich narzędzia pięśniaki znalezione zostały na przedpolu Bramy Morawskiej pod Raciborzem. Osadnictwo na większą skalę pojawiło się w czasie od 4 do 6 i pół tysiąca lat temu. Zapoczątkowały je plemiona, które przybyły na Śląsk znad Dunaju Zasiedliły one najpierw urodzajne tereny Wyżyny Głubczyckiej, gdzie karczowali lasy, aby uprawiać pszenicę, jęczmień, proso i żyto oraz prowadzić chów krów, kóz, świń i owiec pod gołym niebem. Sami mieszkali w ziemiankach, później w gromadnych domach. Ślady ich bytności znaleziono w Branicach, Kietrzu, w Pietrowicach Wielkich. Plemiona, które przybyły z południa asymilowały z wcześniej zamieszkałymi plemionami. Około 1800 r. p.n.e. na Śląsku pojawiły się narzędzia i ozdoby z brązu, którego stop cyny z miedzią wynaleziono na Bliskim Wschodzie. Ok. 1500 r. nastąpił napływ plemion z zachodu, które niszczyły osady dotychczasowych mieszkańców. Doszli do rzeki Prosny.

Wiek później dochodzi do kolejnej zmiany ludności. Społeczność ta (kultury łużyckiej) zajmowała tereny środkowej Łaby po dorzecze górnego Bugu i od Słowacji, Moraw, Czech i Saksonii po Brandenburgię - z niewielkimi zmianami przetrwała 1000 lat, do IV w. p.n.e. Za jej twórców na terenie Polski uważa się Prasłowian. Ostatnio pojawiła się hipoteza, ze jej twórcami byli Ilyrowie znad Adriatyku (o nich mówiłam na 2 wykładzie) oraz różne plemiona germańskie - które zdaniem prof. Michała Lisa - nie można utożsamiać z przodkami dzisiejszych Niemców.

Śląsk był jednym z głównych ognisk kultury łuzyckiej. Na przełomie VIII i IX w. dochodzi do integracji mieszkańców Śląska i swoistego podziału na część północno-zachodnią i południowo-wschodnia. Granicą była tzw. przesieka śląska czyli wykarczowana przez lasy przestrzeń. Od zachodu Śląsk oddzielały tzw. wały śląskie, tj. pas podwójnych (lub potrójnych) umocnień średniowieczną, ciągnących się wzdłuż środkowego i dolnego biegu rz. Bóbr, na pd. od Krosna Odrzańskiego poza Szprotawę. Zapór takich nie tworzono na północy regionu co wskazywałoby na wspólnotę plemienną.

Powszechnie przyjmuje się, że w VII w. (623-658) wchodził w skład tzw. państwa Samona. Z połowy IX w. pochodzi źródło wymieniające nazwy plemion śląskich. Dokument powstał ok. 845 r. dla celów militarno-wywiadowczych, nazywany Geograf Bawarski wymieniał tak, że plemiona śląskie, w tym Ślężan mających 15 grodów, Dziadoszan - 20, Głupie Głowy (Lupiglaa) - 30, Opolan - 20 i Gołężyców - 5 grodów. Dane uzupełnia tzw. dokument praski, który dodaje nazwy plemion Bobrzan i Trzebowian. Sądzi się, że Ślężanie przebywali nad rzeką Ślężą, w okolicach Góry Ślęży, Wrocławia i Niemczy, Opolanie w okolicy dzisiejszego Opola, Dziadoszanie - u wejścia Bobru do Odry w okolicy Głogowa, Nowej Soli i Krosna. Gołężyców - w Kotlinie Opawskiej, Bobrzan nad środkowym i górnym Bobrem, Trzebowian - nad Kaczawą. Wątpliwości budzi lokalizacja i nazwy plemion Głupich Głów (okolice Głubczyc oraz Lubomi, pomiędzy plemionami Gołężyców, Opolan i Wiślan) Od zachodu sąsiadowały z Dolnym Śląskiem plemiona łużyckie Bieżuńczan, Nice i Zara, od północy wielkopolscy Polanie, od wschodu zaś z Górnym Śląskim małopolscy Wiślanie.

Istnieją koncepcje lokujące plemiona śląskie w zasięgu oddziaływań państwa wielkomorawskiego (Rzeszy Wielkomorawskiej). Uważa się że po 875 r. nastąpiło opanowanie terenów Górnego Śląska po tzw. przesiekę śląską. Dziesięć lat później poprzez Dolinę Kłodzką zajęto Dolny Śląsk, południową Wielkopolskę oraz ziemie łużyckich Serbów. Zwierzchnictwo wielkomorawian na Śląsku trwało do upadku ich państwa w X w. (906-907 r.). pozostały wpływy kulturowe. Zainteresowanie pogromców Morawian, Węgrów skierowane było w Kotlinę Karpacką, a nie na obszar Śląska. Poszlaki skłaniają pewnych historyków do przypuszczeń o podległości Dolnego Śląska wobec państwa czeskiego. Dokumenty kościelne stwierdzają o podległości ziem Dziadoszan do biskupstwa miśnieńskiej, inne - ziemie śląskie podporządkowują biskupstwu praskiemu, a te archybiskupstwu mogunckiemu.

Włączenie Śląska w granice państwa polskiego nastąpiło w 990 r. Okoliczności - nie są znane. Uwieńczeniem panowania Mieszka I nad Śląskiem było ustanowienie biskupstwa we Wrocławiu, podporządkowanemu metropolii gnieźnieńskiej (1000 r.). Granice zachodnie Śląska na Bobrze i Kwisie stały się w 1000 r., granicami zachodnimi biskupstwa wrocławskiego i w średniowieczu nie uległy one zasadniczym zmianom. Stała była też granica południowa, którą stanowił masyw Sudetów, Gór Izerskich i Karkonoszy.

Rozciągnięcie granicy polskich na Śląsk nie zaakceptowały Niemcy i Czechy, którzy podejmowali wyprawy zbrojne w celu podporządkowania ich sobie. Najazdy niemieckie odparł Bolesław Chrobry, który trwające od 1002 r. walki zakończył pokojem w Budziszynie (1008) utwierdzającym panowanie polskie nad Śląskiem. 30 lat później nastąpił najazd czeski, w chwili osłabienia władzy antychrześcijańskim powstaniem chłopskim. Po jej zajęciu przez Brzetysława I ok. 1038 r. Obszary między Opawicą a Morawą z Głubczycami, Opawą i Karniowem włączono do Czech, a znacznie później ziemie aż do Prudnika i Przesieki Śląskiej koło wsi Lipowa po wielu sporach oddano biskupstwu ołomunieckiemu.

Śląsk odzyskał Kazimierz Odnowiciel w 1050 r., jednak na trudnych warunkach - utraty ziemi Gołęszyców - opawskiej oraz corocznego trybutu płaconego Czechom za zrzeczenie się Śląska. Stały się one przyczyną wojen polsko-czeskich, a także wojen polsko-niemieckich (1109 r.) trwających do ostatnich dni panowania Bolesława Krzywoustego.

Istotne przemiany polityczne zachodziły natomiast w ziemi kłodzkiej: pod koniec X w. Należała do rodu Sławnikowiców (z którego wywodził się św. Wojciech), następnie została włączona do państwa czeskiego przez Przemyślidów, po kilkudziesięciu latach do Polski w 1038 r. Została ponownie włączona do Czech, a następnie połączona przez Kazimierza Odnowiciela z pozostałymi dzielnicami polskimi. Jednak w 1093 r. Brzetysław II przyłączył ją do państwa czeskiego, co ostatecznie zatwierdził zjazd w Kłodzku w 1137 r. Wtedy też ziemię kłodzką włączono do diecezji praskiej. Odtąd, z krótkimi przerwami, należała do Królestwa Czeskiego. Jedynie w latach 1278-1290 władał nią dożywotnio Henryk IV Prawy, a nieco później książę wrocławski Henryk VI Dobry.

Zmiany zachodziły także na obszarze Opawszczyzny, która początkowo wchodziła w skład państwa polskiego i należała do diecezji wrocławskiej.

Istotne przesunięcia granic odbywały się także na Wschodzie Śląska. W 1178 r. książę krakowski Kazimierz Sprawiedliwy odstąpił księciu opolskiemu Mieszkowi I Plątonogiemu małopolską kasztelanię bytomską, siewierską i oświęcimską. Następcy Mieszka przesunęli granicę bardziej na wschód po rzekę Sławikę. Granicę z Małopolską wyznaczały rzeki Biała, Wisła, Przemsza i następnie Listwarta. Stąd Prosną biegła aż do Ołoboku i włączała do Śląska Ostrzeszów i Kępno, które później przyłączono do Wielkopolski. Granicę północną stanowiła pradolina Baryczy.

1. Granice Śląska ukształtowały się w zasadzie już w połowie XII wieku przez wydzielenie dzielnicy śląskiej dla najstarszego syna Bolesława Krzywoustego (1138) - Władysława Wygnańca, który otrzymał też dzielnicę seniorską i miał sprawować władzę w całym państwie polskim. Po jego wygnaniu przez młodszych braci 1146 r. dzielnicę otrzymał Bolesław Kędzierzawy. Dwadzieścia lat później na Śląsk wrócili synowie Wygnańczyka. Doszło wówczas do pierwszego podziału Śląska między nich. I aktywnego rozszerzania granic przez młodszego Mieszka Platonogiego, który opanował kasztelanie bytomską i siewierską. Pojawia się też wówczas po raz pierwszy określenie księstwa górnośląskie lub opolskie. Księcia śląscy podejmowali próbę zjednoczenia Polski, dwukrotnie doszło do oblężenia Krakowa. Ich konkurentem był też władca Czech Jan Luksemburczyk, którego syn Karol - wygrał walkę o Śląsk. Po podpisaniu pokoju w Namysłowie 1348 r. Król Polski, Kazimierz przez całe życie uznawał Śląsk jako dzielnicę Polski, pod obcym panowaniem. Jego następca Ludwik Węgierski pretendując do korony czeskiej zrzekł się na rzecz Karola IV roszczeń do Śląska. Chociaż szlachta polska upominała się o ziemie śląskie nawet w umowie z Władysławem Jagiełłą. Na samym Śląsku nie było sił, które ciążyłyby do związków z państwem polskim

2. W ciągu wieków następowały stosunkowo niewielkie zmiany granic Śląska.

• Do XIV wieku najczęstszym zmianom ulegała granica Śląska z Polską, do Śląska przyłączona została ziemia bytomsko-sieradzka oraz oświęcimsko-zatorska, przejściowo również należała do niego ziemia kaliska i rudzka (wieluńska). W XIV wieku Śląsk utracił ziemię ostrzeszowską i Wschowę na rzecz Wielkopolski.

• Zmianom uległa także granica południowa księstwa opolskiego, które początkowo sięgała na południe w głąb późniejszego księstwa opawskiego; ziemie te aż po Prudnik w XIII wieku włączone zostały do Moraw, zaś pod koniec XIV wieku granicę przesunięto kilka kilometrów na południe od Prudnika.

• W 1422 r. odpadła od Śląska na rzecz Polski ziemia siewierska (bytomska na stale włączona została do Śląska).

• W 1457 r. również na rzecz Polski odpadło od Śląska księstwo oświęcimsko-zatorskie.

• W 1483 księstwo krośnieńskie (Krosno nad Odrą) oddane zostało w zastaw Brandenburgii

• W XV w. księstwo opawsko-karniowskie należące do Moraw uznane zostało za część Śląska

W 1515 r. na mocy familijnego układu Ludwik Jagiellończyk a Habsburgani doszło do uznania Śląska jako części Czech. Śmierć ostatniego księcia opolskiego Jana Dobrego spowodowała podporządkowanie księstwa raciborsko-opolskiego Habsburgom. Zostało ono przekazane jako zastaw Brandenburgii. To drugie po księstwie krosnieńskim. W XVII w. wymarła na Śląsku ostatnia linia Piastów.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------

• W połowie XVIII wieku, w wyniku trzech wojen śląskich między Prusami i Austrią nastąpił podział Śląska na mniejsza, południowa część austriacką i większą - pruską. Po śmierci Karola VI następczynią miała zostać jego córka Maria Teresa. Chociaż stany śląskie zgodziły się na tą sukcesję, to król pruski Fryderyk II Hohenzollern zażądał za to Śląska. Nie czekając odpowiedzi zajął jego tereny. Rozpoczeta tym samym wojna miała trzy odsłony. Ostatecznie zakończyła się uznaniem zdobyczy pruskich. Śląsk z wyjątkiem cieszyńskiej części znalazł się w granicach państwa pruskiego.

• Na przełomie XVIII i XIX wieku Prusy zajęły wschodnią, saską część Górnych Łużyc (Zgorzelec, Lubań, Żary), przyłączając je do Śląska.

4. Śląsk graniczył:

Od wschodu - z Wielkopolską, Małopolską i Słowacją (Węgrami)

Od południa - z Morawami i Czechami

Od zachodu - z Łużycami (Saksonią)

Od północy - z Wielkopolską i Brandenburgią.

Podział ten na tzw. Pruski Śląsk i Śląsk austriacki trwał do końca I wojny światowej.

Podziały wewnętrzne Śląska

1. Już w początkach XIII wieku nastąpił trwały, podstawowy podział Śląska na Dolny i Górny. Początkowo Śląskiem nazywany był tylko Dolny Śląsk, zaś Górnym - księstwem opolskim. Obydwie części Śląska dziedziczone były przez dwie linie piastowskie. Przyłączone w średniowieczu do Śląska hrabstwo kłodzkie stanowiło autonomiczną jednostkę administracyjną związaną z Dolnym Śląskiem. Taki podział utrzymał się w zasadzie aż do XX wieku.

Granica między Górnym i Dolnym Śląskiem przebiegała z grubsza rzecz biorąc na południu między Paczkowem a Złotym Stokiem, kierują się na północny wschód w stronę ujścia Nysy Kłodzkiej do Odry i dalej między Kluczborkiem a Namysłowem do granicy Śląska z Wielkopolską na rzecze Prośnie.

2. Wewnątrz obydwu części Śląska dokonywały się dalsze podziały na księstwa, często efemerydy; w zależności od liczby synów posiadanych przez władcę danego księstwa.

3. Największe rozdrobnienie przypada na wiek XIV i pierwszą połowę XV. W tym czasie prawie każde miasto (zwłaszcza na Górnym Śląsku) ) stanowiło przez dłuższy lub krótszy czas samodzielne, w większości miniaturowe, księstwo. Na początku XIV w. (ok. 1327 roku) na Dolnym Śląsku istniało 10, na Górnym - 9 księstw. Pod koniec XIV wieku ich liczba zwiększyła się.

4. Rozdrobnienie to zostało jeszcze skomplikowane przez różnego rodzaju transakcje handlowe zapisy małżeńskie pomiędzy poszczególnymi księstwami. Księstwa często nie stanowiły zwartego terytorium lub też książęta byli władcami kilku odległych od siebie księstw lub terytoriów.

5. Np. w XIV i XV w. władcami księstwa kozielskiego na Górnym Śląsku byli dolnośląscy książęta oleśniccy; Bytom i Toszek posiadali książęta cieszyńscy, którzy przez pewien czas byli również władcami dolnośląskiego księstwa głogowskiego. W połowie XV wieku Gliwice należały do dwóch władców: dolnośląskich książąt ziębicko-oleśnickich i górnośląskich książąt zatorskich.

6. Scalanie księstw zaczęło następować od drugiej połowy XV wieku . W XVI w. można przyjąć następującą wewnętrzny podział obu części Śląska:

GóRNY Śląsk,	Dolny Śląsk,
Księstwa opolskie	Księstwa: wrocławskie
Opolsko-raciborskie	Legnicko-brzeskie
Raciborskie	Głogowskie
Nyskie	Żagańskie
Nyskie	Oleśnickie
Opawskie	Świdnicko-jaworowskie
Karniowskie	Ziębickie
	Hrabstwo kłodzkie

7. Od końca XV wieku oprócz księstw pojawiły się państwa (Herrschaft) stanowe, równoprawne z księstwami. Pod koniec XVII wieku najważniejsze z nich to: Żmigród, Milicz i Syców na Dolnym Śląsku oraz Pszczyna i Bytom na Górnym Śląsku.

8 . W miarę wymierania poszczególnych linii książęcych i przejmowania księstw bezpośrednio we władanie korony czeskiej, podział na księstwa stawał się podziałem czysto administracyjnym. Niektóre księstwa (rzadko) były oddawane w lenno lub sprzedawane różnym rodom magnackim.

9. Oprócz podziału na księstwa istniał na Śląsku podział na mniejsze jednostki administracyjne, różnie nazywane, w większości oparte na średniowiecznych okręgach sądowych (Weibild). W późniejszym okresie (XVI-XVIII w.) używano często nazwy powiatów.

10. Po wojnach śląskich, w połowie XVIII wieku, w pruskiej części Śląska została przeprowadzona gruntowana reorganizacja podziału administracyjnego, zakończona w początkach XIX wieku (1816).

Pruski Śląsk podzielony został na trzy rejencje legnicka, wrocławską i opolską. Zw. górnośląską, która tworzyło 15 powiatów. (bytomski, głubczycki, grodkowski, kluczborski, kozielski, lubliniecki, niemodliński, nyski, oleski, prudnicki, pszczyński, raciborski, strzelecki i toszecko-gliwicki. W późniejszych latach ich liczbę zwiększono o powiat rybnicki (1825), a w 1873 z pow. bytomskiego wydzielono tarnogórski, katowicki i zabrski. Na przełomie XIX i XX w. wyodrębnione zostały powiaty miejskie: Opole, Gliwice, Katowice, Nysa, Racibórz i Zabrze. Podział ten trwał do końca I wojny światowej

Odrodzone w 1918 r. państwo polskie II RP wystąpiła o przyznanie jej ziem Śląska Cieszyńskiego i Górnego Śląska. Podział obu terenów miał być przeprowadzony z uznaniem woli jego mieszkańców wyrażonej w plebiscycie.

Do plebiscytu na Śląsku Cieszyńskim nie doszło, a wojska czeskie zajęły tereny o które państwo pretendowało. Granica przebiegała na rzecze Olzie.

Na Górnym Śląsku doszło do głosowania plebiscytowego. Głosujący opowiadali się za przynależnością do państwa polskiego lub niemieckiego. (Nie stwierdzali o swej przynależności narodowej!). Za Niemcami opowiedziało się 59,5% za Polską - 40,3% głosujących. Frekwencja 97%. Zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami podział miał przebiegać gminami, ale rozłożenie wyników nie pozwalało na przeprowadzenie takiej linii, gdyż w miastach procent opowiadających się za Niemcami był wyższy niż w gminach wiejskich. Dlatego w łonie tych którzy mieli przedstawić propozycje podziału było kilka koncepcji. Przeważała ci (W. Brytanii i Włoch), którzy oddać Polsce zaledwie powiat pszczyński i rybnicki. Sprzeciwem Polaków wobec tych pogłosek był wybuch powstania śląskiego. W 1921 r. był to trzeci z kolei zryw powstańczy. Walczący Polacy dotarli do portu kozielskiego i Góry św. Anny. Jednak podział nie objął tych terenów. Rada Ambasadorów - ciało wyłonione na konferencji pokojowej w Wersalu - 71 % obszaru plebiscytowego przyznała Niemcom, a 29 % - Polsce, z 46 % ludności obszaru plebiscytowego.

W państwie polskim przyznana mu część górnośląskiego obszaru plebiscytowego weszła - razem z fragmentami Śląska Cieszyńskiego -w skład województwa śląskiego ze stolica w Katowicach. Obszar jego rozszerzono w 1938 r. po zajęciu Zaolzia. W okresie walk plebiscytowych polski parlament przyznał województwu autonomie zw. statutem organicznym, wyrazem którego było posiadanie sejmiku lokalnego zw. Sejmem Śląskim złożonego z 48 posłów do 1935 r. a później o połowę mniejszego. Którego głównym przywilejem było zatwierdzanie ustaw przyjmowanych na obszarze państwa polskiego i sprawdzanie jej zgodności z statutem organicznym, a także określanie budżetu. Ślązacy - niezależnie od narodowości - uczestniczyli też w wyborach do Senatu i Sejmu RP. Jedynie w przypadku Sejmu Ustawodawczego powołano tam wyłącznie Polaków.

Po stronie niemieckiej - chociaż w okresie plebiscytu pojawiała się obietnica przyznania statusu autonomicznego, to w końcu w wyniku referendum ludność zrezygnowała z tego przywileju. Niemcy rejencję opolską podniosły do rangi prowincji górnośląskiej. Władzę ustawodawczą sprawowała sejmik prowincjonalny w Raciborzu składający się z 50 posłów, którego organem wykonawczym był Wydział Prowincjonalny. Podobne sejmiki istniały na poziomie powiatów.

Samorządność w prowincji górnośląskiej zakończyła się wraz z objęciem władzy przez hitlerowców. To jest o cztery lata wcześniej niż utraciła moc konwencja genewska, górnośląska, w którą władze alianckie zabezpieczyły obszar górnośląski celem uniemożliwienia poddania mniejszości na obu częściach gwałtownym procesom wynarodawiania czy zagrożenia ekonomicznego, utraty praw nabytych (np. ubezpieczenia, które nie znane było w Polsce - co jednak następowało, stąd np. istnieje w historii gospodarczej nie tylko Śląska, ale i Polski pojęcie wojny celnej z Niemcami.

Po agresji niemieckiej na Polskę obszary województwa śląskiego wraz z przyległymi powiatami z województwa krakowskiego i kieleckiego zostały połączone - jako rejencja katowicka do rejencji opolskiej. W 1941 r. Niemcy utworzyli prowincję górnośląską ze stolica w Katowicach. Tworzyły ją rejencja opolska i katowicka, której granice uległy znacznej korekcie. Od rejencji opolskiej odłączono Bytom, Gliwice i Zabrze oraz powiaty bytomsko-toszecki i gliwicko-toszecki, przyłaczając doń pow. lubliniecki oraz zdobyte na Małopolsce powiaty blachowniański i zawierciański, a także skrawki raciborskiego. Do rejencji katowickiej dołączono - poza okręgiem górnośląskim - z przedwojennego województwa krakowskiego powiat bialski, żywiecki, większość chrzanowskiego i część wadowickiego oraz z województwa kieleckiego: powiat będziński, część olkuskiego, częstochowskiego i zawierciańskiego. Wzdłuż Brynicy ustalono granicę celną.

Po przegranej III Rzeszy i przesunięciu granicy polskiej na linię Odry-Nysy Łużyckiej cały Śląsk znalazł się w granicach Polski. Obszary przedwojennego województwa ślaskiego i rejencji opolskiej - bez Zaolzia i Hulczyńskiego - weszły w obręb województwa śląsko-dąbrowskiego. W 1950 r. region podzielono na dwa województwa: katowickie i opolskie, dodając do tego drugiego dolnośląskie powiaty - brzeski i namysłowski. W 1975 r. północna część regionu znalazła się w woj. cęstochowski (dawny pow. lubliniecki i przeważająca część pow. oleskiego), południowa zaś w woj. bielsko-bialskim (pow. cieszyński i bielski).

11

---