Rozdział 1.
Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania.
Kształtowanie się wiedzy o społeczeństwie:
Pierwsza rewolucja - oddzielenie porządku ludzkiego od porządku natury (piśmiennictwo, refleksja dotycząca otaczającego świata),
Druga rewolucja - oddzielenie porządku społecznego od politycznego,
Trzecia rewolucja - Comte określił podstawowe zasady: „badać fakty i tylko fakty, szukać między nimi związków i ustalać prawa” (stworzenie nauki o społeczeństwie jako nauki wykrywającej prawa!),
Przedsocjologiczna refleksja teoretyczna:
Normatywny i finalistyczny punkt widzenia - zainteresowanie tym jak powinno być, a nie tym jak jest (opisy idealnego państwa),
Woluntaryzm - przekonanie, że panujący może kształtować formę państwa i społeczeństwa, innym wymiarem jest wiara, że rzeczywistość społeczna składa się wyłącznie z niespodzianek, jest nieprzewidywalna (ludzie mają wolną wole), oraz wiara w opatrzność,
Koncentracja uwagi na państwie i władzy - społeczeństwo znane tylko jako państwo,
Wiedza potoczna :
Charakterystyczna dla każdego człowieka,
Zdobywana przez doświadczenia,
Często ma postać przysłów,
Nabywana spontanicznie w toku całego życia,
Nie jest neutralna,
Wartościuje,
Operuje podziałami dychotomicznymi ( czarny lub biały),
Cechuje ją pochopność uogólnień (przesiąknięta stereotypami),
Konkuruje z nauką,
Wiedza naukowa:
Wyjaśnianie zjawisk za pomocą teorii (nie tylko opis),
Przestrzeganie reguł postępowanie badawczego,
Neutralność, brak wartościowania,
Historyczne warunki narodzin socjologii jako dyscypliny naukowej:
Wyprawy handlowe - poszerzenie horyzontów,
Rewolucja francuska - zmiana myślenia,
Rewolucja przemysłowa - pojawienie się kwestii socjalnej,
Socjologia miała być lekarstwem na bolączki epoki (Comte - trzecia rewolucja!),
Instytucjonalizacja socjologii - włączenie do życia akademickiego - dokonywała się w Stanach Zjednoczonych (1892r. Chicago)
Polska:
I katedra socjologii 1919r. - Leon Petrażycki,
1920r. II katedra - Florian Znaniecki,
1930r. socjologia została odrębnym kierunkiem studiów,
Inne nauki społeczne:
Historia,
Antropologia (fizyczna i społeczna),
Psychologia (psychologia społeczna),
Ekonomia,
Nauki polityczne,
Wewnętrzne zróżnicowanie socjologii:
Socjologia scjentystyczna (pozytywistyczna, naturalistyczna) => zjawiska społeczne traktowane przedmiotowo - Comte,
Socjologia humanistyczna (interpretacyjna, rozumiejąca) => zjawiska społeczne traktowane podmiotowo - Weber, Znaniecki, Ossowski,
Dwa wymiary zróżnicowań wewnętrznych socjologii:
Rozumienie zbiorowości społecznych:
W sposób redukcjonistyczny - zbiorowość to zbiór jednostek,
W sposób holistyczny - zbiorowość to całość, której nie da się zredukować do zbioru jednostek,
Poziom analizy:
Poziom mikrospołeczny - małe zbiorowości, bezpośrednie interakcje,
Poziom makrospołeczny - duże zbiorowości o złożonej strukturze,
Poziom mezospołeczny - poziom pośredni,
Teorie socjologii współczesnej - amerykańskiej:
Funkcjonalizm strukturalny (Parsons, Merton) - społeczeństwo jest czymś więcej niż sumą jednostek, ale też każda z części społeczeństwa spełnia określoną funkcję i jest powiązana ze sobą,
Empiryzm logiczny (Lazarsfeld) - pierwszeństwo nad zjawiskami społecznymi ma metodologia badań,
Teorie socjologii współczesnej:
Materializm historyczny - marksizm(Marks) - podobnie do funkcjonalizmu widzi społeczeństwo jako całość, ale też skupia uwagę na rozwoju społecznym i na konfliktach społecznych,
Możliwe reakcje na zróżnicowanie socjologii:
Nihilizm - zakwestionowanie wartości socjologii i odmówienie jej miana nauki,
Dogmatyzm - akceptacja tylko jednej orientacji
Programowy eklektyzm - korzystanie ze wszystkich orientacji,
Twórcza rekonstrukcja - poszukiwanie syntezy różnych perspektyw,
Współcześnie w zróżnicowaniu socjologii dostrzega się szansę rozwoju wiedzy!
Empiryczne poznawanie społeczeństwa:
Życie społeczne wokół,
Teksty pisane,
Eksperyment,
W terenie, w archiwum, w laboratorium!
Badanie naukowe:
zdefiniowanie problemu badawczego (czynniki społeczne - zainteresowanie problemem, czynniki teoretyczne - chęć sprawdzenie czegoś),
przegląd istniejącej literatury,
sformułowanie pytań,
wybór narzędzi badawczych i sposobu zbierania danych,
zbieranie danych,
analiza wyników:
ilościowa - zgromadzenie dużej ilości danych,
jakościowa - niewiele przypadków poznanych dogłębnie,
interpretacja wyników,
sformułowanie wniosków ,
Narzędzia badawcze:
ankieta,
wywiad,
wywiad swobodny - monolog na temat podany przez badanego,
obserwacja,
źródła pisane
eksperyment,
Rozdział 2.
Biologiczne podstawy życia społecznego z perspektywy biologii ewolucyjnej.
Problematykę życia zbiorowego istot żywych podejmują od różnych stron dyscypliny biologiczne:
ekologia - nauka badajaca zależności między gatunkiem a całością jego środowiska,
etologia - nauka o zachowaniu zwierząt,
socjobiologia (Edward Wilson) - nauka badająca biologiczne podstawy zachowań społecznych organizmów żywych, łącznie z człowiekiem,
Badanie zachowań zwierząt pozwala zdać sobie sprawę z ogólności pewnych problemów życia zbiorowego i poznać sposoby ich rozwiązywania bez udziału świadomej działalności, która wchodzi w grę w przypadku człowieka.
Człowiek może tworzyć własną rzeczywistość = kulturę!
Dziedzictwo genetyczne określa jedynie zakres możliwości, których stopień i forma realizacji zależą od wpływu środowiska, w przypadku człowieka również środowiska społecznego.
Rozdział 3.
Kultura.
Kultura jako wyróżnik człowieka - czyli cecha właściwa tylko jemu - oznacza wszystko, co jest stworzone przez człowieka, co jest przez niego nabywane przez uczenie się i przekazanie innym ludziom, a także następnym pokoleniom w drodze informacji pozagenetycznej.
Cechy kultury jako atrybutu człowieka:
obejmuje całość życia człowieka (np kultura jedzenia - co jeść, jak jeść),
nie ma charakteru wartościującego (to nie tylko to co ładne, ale wszystko, co jest dziełem człowieka),
jest tworem zbiorowym, nie indywidualnym,
narasta i przekształca się w czasie,
Treścią kultury są wartości, wyrastające z nich wzory zachowań i normy oraz sankcje chroniące ich przestrzeganie!
Normy - prawidła i reguły według, których żyje grupa.
Sankcje - to zarówno kary, jak i nagrody;
sankcje formalne - określane przez przepisy i kodeksy,
sankcje nieformalne - w przypadku kary, np. wyśmianie, w przypadku nagrody, np. pochwała,
Kultura jako twór zbiorowości - wyróżnianie odmiennych kultur = podział na odrębne zbiorowości; kryteria wyróżniające tę kulturę są bardzo różnorodne;
kultura zbiorowości terytorialnych (np. izolowane plemiona),
kultura narodowa,
kultura średniowieczna (kryterium chronologiczne),
kultura młodzieżowa,
Subkultura (podkultura) - określenie wzorów zachowań występujących w niewielkich zbiorowościach, które dzięki odmienności tych wzorców wyodrębniają się w ramch szerszych społeczeństw.
Wielość kultur, często różniących się zasadniczo, powoduje, że ludzie, którzy wyrośli w jednej kulturze i obowiązujące w niej wzory zachowań traktują jako naturalne, stykając się z odmienną kulturą, skłonni są jej wzory zachowań postrzegać jako śmieszne.
Etnocentryzm - skłonność do wynoszenia własnej grupy ponad wszystkie inne.
Przeciwieństwem etnocentryzmu jest relatywizm kulturowy w kilku odmianach:
jako zasada metodologiczna - badacz danej kultury powinien stosować perspektywę uczestnika tejże kultury,
jako element światopoglądu - przekonanie, że wszystkie kultury są równe,
jako teoria i filozofia człowieka - pogląd, że człowiek jest bez reszty wytworem kultury,
jako relatywizm wartości - pogląd, że nie ma wartości uniwersalnych,
Kultura bytu - odnosi się do relacji z naturą, produkcji, konsumpcji dóbr, czynności obronnych i ochronnych.
Kultura społeczna - treści kulturowe odnoszące się do stosunków miedzy ludźmi, regulujące je i określające ich formy.
Kultura symboliczna - po prostu kultura.
Kultura jako przedmiot zainteresowania socjologa:
czynnik zespalający grupę - szczególnie widoczny przy kulturze narodowej → kanon kultury narodowej, czyli zespół dzieł artystycznych, wiedzy, norm i zasad, których znajomość uważa się za obowiązującą członków zbiorowości narodowej,
system komunikowania się :
bezpośrednie i osobiste stosunki,
przekaz bezpośredni, ale sprofesjonalizowany - podział na profesjonalnych twórców i odbiorców, np. aktor,
pośredni kontakt przy użyciu mediów (kultura masowa),
Rozdział 6.
Socjalizacja.
Socjalizacja - złożony, wielostronny proces uczenia się, dzięki któremu człowiek, istota biologiczna, staje się istotą społeczną, członkiem społeczeństwa i reprezentantem danej kultury.
W toku socjalizacji człowiek poznaje i przyswaja:
normy leżące u podstaw interakcji społecznych,
normy i wzory zachowań,
wartości,
umiejętności posługiwania się różnymi przedmiotami,
Podczas socjalizacji człowiek kształtuje swoją osobowość i tożsamość!
W socjalizacji istnieją 3 mechanizmy:
wzmacnianie - zachowania właściwe są nagradzane, natomiast negatywne karane,
naśladowanie - powtarzanie zachowań innych ludzi,
przekaz symboliczny - wiedza zdobywana przez pouczenia od innych i rozmaite teksty pisane,
Rola społeczna - konfiguracja wzorów zachowań odnoszące się do różnych usytuowań ludzi w zbiorowościach.
Osobowość - w ujęciu psychologicznym - to struktura cech indywidualnych i sposobów zachowania, które decydują o sposobach przystosowania się danej jednostki do środowiska.
Osobowość autorytarna!
Typy osobowości - są różne w różnych kulturach!
osobowość podstawowa - to część powiązanych ze sobą elementów osobowości występujących u przedstawicieli danej kultury, jest ona podłożem systemów uczuciowych i systemów wartości wspólnych dla członków danej zbiorowości, najważniejsze dla kształtowania się osobowości mają doświadczenia z dzieciństwa,
osobowość modalna - to typ osobowości występujący najczęściej w danej populacji, droga jej poznania to analizy statystyczne,
Rola społeczna powiązana jest z pozycją społeczną.
Pozycja społeczna - to usytuowanie człowieka w zbiorowości, może być przypisana lub osiągana.
Rola społeczna - w odniesieniu do pozycji jest to zespół praw i obowiązków związanych z tą pozycją, lub schemat zachowania związanego z tą pozycją.
Trzy elementy roli:
zachowania zakazane,
zachowania nakazane,
margines swobody (coś może, ale nie musi być zrobione),
Konflikt ról - różne role wymagają w tym samym czasie, sprzecznych ze sobą zachowań, np. pracująca matka. Konflikt można minimalizować przez dobór ról - aby role do siebie pasowały.
Podejście funkcjonalno-strukturalne do roli społecznej:
rola jako czynnik porządkujący rzeczywistość społeczną (stabilizują w ten sposób społeczeństwo - określają dane zachowania),
rola to coś zewnętrznego dla człowieka, jest stworzona przez społeczeństwo jako ubranie, które człowiek decyduje się nosić,
obiekt zainteresowania to zachowania nakazane i zakazane,
Podejście interakcyjne do roli społecznej:
rola powstaje w procesach interakcji międzyosobniczych,
zwraca się uwagę na to jak jest ona odgrywana, a nie jaka jest,
obiektem zainteresowania jest margines swobody,
Osobowość wpływa na rolę, ale też rola wpływa na osobowość ( eksperyment F. Zimbarda).
Tożsamość osobista - w psychologii - to świadomość własnej spójności w czasie i przestrzeni, w różnych okresach życia, a także świadomość własnej odrębności.
Jaźń odzwierciedlona - to jak nas widzą inni i jakiego zachowania od nas oczekują, kształtują nasz własny obraz samych siebie, nasze ja odbite w oczach innych.
Socjologię bardziej interesuje tożsamość społeczna jednostki - jednostka widzi swoją osobę jako różną od innych i niepowtarzalną.
Socjalizacja pierwotna - człowiek przechodzi w dzieciństwie, dzięki niej staje się członkiem społeczeństwa, człowiek uczy się, że jest „znaczącym innym”, faza ta kończy się pojawieniem w świadomości „uogólnionego innego”.
Socjalizacja wtórna - podczas niej człowiek nabywa wiedzę niezbędną do poprawnego odgrywania ról w społeczeństwie, człowiek sam wybiera kto może być dla niego „znaczącym innym”.
Resocjalizacja - celem jest przemiana człowieka, wymazanie z jego świadomości dotychczasowych treści i wprowadzenie nowych.
Rozdział 7.
Kontrola społeczna.
Kontrola społeczna - to wszelkie mechanizmy uruchamiające, a niekiedy i wymuszające współdziałanie, które utrzymuje porządek społeczny.
W tworzeniu tego procesu dużą rolę odgrywa też proces instytucjonalizacji, a mechanizmem kontroli społecznej jest również proces socjalizacji!
Kontrola społeczna:
formalna - prawo,
nieformalna - wzory zachowań,
Konformizm - dostosowanie własnego zachowania i sposobu myślenia do zachowania i myślenia innych członków danej zbiorowości.
Dlaczego ludzie zachowują się konformistycznie:
naśladownictwo - łatwość w poradzeniu sobie w różnych sytuacjach,
obawa kary,
potrzeba akceptacji przez innych <= to jest najważniejsze!
Dewiacja - zachowania, które są niezgodne ze standardami normatywnymi, składającymi się na wspólnotową, podzielna wizję ładu.
Istniej kilka pytań dotyczących dewiacji:
czy dewiacją są zachowania, nad którymi nie mamy kontroli?
czy istniej dewiacja pozytywna?
kto określa co jest dewiacją?
gdzie przebiegają granice tolerancji w danej zbiorowości i kto je określa?
↑ wszystko to ukazuje, że to czy zachowanie jest akceptowane czy uznawane za dewiacje zależy od kontekstu społecznego.
Teorie dewiacji:
dewiacja jako rezultat rozregulowania systemu społecznego - zakłócenie porządku społecznego sprawia, że ludziom trudno przestrzegać norm, które nie są jasne, (anomia - zjawisko załamania się ładu społecznego i jego konsekwencje!),
konformizm - aprobowanie wartości danej zbiorowości i stosowanie się do wzorów zachowań,
innowacja - aprobowanie wartości przy jednoczesnym niestosowaniu się do uznawanych wzorów zachowań,
rytualizm - nieaprobowanie uznawanych w zbiorowości wartości, ale stosowanie się do wzorów zachowań,
bunt i ucieczka - całkowite odrzucenie wartości i zachowań,
dewiacja jako rezultat transmisji kultury dewiacyjnej - np. kodeks mafii (subkultura dewiacyjna),
dewiacja jako rezultat niesprawności mechanizmów kontroli społecznej - ludzie kierują się interesem egoistycznym i nie mają powodów do przestrzegania norm,
Dewiacja pierwotna - ludziom zdarza się zachować niezgodnie z normami, często bez złej woli.
Kariera dewiacyjna - człowiek w rezultacie dewiacji pierwotnej zostaje naznaczony i z czasem zaczyna o sobie myśleć jak o dewiancie.
Pozytywne skutki dewiacji dla zbiorowości:
wyjaśniają znaczenie norm,
pomagają określić tożsamość grupy - dewiant wykracza poza tę grupę,
wpływają na spójność grupy - zagrożenie mobilizuje,
są wentylem bezpieczeństwa dla niezadowolenia społecznego,
są źródłem zmian społecznych - to co dzisiaj jest dewiacją jutro może być dobre,
Rozdział 8.
Grupa społeczna.
Grupa społeczna - wszelki zbiór osób, który możemy ujmować całość ze względu na jakiekolwiek stosunki zachodzące między nimi.
Grupa społeczna - swoista, względnie trwała i spójna całość. Kryteria grupy społecznej:
zagęszczeniem interakcji między jej członkami,
wszystkie grupy są zbiorowościami, ale zbiorowości nie spełniające warunku interakcji nie są grupami!
świadomość wspólnoty,
wewnętrzne ustrukturowanie,
wytwarzanie własnych norm, wartości itd,
Diada - 2 osoby.
Triada - 3 osoby - już uznawane za grupę.
Socjometria - bada zachodzące we wszelkich grupach wzajemne oddziaływania między ludźmi.
Style przywództwa w grupie:
styl autorytarny - przywódca wydaje polecenia, sprzyja agresji,
styl demokratyczny - przywódca współpracuje z podwładnymi, sprzyja harmonii,
styl anarchiczny - przywódca nie kieruje grupą, powoduje dezorientacje,
Spójność grupy - brak podziałów, przejawianie tych samych postaw, uznawanie tych samych norm, wspólne działanie, silna więź społeczna.
Przekroczenie spójności grupy powoduje: dezindywidualizacje jednostek (gdy grupa staje się wartością najwyższą) oraz syndrom myślenia grupowego (nie kwestionowanie poglądów grupy).
Grupa pierwotna - grupa odznaczająca się ścisłym zespoleniem jednostek poprzez stosunki osobiste i współpracę, charakteryzuje ją niewyspecjalizowany charakter kontaktów (stosunki osobowe, a nie rzeczowe) oraz względna zażyłość jej członków.
Grupy wtórne - to takie, które nie spełniają warunków grupy pierwotnej.
Grupa własna - postrzegana jako bardziej zróżnicowana i zindywidualizowana niż grupa obca, przypisywanie jej pozytywnych cech, natomiast obcej złe i negatywne.
Grupa odniesienia - jest dla danej jednostki źródłem norm i wartości, a także wzorów zachowań, wedle których jednostka modeluje własne postępowanie.
Pojęcie względnego upośledzenia - postrzeganie własnego usytuowania w stosunku do innych osób o podobnych cechach (poczuje się upośledzony ten, którego kolega po fachu zarabia więcej).
Rozdział 12.
Zróżnicowanie społeczne i ruchliwość społeczna.
Ruchliwość społeczna - możliwość przekraczania nierówności społecznych.
Wzorzec społeczeństwa merytokratycznego - miejsce człowieka w hierarchii społecznej zależy od niego samego, każdy może zająć miejsce jakie mu się należy stosownie do wyposażenia intelektualnego i cech osobowości.
Podstawowymi kategoriami opisu zróżnicowań, podziałów i nierówności społecznych są klasa i warstwa.
Trzy podstawowe ujęcia podziałów społecznych:
Koncepcja klas Karola Marksa - podstawowe podziały w społeczeństwie są związane z różnicą stosunku do środków produkcji - jedni je mają inni nie, między klasami istnieje stały konflikt.
Historyczne pojęcie klasy - podział na dwie podstawowe klasy: klasę właścicieli środków produkcji, czyli burżuazję i kapitalistów oraz na klasę pozbawioną środków produkcji, czyli proletariat.
Koncepcja trzech wymiarów podziałów społecznych Maxa Webera - nierówności społeczne są wynikiem walki o podział różnych zasobów materialnych oraz niematerialnych, takich jak uznanie społeczne i władza.
Zasadnicze płaszczyzny zróżnicowania społecznego:
Płaszczyzna ekonomiczna, w której występuje podział na klasy,
Płaszczyzna prestiżu, w której istnieje podział na stany,
Płaszczyzna polityczna, w której wyróżniamy podział na partie,
Koncepcja stratyfikacji - istnieje nierówny podziął dochodów, władzy, prestiżu oraz innych pożądanych dóbr i oznacza hierarchiczny układ poziomów położenia społecznego różniących się udziałem w podziale tych dóbr - warstwy, klasy.
Rozdział 13.
Zróżnicowanie społeczne społeczeństw ponowoczesnych.
Zmiany prowadzące do powstania społeczeństwa ponowoczesnego:
Słabnie zapotrzebowanie na prace fizyczne, a wzrasta na prace wymagające większej wiedzy, kwalifikacji.
Podstawowym narzędziem pracy staje się komputer.
Oddzielenie własności od zarządzania - menedżerowie.
Zróżnicowanie społeczno-zawodowe.
Szybkie przekształcenie rynku.
„Śmierć klas” - utrata przez klasę dotychczasowej roli i przekształcanie się jej w jedną z wielu kategorii.
!Klasa średnia - określenie środkowego poziomu, na którym sytuują się ludzie należący do różnych kategorii społecznych, (niżej to klasa robotnicza, wyżej klasa wyższa).
Nowa klasa średnia charakteryzuje się:
Siłą ekonomiczną z własności, kontroli i szans na rynku (kwalifikacje),
Poziomem wykształcenia (wysoki),
Indywidualizm,
Dążeniami do zaznaczenia swojej odrębności,
Rolą stabilizatora w społeczeństwie,
Underclass i marginalizacja społeczna.
Underclass - początkowo określał społeczności getta czarnej ludności w miastach amerykańskich, później termin ten został przeniesiony również do Europy, zauważono bowiem zjawisko formowania się zbiorowości ludzi żyjących w trwałej biedzie (Anglia).
W demokratycznym społeczeństwie ponowoczesnym, cieszącym się dobrobytem istnieje kategoria ludzi, którzy nie korzystają z dobrodziejstw rozwoju gospodarczego i są w zasadzie wykluczone ze społeczeństwa.
Underclass to zatem ponowoczesna postać marginalizacji i wykluczenia, które istnieją we wszystkich typach społeczeństw.
Szybki rozwój techniki wpływa na zmianę rynku pracy, nie każdy potrafi dostosować się do tych zmian, zmienność rynku staje się wtedy mechanizmem wyrzucającym na margines społeczny.
Współczesna marginalizacja polega na niemożności korzystania z uprawnień (nie na ich braku).
Subkultura ubóstwa - wyróżnia się specyficznymi:
systemami wartości i wzorów zachowań - brak zapobiegliwości,
wzorami organizacji rodziny - samotne, wczesne macierzyństwo,
uczestnictwem w życiu społecznym - narkomania, przestępczość,
aspiracjami edukacyjnymi - brak,
Czynniki wyrzucające ludzi na margines społeczny o największym znaczeniu:
Bezrobocie - wraz z utratą pracy człowiek traci kluczową rolę społeczną określającą jego tożsamość co sprzyja poczuciu zagubienia, również obumierają związane ze środowiskiem pracy kontakty towarzyskie co rodzi poczucie wykluczenia.
Wraz z wydłużaniem się okresu pozostania bez pracy maleje szansa na jej znalezienie:
zamieranie kontaktów z ludźmi na rynku pracy,
wciąż zmieniające się technologie,
niszczenie nawyku dyscypliny,
Bieda - zwiększanie się dystansu ekonomicznego między górą a dołem. Bieda może być krótkotrwała i przejściowa, związana w wydarzeniami losowymi, długotrwała lub chroniczna towarzysząca człowiekowi przez całe życie.
Ubóstwo ma istotne konsekwencje społeczne, gdyż prowadzi do kumulacji niedostatków - uniemożliwia nie tylko zaspokojenie podstawowych potrzeb bytowych, ale również ogranicza uczestnictwo w życiu społecznym.
Biedni we wszystkich krajach to przede wszystkim bezrobotni oraz osoby o niskich zarobkach i wielodzietne.
Dyskusje o zwalczaniu biedy ogniskują się wokół trzech głównych kwestii:
Ocena zjawiska nierówności,
Diagnoza źródeł biedy,
W jakim stopniu pomocy powinno udzielać państwo, samorząd lokalny, lub organizacje pozarządowe,
Europejski model radzenia sobie z biedą - wyrównywanie standardów socjalnych, czyli większy zakres redystrybucji dochodów.
Amerykański model radzenia sobie z biedą - pierwszoplanowe są równe szanse i brak barier, a nawet wyzwalanie inicjatywy oraz wspomaganie przedsiębiorczości dzięki środkom publicznym.
12