PRZEDMIOT JĘZYKOZNAWSTWA: języki naturalne
Językoznawstwo (lingwistyka) - nauka o językach ludzkich (żywych, martwych i pomocniczych - esperanto); języki żywe i martwe nazywamy etnicznymi.
Języki naturalne:
1) Etniczne
a) żywe
b) martwe (ze względu na okoliczności)
- wegetujące (tradycja ciągła - znajomość ich w jakimś środowisku nigdy nie wygasła: łacina, starogrecki, cerkiewnosłowiański)
- odcyfrowane (znajomość tego języka kiedyś zanikła, ale pozostały po nim teksty pisane, na których podstawie zostały odcyfrowane - języki starożytnego Wschodu: egipski, sumeryjski, arkadyjski)
- zrekonstruowane (nie pozostały teksty pisane, ale język przekształcił się w pewną liczbę nowych języków i na podstawie ich porównania udało się go odtworzyć - scilicet w przybliżeniu: prasłowiański, praindoeuropejski)
c) kreolskie (powstały z pidżinów, które zajęły miejsce języków pierwotnych)
2) pomocnicze (nie ma i nigdy nie było takiej zbiorowości, dla której byłby to język pierwszy)
a) międzyetniczne (do porozumiewania się między ludźmi o różnych językach ojczystych)
- powstałe sztucznie
- pidżiny (powstałe naturalnie między grupami ludzkimi często się ze sobą stykającymi, ale mówiącymi różnymi językami, stopniowo i bez z góry powziętego planu; proste i regularne)
b) tajne (w obrębie jednej zbiorowości o wspólnym języku używany tylko przez grupę ludzi, która nie chce być rozumiana przez pozostałych rodaków)
Przedmiotem badań językoznawczych nie są: języki formalne (np. do formułowania teorii matematycznych), języki programowania, języki informacyjno-wyszukiwawcze (służące do znajdowania info w bibliotekach), język symboli chemicznych, muzyki, sztuk pięknych.
Językoznawstwo jest działem semiotyki (nauki o znakach).
Znakiem jest każde zjawisko, które łączy w sobie następujące cechy:
jest dostrzegalny za pomocą jakiegoś ludzkiego zmysłu
jest przez kogoś nadawany (nadawca i odbiorca znaku = użytkownicy znaku)
psychologizm/ mentalizm (zjawiska, jakie zachodzą w psychice użytkowników znaku - nadawca świadomie nadaje znak do odbiorcy - adresata znaku; każdy znak musi mieć adresata: indywidualnego, zbiorowego, niewiadomego nadawcy [zaprojektowanego] - nie są znakami: zjawiska, których nadawcami nie są ludzie oraz bodźce zmysłowe nadawane mimo woli, np. spontaniczny śmiech)
ma nasuwać odbiorcy pewną myśl o treści z góry ustalonej przez nadawcę, niedotyczącej tylko fizycznych cech samego znaku - jego kształtu (sądy asertoryczne [sądy połączone z przekonaniem o ich prawdziwości] - takie znaki to oznajmienia oraz przedstawienia i wyobrażenia powstające w umyśle); treść myśli, którą nadawca chce za pomocą znaku nasunąć odbiorcy = znaczenie znaku; kiedy odbiorca znaku wysnuwa z jego cech jakiekolwiek wnioski co do treści myśli nadawcy = interpretacja znaku; kiedy wnioski są zgodne z intencją nadawcy = trafna interpretacja/ rozumienie; połączenie nadania znaku z jego trafną interpretacją = porozumiewanie się/ komunikowanie się użytkowników znaku
znajomość (obojętnie jak nabyta) uzusu semiotycznego (obojętnie jak powstałego - świadomie stworzonego, czy przypadkowo) znaku przez jego użytkowników jest warunkiem koniecznym ich porozumienia się - dowód na konwencjonalność znaków (stąd nie jest znakiem, np. fotografia kogoś, mimo że nasuwa myśl o tym kimś, nie są też objawy czy zjawiska, z których wystąpienia można wnioskować o uprzednim innym zdarzeniu, będącym ich przyczyną)
jest umyślnie uczyniony (żółtość liści, wypieki na twarzy nie są umyślnie spowodowane)
objaw/ symptom/ indeks - zjawisko dostrzegalne zmysłowo, z którego w danym momencie ktoś coś wnioskuje (nie na podstawie uzusu semiotycznego) o zajściu jego określonego i koniecznego warunku - np. łzy = objaw silnego wzruszenia
objaw ostentacyjny - wywołany umyślnie (np. zmarszczone brwi po to, by ktoś myślał, że się gniewamy); jego szczególną odmianą jest objaw symulowany - wywołany, by wprowadzić kogoś w błąd
cechy prezentatywne znaku (niezależnie od znaczenia nadanego na mocy konwencji semiotycznych) - właściwości nadawcy (niekonwencjonalne objawy), dzięki nim dla odpowiednio spostrzegawczego i doświadczonego odbiorcy mogą być objawami określonych właściwości nadawcy (np. są nimi ewentualne fałszywe tony w wykonaniu hejnału, bo stanowią niezamierzone objawy małych umiejętności muzycznych grającego - sam hejnał na mocy uzusu semiotycznego oznacza pełną godzinę); występują też w znakach, np. szybkość mówienia, donośność (objaw podekscytowania nadawcy), wysokość głosu (objaw płci i wieku nadawcy) - innymi słowy są to cechy psychofizyczne; istnieją cechy prezentatywne znaków, których trafna interpretacja nie wymaga znajomości faktów fizycznych czy psychologicznych, lecz społecznojęzykowych - są to cechy socjosemiotyczne, a jeśli mowa o języku naturalnym - socjolingwistyczne (są to wszelkie osobliwości regionalne czy środowiskowe danej grupy terytorialnej/ społecznej)
obraz/ ikon/ znak ikoniczny - zjawisko dostrzegalne zmysłowo, podobnie jak znak, umyślnie nadany i mający nasunąć odbiorcy jakąś myśl, ale nie na mocy uzusu semiotycznego, tylko dzięki swojemu rzeczywistemu podobieństwu do przedmiotu lub myśli - przedstawia to, o czym mówi (podobnie z dźwiękami - np. naśladowany odgłos silnika, odbiorca musi znać jedynie cechy fizyczne tego, co ma odczytać, nie zaś uzus semiotyczny)
wyrazy dźwiękonaśladowcze (onomatopeje, wykrzykniki: np. ang. cock-a-doodle-doo [pianie koguta], st. gr. ototototoi/ iu-iu-popaks [wyr. bólu, przerażenia], franc. olala [ubolewanie]) - są znakami nie - obrazami!!!
CECHY ISTOTNE (RELEWANTNE) - konieczne z punktu widzenia zagadnienia, wybrane w skończonej liczbie cechy obiektu; każde zjawisko rozpatrywane z uwzględnieniem wszystkich jego nieskończenie licznych cech = konkret (np. człowiek jako niepowtarzalny i nieskończenie wielostronny składnik rzeczywistego świata); zjawisko, o którym myślimy z uwzględnieniem tylko cech istotnych, wybranych z jakiegoś wspólnego dla nich wszystkich punktu widzenia = typ (człowiek jako typ dla pracodawcy in spe, typ dla lekarza - jako pacjent)
kod - zbiór uzusów semiotycznych, połączonych ze sobą tożsamością stron je stosujących
symbolika - całkowity zbiór znaków-typów, których dotyczy jeden kod (np. flagi-typy wszystkich państw razem wzięte) - symboliką znaków „przemiennych” są np. gesty powitalne czy dystynkcje wojskowe; język naturalny też jest kodem znaków „przemiennych” - znać język polski, to znać zbiór uzusów semiotycznych stosowanych przez Polaków jako na przemian nadawców i odbiorców znaków językowych.
SYSTEM I STRUKTURA. STRUKTURALIZM
System - skończony zbiór zjawisk-typów o cechach istotnych wybranych ze względu na jeden wspólny cel, innymi słowy: skończony zbiór zjawisk poklasyfikowanych (wszelka symbolika jest jego szczególnym rodzajem)
Przykład: światła drogowe
trzy światła-typy: czerwone, żółte i zielone
kod: trzy uzusy semiotyczne
cechy opozycyjne - cechy odróżniające od siebie elementy systemu (np. kolory świateł)
opozycja - każdy element systemu wykazuje jedną z cech, ale żaden nie wykazuje kilku łącznie (barwa światła w ogóle)
człony/ wartości - poszczególne cechy opozycyjne, wykluczające się nawzajem w obrębie jednej opozycji (opozycje barwy świateł - trzy różne bodźce zmysłowe
znak zerowy - człon opozycji, w którym brak bodźców zmysłowych (na skrzyżowaniach, gdzie pali się tylko światło czerwone - zezwoleniem na przejazd jest brak światła, a więc zerowy człon dwuczłonowej opozycji, której członem prezencyjnym jest światło czerwone; to samo z wyrazem „szafa”: przypadki obu liczb mają końcówki prezencyjne, z wyjątkiem D.lm. „szaf-”, który ma końcówkę zerową)
znak prezencyjny/materialny - człon opozycji złożony z bodźców zmysłowych
struktura systemu - rozkład cech istotnych między elementy systemu
Strukturalizm:
zasada metodologiczna, zwana także zasadą systemowości lub relewancji - badacz powinien opisywany przez siebie zespół zjawisk traktować świadomie i otwarcie jako system
doktryny językoznawcze, które powstawały kolejno począwszy od lat pierwszej wojny światowej, mocno rozbieżne między sobą (szczyt lata: 1930-1960) - uznanie zasady systemowości, niedostrzeganie celowości stosowania w opisie języka naturalnego sztucznych kodów, różniących się od niego mniejszym stopniem wieloznaczności tekstów
deskryptywizm/ dystrybucjonizm/ taksonomizm/ strukturalizm amerykański - asemantyzm jest charakterystyczną cechą tego kierunku (dążność do abstrahowania w opisie językoznawczym od znaczenia znaków i do zajmowania się nimi tylko jako zjawiskami fizykalnymi - techniki badawcze stosowane dziś jako podstawa lingwistyki informatycznej)
nazwa przedstawicieli innych współczesnych kierunków badawczych w naukach nielingwistycznych - teoria kultury, sztuki, w psychologii, w filozofii - łączy je podstawa strukturalistyczna w znaczeniu a) i dążność do stosowania w wymienionych dziedzinach badawczych aparatu pojęciowego językoznawstwa
DZIAŁY JĘZYKOZNAWSTWA
JĘZYKOZNAWSTWO WEWNĘTRZNE I ZEWNĘTRZNE
Zewnętrzne - działy lingwistyki, w których powiązania z innymi naukami empirycznymi
(częściowo przyrodniczymi, częściowo humanistycznymi) są wyraźne, należą tu m. in.:
fonetyka (nauka o zjawiskach przyrodniczych - fizykalnych i fizjologicznych - związanych z
wytwarzaniem i odbiorem dźwięków mowy, neurolingwistyka i psycholingwistyka (dotyczą
procesów nerwowych i psychicznych, na których polega formułowanie i interpretowanie
tekstów, socjolingwistyka (przedmiotem jest aspekt społeczny działalności językowej ludzi.
Wewnętrzne - bada sam tylko język, bez uwzględniania związanych zjawisk z zakresu innych
nauk empirycznych (ma związek jedynie z jedną dyscypliną pozalingwistyczną - semiotyką
logiczną) - świadomość tego podziału zawdzięczamy de Saussure'owi
fonetyka - bada dźwięki mowy same w sobie (tzn. jako drgania powietrza) = fonetyka akustyczna, jako ich wytwarzanie przez nadawcę = fonetyka artykulacyjna (dział stosowany - logopedia), jako ich odbiór (słyszenie) = fonetyka audytywna/ audiologia
glottodydaktyka - przyswajanie sobie języków obcych (w badaniach psycho i neurolingwistyki + poznawanie języka ojczystego + afazje - zaburzenia w formułowaniu i rozumieniu tekstów)
socjolingwistyka - zjawiska społecznego zróżnicowania języka:
styl funkcjonalny w tekstach = stylistyka funkcjonalna
dystans społeczny (zróżnicowanie języka z powodu czynników społecznych = etykieta językowa: ty, pan)
każdy język etniczny dzieli się na odmiany - dialekty - odpowiadające stałej przynależności jego użytkowników do jakiejś grupy społecznej = dialektologia socjalna
kultura języka - działalność praktyczna mająca na celu wpływanie na język określonej zbiorowości w kierunku zgodnym z jakimiś celami społecznymi
polityka językowa/ planowanie językowe - ustalanie wytycznych kultury języka w odniesieniu do konkretnego okresu i środowiska
style funkcjonalne:
style potoczne
style intelektualne/ książkowe (styl: naukowy, publicystyczny, urzędowy)
style poszczególnych gatunków literatury artystycznej
style podniosłe (np. religijne, jeśli w toku obrzędów - nazywane stylami liturgicznymi)
egzoglosja - brak stylów intelektualnych w jakimś języku rozwiniętym (albo dane społeczeństwo w ogóle nie uprawia działalności naukowej, oświatowej, publicystycznej czy administracyjnej, albo posługuje się w tych dziedzinach językiem nieojczystym; czasem tę funkcję pełni język martwy - liturgie, łacina w średniowiecznej Europie)
jednostki nacechowane stylistycznie - jednostki danego języka występujące tylko w niektórych stylach funkcjonalnych (jednostki używane w każdym stylu = nacechowane neutralnie) - zauważalne np. w stylu książkowym: lecz, ażeby, aniżeli - neutralne: ale, by, a nie; stawianie podmiotu zaimkowego po orzeczeniu: był on, etc.
dialekt socjalny - zróżnicowanie stylu potocznego, jeśli różni się gramatyką i fonologią
gwara środowiskowa/ slang - jeśli różni się tylko słownictwem
zasadą podziału potocznej odmiany stylistycznej jest stała przynależność nadawcy i adresata do określonego środowiska społecznego
cechy tekstu charakterystyczne dla danego dialektu społecznego pełnią funkcję socjosemiotyczną
graficzne zróżnicowanie społeczne języka:
język etniczny:
style książkowe* [f]
styl potoczny* [f]
dialekt społeczny ludzi wykształconych* [oś]
odmiany regionalne [g]
gwary* [oś]
miejskie* [o]
wiejskie [o]
* podobieństwo do języka literackiego
kryterium zróżnicowania:
[f] - funkcjonalne
[oś] - oświatowe
[o] - osiedleńcze
[g] - geograficzne
nie istnieje wewnętrznojęzykoznawcza definicja pojęcia granicy między językami naturalnymi!!!!
kontinuum dialektalne - obszar, na którym dialekty dwu lub więcej pokrewnych języków tak stopniowo przechodzą w siebie
JĘZYKOZNAWSTWO SZCZEGÓŁOWE, KONTRASTYWNE I OGÓLNE
Działy językoznawstwa ogólnego:
Uniwersalia językowe - cechy wspólne wszystkim językom (są przedmiotem teorii języka):
aprioryczne (dedukcyjne) - te cechy, które są wymienione w definicji języka naturalnego (np. każdy z języków naturalnych jest kodem tekstotwórczym, ma system fonologiczny i zawiera w swojej symbolice znaki zamiennie polisemiczne - jeżeli jakiś kod nie ma tych właściwości, nie jest językiem naturalnym)
empiryczne (indukcyjne) - cechy stwierdzone na podstawie wyniku konkretnych badań nad znanymi językami naturalnymi (np. żaden ze znanych języków nie ma stałego akcentu na 3 sylabie od początku wyrazu, we wszystkich językach naturalnych istnieje tryb rozkazujący, choć teoretycznie można by się było bez niego obejść - posługując się wyrażeniami typu: każę ci coś zrobić; proszę cię, abyś coś zrobił, etc.)
częściej niż w apriorycznych badaniach popełnia się w pomyłki w empirycznych zwane absolutyzacją, ponieważ każde twierdzenie o istnieniu jakiegoś uniwersalium jest hipotezą wymagającą dokładnego sprawdzenia
Typologia języków - klasyfikuje języki na pewne typy na podstawie odpowiednio wybranych kryteriów (chodzi o różnice między językami, nie podobieństwa jak wyżej):
Klasyfikacja dysjunktywna - najbardziej wyczerpująca, oparta na tym, że jedne języki posiadają jakąś cechę, a inne jej nie wykazują
Językoznawstwo kontrastywne/ dyferencjalne/ konfrontatywne - pomocne w przekładach i nauczaniu języków obcych (wraz z układaniem słowników i podręczników); badania tego typu językoznawstwa są koniecznym wstępem do wszelkich dociekań typologicznych
JĘZYKOZNAWSTWO SYNCHRONICZNE I DIACHRONICZNE
Synchroniczne - polegające na takim czy innym stanie języka (lub któregoś z jego składników) w określonym czasie (językoznawstwo opisowe)
Diachroniczne - zmiany w języku (językoznawstwo historyczne); trzy rodzaje faktów (z reguły dany jest tylko stan końcowy, stan początkowy i samą zmianę trzeba zrekonstruować - odtworzyć):
stan, który uległ zmianie
sama zmiana
stan spowodowany przez tę zmianę
różnica między językoznawcami synchronicznym i diachronicznym jest natury tematycznej i metodologicznej, nie zaś chronologicznej
varia:
ubychijski (82 fonemy) - dziś wymarły, używany jeszcze w latach międzywojennych w Turcji przez potomków emigrantów z zachodniego Kaukazu
dialekty lapońskie na półwyspie Kola w północnej Rosji (ponad 100 fonemów)
joruba w Nigerii (dwa czasy: przyszły i przeszło-teraźniejszy)
gilacki, czyli niwchijski nad Amurem (j.w. + brak liczebników porządkowych, np. mówi się: szósty= ten, który jest po pięciu)
birmański (j.w.)
kuwi (jeden z językówvdrawidyjskich w pn. Indiach (też brak liczebników porządkowych)
A. Weinsberg, Językoznawstwo ogólne, PWN, Warszawa 1983
6