Motywowane poznanie - założenia, klasyfikacje motywów
Poznanie społeczne jest „gorące” czyli zależne od różnorodnych motywów i celów <człowiek nie jest „skąpcem poznawczym”, a ”motywowanym taktykiem”, którego działania są napędzane i ukierunkowywane swoistymi celami>. Motywacja i poznanie są od siebie zależne i wzajemnie ze sobą powiązane i nie sposób jest badać poznanie bez kształtujących je procesów motywacyjnych, nie można też zrozumieć motywacji, ignorując procesy poznawcze, które decydują o jej uruchomieniu i przebiegu.
Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy motywacja powstaje dzięki aktywności poznawczej człowieka, na jej podstawie jest rozwijana i kształtowana, a raz uruchomiona ukierunkowuje procesy poznawcze i w ten sposób wpływa na końcowy efekt poznania <sąd, opinię, przekonanie>. Motywacja jest poznaniem <wg Kruglanskiego>. Oznacza to, iż nie ma takie sytuacji, w której system poznawczy i motywacyjny działają rozłącznie.
Badacze, którzy nie zgadzają się z tym stanowiskiem, twierdzą, iż motywacja wpływa na poznanie, ale tylko w pewnych okolicznościach - tj gdy rzeczywistość jest wieloznaczna, niejasna i niepewna -> w sytuacjach tych, motywacja deformuje poznanie <nie sposób im odmówić racji w sytuacjach takich jak np. nie przyjmowanie do wiadomości śmierci bliskich, katastrofy, nie pozostawiającej nadziei diagnozy medycznej <np. motywy obronne>; z drugiej strony jednak inne osoby w analogicznych sytuacjach pozostają racjonalne <np. motywacja do bycia poprawnym>>.
Podsumowując, motywacja jest poznaniem, niezależnie od okoliczności <np. jedno czy wieloznacznych>. Ponadto jej efekt <sąd, opinia, przekonanie> jest inny <trafny lub nietrafny> w zależności od realizowanych celów.
Oprócz dostrzeżenia wzajemnych powiązań motywacja-poznanie, w podejściu do motywowanego poznania zaszła jeszcze jedna zmiana: ujmowanie motywacji w jej aspekcie dynamicznym <a nie jak dotąd - statycznym>, czyli przyjęcie, że nasze dążenia przeważnie zależą od chwilowych stanów <np. nastroju, emocji> a nasze cele podlegają różnego rodzaju dystrakcjom i pokusom, które znajdują się w naszym otoczeniu.
Teorią, która w najpełniejszy sposób oddaje dynamiczny i wzajemny związek motywacji z poznaniem jest Teoria systemów celów.
Cel jest podstawowym konstruktem motywowanego poznania.
Cel to stan końcowy, ku któremu ukierunkowane jest zachowanie. Charakteryzują go dwa parametry: subiektywna wartość <wielkość motywacji> oraz unikalna jakość <kierunek motywacji>.
Cele to struktury wiedzy przechowywane w pamięci w formie reprezentacji umysłowych, którymi zawiadują procesy odpowiedzialne również za inne struktury wiedzy
Cele mają właściwości poznawcze i motywacyjne.
Poznawcze właściwości celów:
są uniwersalne i typowe dla organizacji i funkcjonowania systemu poznawczego
mają właściwości strukturalne <wzajemne powiązania między celami, celami i środkami do ich realizacji oraz innymi strukturami wiedzy> i zasobowe <związane są z dystrybucją zasobów poznawczych, niezbędnych do przeprowadzenia jakiejkolwiek aktywności>
Motywacyjne właściwości celów
kierują aktywnością tak, by cel został osiągnięty
zobowiązują do osiągnięcia celów, są one związane z oszacowaniem atrakcyjności celu, jego subiektywnej użyteczności oraz szansy osiągnięcia pożądanego rezultatu
motywacyjnych właściwościach celu decyduje także dostępność różnorodnych, powiązanych z celem środków do jego realizacji oraz możliwość zastąpienia ich w razie potrzeby innymi środkami
Gdy zamierzony cel nie zostaje osiągnięty, organizm w celu redukcji nieprzyjemnego napięcia podejmuje specjalne działania nazywane kompensacyjnymi, które mogą trwać aż cel zostanie osiągnięty, lub gdy rozbieżność między celem a rzeczywistością zostanie wyeliminowana lub zredukowana do poziomu, który nie wywołuje napięcia.
Dużym przełomem w myśleniu o motywowanym poznaniu było odkrycie, iż procesy ustanawiania, aktywacji i dążenia do celów wcale nie muszę przebiegać świadomie, a mogą przebiegać „automatycznie”. Wszystkie etapy lub część etapów konstruowania celu mogą przebiegać poza polem świadomości. Kiedy cele często występują w tym samym otoczeniu zewnętrznym oraz wciąż podejmowane są próby realizacji celu, często pozostają nieuświadomione.
Wyniki badań wskazują, że procesy myślowe pozostające poza obszarem świadomości mogą pozytywnie wpłynąć na jakość powstających sądów czy podejmowanych decyzji.
To jakie informacje o innych zostaną w procesie poznawania uwzględnione oraz jaki będzie zakres i głębokość ich przetwarzania <a także skutek na poziomie zachowaniowym> zależy od poznawczych wymiarów osobowości, takich jak: potrzeba pewności, potrzeba poznawczego domknięcia, potrzeba prostej struktury, potrzeba poznania.
Nie są to jedyne wymiary motywacji epistemicznej, ale warto zwrócić uwagę właśnie na te ze względu na następujące powody:
zostały one wypracowane na gruncie społecznego poznania, a więc wyrastają z wizji człowieka jako naiwnego badacza, motywowanego potrzebą wiedzy, posiadania zdania, sądu lub opinii. Wywierają one aktualnie największy wpływ na rozwój mot. pozn;
w ramach każdej z tych teorii przeprowadzono setki badań eksperymentalnych i korelacyjnych <wiedza na ich temat jest obszerna i dobrze usystematyzowana>;
pozwalają one opisać formalne charakterystyki zainicjowanych i kontrolowanych przez siebie procesów poznawczych, a także zrozumieć zróżnicowanie pod względem treści efekty przebiegu tych procesów. Zintegrowanie informacji o aspektach formalnym i treściowym pozwala na dogłębne zrozumienie często sprzecznych efektów tych potrzeb;
są do siebie podobne, ale nie można ich zredukować do siebie nawzajem;
traktowane są jako zmienne indywidualne;
dodatkowo mogą one wzbudzać stany motywacyjne;
wymiary te <mają status stylów poznawczych> mimo obciążenia ewaluatywnego same w sobie nie są ani dobre, ani złe, ani korzystne, ani niekorzystne; ich adekwatność zależy od sytuacji oraz od stanu wewnętrznego osoby.
Potrzeba poznania - tendencja do podejmowania aktywności poznawczej i czerpania z niej zadowolenia
stała charakterystyka indywidualna, której wysoki poziom oznacza korzystanie z kosztownego procesu przetwarzania informacji, a niski - unikanie podejmowania aktywności poznawczej oraz unikanie wysiłkowego przetwarzania
stanowi ona motywacje do samej aktywności, a nie do określonego rezultatu <koncentruje bowiem naszą uwagę na samym procesie poznawania, a nie na jego rezultacie w postaci sądu, decyzji czy oceny>;
najwięcej badań w zakresie potrzeby poznania pochodzi z prac nad perswazją
Osoby o wysokiej potrzebie poznania zapamiętują więcej informacji na temat konkretnego problemu, polegają na merytorycznych, logicznych i dobrze uzasadnionych argumentach, wnikliwie przetwarzają całość komunikatów, a nie tylko wybrane fragmenty, dysponują one także spójnym systemem przekonań; wszystko to świadczy o wysokiej jakości samego poznania
Osoby o silnej potrzebie poznania nie zawsze formułują sądy mniej tendencyjne i bardziej obiektywne <wpływ nastroju>
niektórzy badacze zastanawiają się czy wysoka potrzeba poznania nie jest związana z wysoką inteligencją; wyniki badań nie są jednak spójne; natomiast wysoki poziom potrzeby poznania nie zawsze zapewnia wysoką jakość działania….
Potrzeba prostej struktury - tendencja do organizowania nadmiernie złożonego otoczenia poprzez nadawanie znaczenia temu, co niejasne, wieloznaczne i trudne do ogarnięcia <Neuberg, Newom, 1993>
u jej podłoża leży potrzeba pewności, znalezienia i zrozumienia reguł panujących na świecie
potrzeba ta prowadzi do tworzenia abstrakcyjnych reprezentacji mentalnych, jak schematy, prototypy, skrypty lub stereotypy służące nie tylko okiełznaniu otaczającego świata, lecz również efektywnemu działaniu
potrzeba ta sprzyja łatwemu osiąganiu struktury <sądu, opinii, stereotypu, decyzji> oraz wzmacnia tendencję do utrzymywania raz osiągniętej struktury i posługiwania się nią w dalszym procesie poznania.
u osób o silnej skłonności do strukturyzacji, sądy, opinie i decyzje są z reguły uproszczone
zazwyczaj ludzie strukturyzują wtedy, gdy są do tego zmotywowani; jednak zdarza się, iż mimo owego dążenia, osiągnięcie prostej struktury okazuje się niemożliwe <zmienne sytuacyjne, spostrzegane zdolności do osiągania struktury>
badania nad potrzebą struktury nakazują ostrożniej niż do tej pory analizować przyczyny motywacyjne i poznawcze różnych zjawisk <np. stereotypizacji>, bo za tym samym zjawiskiem mogą stać zupełnie inne przyczyny.
Potrzeba poznawczego domknięcia- dążenie jednostki do posiadania wiedzy, która pozwala uniknąć niepewności, jaka pojawia się w obliczu nowości, złożoności lub niespójności informacji płynących z otoczenia, a co więcej - umożliwia sformułowanie sądu i podjęcie działania.
domykanie poznawcze konstytuują dwa procesy: „chwytanie” informacji <proces ten kieruje selektywnym odbiorem danych z otoczenia, przez co wybieramy informacje subiektywnie uznawane za ważne> oraz „zamrażanie” w istniejących strukturach poznawczych.
Moment przejścia z „chwytania” do „zamrażania” to początek krystalizowania przekonań, opinii lub sądu; w konsekwencji, zmniejsza się zakres przetwarzanych informacji i stawiana jest mniejsza liczba hipotez <a paradoksalnie - im mniejsza liczba hipotez tym z większym prawdopodobieństwem można przypuszczać, że będą one słuszne.
Stwierdzono związek pomiędzy potrzebą domknięcia, a tendencją do redukowania zakresu przetwarzania informacji i generowania hipotez
Osoby o wysokiej potrzebie domknięcia częściej popełniają błąd korespondencji, preferują wiedzę konsensualną i ogólną, mają przekonania konserwatywne i dążą do utrzymania status quo.
Osoby o wysokiej potrzebie domknięcia mają trudności z przyjmowaniem cudzego punktu widzenia, rzadziej podejmują trud by ustalić wspólny punkt widzenia oraz chętniej wykorzystują strategie negocjacyjne, których podstawą jest tendencyjny i niepodatny na zmianę sąd o partnerze negocjacji
Okazuje się jednak, że osoby o wysokiej potrzebie domknięcia czasami są skłonne poszerzać zakres poszukiwanych informacji, dłużej koncentrują się na istotnych informacjach, mają przekonania liberalne, łatwiej asymilują nowe reguły i wartości, rezygnując z tych dobrze znanych - ponieważ treść „teorii” na dany temat nie musi zawierać tych samych treści <np. uprzedzeniowych>, a w związku z tym efekt wzbudzonej motywacji do domykania może być różny.
Z badań wynika, że o skutkach potrzeby domknięcia <czy są pożądane/akceptowane społecznie i czy <nie>/są korzystne dla jednostki> decydują nie tylko uprzednia wiedza, lecz także kontekst sytuacyjny, dostępne cele oraz zróżnicowane środki do ich osiągania.
Potrzeba pewności <orientacja na niepewność/styl reagowania na niepewność> - stopień, w jakim osoba radzi sobie z niepewnością, której doświadcza w obliczu różnych sytuacji społecznych
podstawowy motyw kierujący naszą aktywnością to dążenie do redukcji niepewności <dodatkowe motywy: potrzeba osiągnięć i afiliacji>
niepewność - niezgodność w obrębie struktur poznawczych; między strukturami poznawczymi a doświadczeniami lub zachowaniem oraz niemożność przewidywania przyszłych zdarzeń
usuwanie niepewności jest postrzegane przez niektórych badaczy jako podstawowym celem budowania relacji z innymi ludźmi, przynależności do grupy
osoby zorientowane na niepewność, są motywowane do poszukiwania nowych informacji, redukują poczucie niepewności poprzez przetwarzanie informacji z otoczenia
osoby o wysokiej potrzebie pewności zadowalają się pierwszym możliwym do sformułowania sądem, poczucie pewności zapewnia im nie tylko jego sformułowanie, ale również jego utrzymywanie i obrona
potrzeba pewności wpływa na sposób odbioru i wartościowania informacji z otoczenia, nie wpływa jednak bezpośrednio na treściowy efekt poznania; decyduje jedynie o zakresie i jakości przetwarzania informacji
redukcja niepewności jest podstawowym motywem odpowiedzialnym za tworzenie reprezentacji umysłowych partnera i poziom zaufania do partnerów w związkach
potrzeba pewności wpływa na sposób odbioru i wartościowania informacji z otoczenia, a nie bezpośrednio na treściowy efekt poznania - decyduje tylko o zakresie i jakości przetwarzania informacji.
reprezentacje poznawcze powstałe w wyniku działania potrzeby pewności mogą być: adekwatne do rzeczywistości lub nieadekwatne, pełne lub uproszczone, tendencyjne lub obiektywne
Przygotowane na podstawie: Kossowska M., Doliński D., Chmiel M. (2009) Motywowane poznanie społeczne, w: Kossowska M., Kofta M. (red): Psychologia poznania społecznego-nowe idee, PWN, Warszawa; Kossowska M. (2009) Nowe poznawcze wymiary osobowości, a społeczne poznanie i działanie, w: Kossowska M., Kofta M. (red): Psychologia poznania społecznego-nowe idee, PWN, Warszawa
3