Aleksander W. Nocuń - Demokratyzacja jako wyzwanie dla współczesnej pedagogiki

1. Bariery transformacji a problemy wychowania

Winston Churchill: „Nikt nie udaje, że demokracja jest idealna czy wszechwiedząca. […] demokracja jest najgorszą formą rządów, z wyjątkiem tych wszystkich form , które już zostały kiedyś wypróbowane”.

Przemiany (wolne wybory i wolny rynek) jakie zaszły w Polsce na przełomie lat 80/90 określiły kierunek transformacji życia gospodarczego i społecznego. Nie są jednak wystarczające by powstało silne i stabilne społeczeństwo demokratyczne.

Społeczeństwo polskie podjęło trud zmian gospodarczych i społecznych towarzyszących transformacji ustrojowej. Nie odnoszą się jedynie do tworzenia nowych instytucji i praw ale odczuwają je też jednostki i grupy społeczne.

Obszarem, gdzie należy szukać narzędzi i gwarancji koniecznych by transformacja przebiegła sprawnie jest edukacja. Treścią demokracji jest sposób kontaktowania się między ludźmi co do ich miejsca w zbiorowości i uzgadnianiu praw i obowiązków. Chodzi tu o kulturę zachowań ludzkich (wiedza, kompetencja, postawa człowieka - jest to wyuczalne!).

O kształcie społeczeństwa obywatelskiego decydują koncepcje wychowania i działalności edukacyjnej i ich realizacja. Budowanie demokracji to przemiany w świadomości ludzi i wynikające z tych zmian myśli i działania. Są one warunkiem społecznego funkcjonowania czy zmian prawo-instytucjonalnych.

Przemiany świadomościowe mogą zaistnieć w wyniku zdarzeń edukacyjnych. Istnieje duża otwartość na ich kształt, ale ma je cechować dynamizm i dwukierunkowość relacji komunikacyjnych: słuchanie, zrozumienie, reagowanie (władze samorządowe a społeczność).

W teorii przełożenie wolności, godności, tolerancji i praw na programy edukacyjne nie jest trudne, jednak w praktyce zmiany zachodzące w sferze prawnej i ekonomicznej rozmijają się z postawami ludzi, ich systemami wartości.

Radykalna zmiana ustrojowa pociąga za sobą oczekiwanie na poprawę życia. Ich niezaspokojenie powoduje spadek poparcia dla rządu i wzrost poparcia i oczekiwań na elity alternatywne. Może to powodować niechęć do udziału w życiu społecznym i odrzucać możliwość demokratycznego uczestnictwa odpowiedzialności, współdecydowania.

2. Wychowanie przed demokrację i wychowanie do demokracji

Formalnie demokracja sprowadza się do wymienienia: wyboru przedstawicieli w wyborach, prawa wyborczego, wolności słowa, dostępu do informacji i swobody stowarzyszenia. W sferze aktywności społecznej wyraża się to w tworzeniu warunków do:

• Zbliżania i związków między różnymi grupami

• Organizowania nowych grup np. organizacji pozarządowych

• Poznania potrzeb i aspiracji grupy, ich wyrażania

Aktywny udział obywateli służy:

• Zachęcaniu do pogłębiania świadomości lokalnej i globalnej

• Stwarzaniu możliwości współdziałania w kwestiach ich dotyczących i odpowiadania za nie

• Przekształceniu opinii obywateli o polityce lokalnej i państwowej w działalność

Demokracja stwarza szansę decydowania o rządzie, pod warunkiem, że obywatele będą w niej uczestniczyć.

Człowiek uczy się demokracji w działaniu, uczestnictwie w życiu grup, dokonywaniu wyborów, współdecydowaniu i ponosząc odpowiedzialność.

Podstawowe zadania stojące przed wychowaniem dotyczą działań edukacyjnych nastawionych na:

• 
  Poszerzanie wiedzy

• Rozwijanie umiejętności porozumiewania się kompetencje interpersonalne

• Kształtowanie relacji by osiągnąć wspólny cel

Ale na ile pojęcie to zawiera nastawienie na „drugiego człowieka”, chęć dialogu, i respektowanie jego potrzeb?

1. Kompetencje interpersonalne

Jest to agregat wiedzy i umiejętności potrzebnych do efektywnego porozumiewania się (nawiązywanie i podtrzymywanie kontaktów w dialogu jednostek, grup, społeczności i poza nimi w związku z ich rolą społeczną lub zawodową).

Niektórzy ludzie są obdarzeni talentem w tym względzie, jednak większość musi się tego nauczyć. Natomiast ten rodzaj wiedzy i umiejętności w nikłym stopniu przebija się do programów edukacyjnych. Coraz częściej natomiast jest obecny w różnych kursach. W szkole natomiast dominuje nauczanie przedmiotowe, a egzaminem z j. polskiego jest np. wypracowanie a nie przemówienie. Edukacja musi więc zaprogramować i podjąć działania w celu opanowania umiejętności dialogu. Przykładem może być amerykańska koncepcja programu nauczania komunikacji ustnej, której założeniami są:

• Nauka ustnego porozumiewania się odpowiada realiom codziennej komunikacji uczniów

• Pogram jest oparty o aktualne badania w tym kierunku

• Nauka komunikacji ustnej jest odrębnym elementem programu nauczania

• Nauka jest zintegrowana z czytaniem pisaniem i innymi przedmiotami

• Wykorzystuje się doświadczenia uczniów

• Okazja do praktyki w różnych sytuacjach, celach, stylach, w stosunku do różnych słuchaczy

• Odpowiedni czas i systematyka

• Rozwijanie języka, artykulacji, głosu itp.

• Okazja do wystąpień dla uczniów mniej aktywnych

Docenia się tu wagę i stwarza warunki do odpowiedniego kształcenia porozumiewania się. Jest to niezbędny warunek życia we współczesnym świecie. Mimo techniki (fax, sieci komputerowe itp.) kompetencje interpersonalne są niezbędne do efektywnego działania. Rola osobistych kontaktów rośnie i ma wpływ na satysfakcję z życia. Nurt ten jest np. w koncepcji edukacji alternatywnej.

2. Kształcenie umiejętności przywódczych

Zadaniem edukacji społecznej jest pobudzenie aktywności. W tym celu m.in. placówki edukacyjne powinny zaspokajać potrzeby społeczne ale zachęcać też do ich wyrażania, proponowania własnych wizji zmian i uzyskiwania ich przyzwolenia i aktywnego poparcia. Dlatego też kierownicy i działacze instytucji powinni wykazywać się kompetencjami przywódczymi.

Wszystkie osoby działające społecznie powinny umieć pełnić rolę lidera czy przywódcy. Czasami rola ta obejmuje też funkcję mediatora, rzecznika czy inicjatora. Spójność i współpracę wszystkich grup osiąga się w demokracji przez stały proces negocjowania i dochodzenia do kompromisów.

Kluczową rolę odrywają tu liderzy. Rozpoznają, pomagają w wyrażaniu potrzeb, aspiracji, dążeń, pobudzają do działania.

Każda jednostka, która zdobędzie poparcie może uczestniczyć w życiu społecznym czy politycznym jako przywódca. Muszą oni jednak ciągle zdobywać poparcie dla nowych pomysłów.

W demokracji docenia się ludzi, którzy potrafią stanąć na czele i rozwiązać problemy grupy, instytucji itp.

Liderem się bywa a nie jest! Różne sytuacje wymagają różnych stylów przywództwa. Przywództwo jest przyjmowaniem odpowiedzialności za rozwiązanie problemów. Podejmowanie tej roli wiąże się z rozwijaniem i kształceniem umiejętności przywódczych.

W demokracji obywatele mają wpływ na życie publiczne też poprzez uczestnictwo w rozwiązywaniu problemów np. zrzeszając się w organizacje. Ten sektor stanowi podstawę społeczeństwa demokratycznego. Przejawiają one zadziwiającą siłę i wpływ. Ta działalność stanowi źródło energii społecznej i pełni rolę systemową. Należy więc podejmować próby tworzenia programów edukacyjnych, których celem byłoby nabycie niezbędnej wiedzy i umiejętności ułatwiające przewodzenie innym.

3. Wartości a problem wychowania do demokracji i przez demokrację

W procesie transformacji należałoby kłaść nacisk na cnoty osobiste ważne dla wszystkich członków społeczeństwa. Są to m.in. przezorność, pracowitość, uczciwość, oszczędność. Powinny być spopularyzowane i stanowić kryterium oceny ludzi a nie zdolność osiągania sukcesu.

Apele o ich przestrzeganie rzadko odnoszą skutek. Stanowią jednak podstawę wszystkich programów edukacyjnych. System wartości są zawarte w pewnej koncepcji działania, gdzie określone zasady wskazują sposób organizacji życia społecznego. Przykładem może być koncepcja USA zawierająca 12 zasad demokratycznych np. prawda, patriotyzm, równość. Zasady te kryją założenia wynikające z systemu wartości charakterystycznych dla demokracji.

W praktyce dostrzega się trudność realizacji tych wartości. Nieraz to co właściwe przeciwstawia się temu co jest dobre. Przyjęte rozwiązanie ma być praktyczne. Pojęcie władzy rozróżnia władzę opartą na sile i władzę usankcjonowaną. Władza nie może ograniczać wolności czy możliwości aktywnego uczestnictwa w życiu.

Zasady demokracji są łatwiej przyswajalne przez osoby wykształcone. Podstawowym sposobem uczenia się demokracji jest życie w społeczeństwie. Jednak wiedza i wykształcenie są niezbędne do przygotowania do życia w społeczeństwie demokratycznym. Podstawowym czynnikiem jest konstruowanie zasad życia społecznego. Respektowanie przyjętych wartości jest warunkiem sprawnego uczenia się zasad demokratycznych. Im lepiej obywatele będą przygotowani do uczestnictwa w demokracji tym skuteczniej będą ją współtworzyć. Im będą aktywniejsi tym szybciej przebiegnie proces demokratycznej edukacji. (obieg zamknięty - pełna współzależność).

Proces wychowania do demokracji i przez demokrację jest rozległy w czasie. Konieczna jest świadomość, że każda transformacja wywołuje tęsknotę za tym co było dawne i obawę przed nowym.

Ważny jest więc program edukacyjny, który oswoi ze zmianami i pomoże znaleźć ludziom własne miejsce. Najbardziej odczuwalne istnienie demokracji jest w rodzinie, szkole, społ. lokalnej - obszar pedagogiki społecznej.

---