OSOBY

Sytuacje prawną osoby w prawie rzymskich określały 3 status:

1. Status libertatis - ludzie dzielili się na wolnych i niewolników

2. Status civitatis - ludzie dzielili się na obywateli i nieobywateli (peregryni)

3. Status familiae - osoby podległe czyjejś władzy (alieni iuris) i niepodlegające niczyjej władzy (sui iuris)

NIEWOLNICY

Niewola - instytucja ius gentium. Wg ius naturale wszyscy są wolni.

Niewolnik traktowany w świetle prawa prywatnego jak rzecz. Nie mógł mieć własnego majątku, wszystko co nabywał powiększało majątek właściciela. Wyjątkowo właściciel mógł wydzielić niewolnikowi określoną część majątku w swobodny zarząd tzw. PECULIUM.

Właściciel miał nad niewolnikiem prawo życia i śmierci, z czasem konstytucje cesarskie zaczną ograniczać uprawnienia właściciela np. zakazując nieuzasadnionego znęcania się nad niewolnikami, prostytuowania niewolnic itp.

Niewolnik nie mógł zawrzeć małżeństwa, związki niewolników nie rodziły skutków prawnych. Dzieci zrodzone z takich związków należały do właściciela niewolnicy i dopiero w pr. Poklasycznym zaczęły być uważane za spokrewnione ze swoimi rodzicami.

Sposoby popadnięcia w niewolę:

• urodzenie z matki niewolnicy (od II/III w tendencja favor libertatis)

• popadnięcie w niewolę

• schwytanie przez piratów

• wyrok skazujący na dożywotnią pracę w kopalni

• niewypłacalność dłużnika (w prawie archaicznym)

Sposoby wyzwolenia:

1. Formalne (manumissiones):

• manumissio testamentaria directa lub indirecta - w testamencie w sposób bezpośredni lub powierniczy (prośba do spadkobiercy by wyzwolił)

• manumissio censu - wpisanie na listę obywateli

• manumissio vindicta - procedura in iure cessio

• manumissio in ecclesia -w kościele przed bisupem i gminą wiernych

uznawane przez ius civile, wyzwolony nabywał status civitatis wyzwalającego

2. Nieformalne (inter amicos, apud mensam, per epistulam) - początkowo w każdej chwili mogło być odwołane, dopiero lex Iunia Norbana z 19 r. n.e. powołała kategorię Latynów juniańskich -za życia wolni po śmierci traktowani jak niewolnicy. Latyn juniański bardzo łatwo mógł nabyć obywatelstwo rzymskie

Peregrini dediticii - najgorsza kategoria wyzwoleńców używanych podczas pobytu w niewoli do walki w cyrku czy torturowanych - nigdy nie mogli stać się obywatelami i nie mogli osiedlać się w Rzymie i okolicach.

Wyzwoleniec podlegał pewnym ograniczeniom w prawie publicznym, małżeńskim, ciążyło na nim prawo patronatu (np. obowiązek alimenacyjny względem patrona, nie mógł pozywać patona bez zgody pretora a skarg infamujących nie mógł w ogóle wytaczać, patron miał uprawnienia do dziedziczenia po wyzwoleńcu, jeżeli ten nie miał dziedziców z I klasy albo był b. bogaty i miał nie więcej niż 3 dzieci)

Ograniczenia w wyzwalaniu za panowania Oktawiana Augusta:

Lex Fuffia Caninia (2 r. p.n.e.) - ograniczenie liczby wyzwalanych niewolników od 2-100 w zależności od wartości majątków

Lex Aelia Sentia (4 r.n.e.) - ograniczenia wieku wyzwalanego niewolnika (+30lat) i wyzwalającego (+20lat), wyjątkowo możliwe z słusznych przyczyn i przed consiulium; nieważnie wyzwolenia na szkodę wierzycieli i patrona

Odpowiedzialność właściciela za zobowiązania zaciągane przez niewolnika

Ponieważ działania niewolnika mogły tylko polepszyć sytuację właściciela, co do zasady właściciel nie odpowiadał za zobowiązania zaciągane przez niewolnika. Potem pretor w edykcie określił przypadki, w których z tytułu zobowiązania zaciąganego przez niewolnika będzie udzielał skargi bezpośrednio przeciw właścicielowi. Miało to miejsce wówczas gdy :

1. Właściciel wydzielił niewolnikowi peculium i do wysokości wartości peculium odpowiadał za wszelkie zobowiązania zaciągnięte przez niewolnika: odpowiedzialność ograniczona nisi dumtaxat de peculio ale za wszystkie zobowiązania

• a. de peculio - właściciel ma prawo dedukcji, wierzyciele zaspokajani w kolejności zgłoszeń

• a. tributoria (peculium na cele handlowe) - właściciel nie ma ius deductionis, proporcjonalnie zaspokaja się wszystkich wierzycieli, którzy zgłosili swoje należności w ramach vocatio in tributum

2. Właściciel ustanowił niewolnika kierownika przedsiębiorstwa lądowego lub kapitanem statku praepositio - odpowiedzialność nieograniczona ale tylko za zobowiązania mieszczące się w zakresie praepositio

• a. institoria - niewolnik prowadzi przedsiębiorstwo „lądowe”

• a. exercitoria - niewolnik jest ustanowiony magister navis

3. Właściciel wydał polecenie niewolnikowi dokonania jakiejś czynności iussum - odpowiedzialność nieograniczona ale tylko za zobowiązania zgodne z treścią polecenia

- a. quod iussu

4. Z zaciągniętego przez niewolnika zobowiązania właściciel uzyskał korzyść majątkową, czyli nastąpiło przysporzenie - versio do jego majątku, odpowiedzialność ograniczona do wartości tego przysporzenia; ademptio peculii szczególny przykład versio, przysporzeniem jest w tym wypadku wartość długów obciążających peculium w momencie jego odebrania

- a. de in rem verso

Odpowiedzialność właściciela za delikty (czyny niedozwolone) popełniane przez niewolnika

Właściciel odpowiadał ZAWSZE ale w trybie odpowiedzialności noksalnej tj. mógł wedle uznania albo zapłacić odszkodowanie za szkodę wyrządzoną przez niewolnika albo wydać poszkodowanemu samego niewolnika tym samym zwalniając się z obowiązku zapłaty odszkodowania (noxae datio). Poszkodowany nie miał prawa zażądać wydania niewolnika, mógł jedynie żądać odszkodowania.

Odpowiedzialność noksalna:

• szła za głową sprawcy (noxa caput sequitur) - odpowiadał każdoczesny właściciel niewolnika

• nie powstawała jeżeli niewolnik wyrządził szkodę w majątku właściciela

• uważana za wadę prawną niewolnika

---