Przygotowanie i doskonalenie nauczycieli do stosowania technologii informacyjnej
1. Nauczyciele informatyki
Nauczyciel informatyki musi dysponować dużą wiedzą fachową. Jest to teza bardzo słuszna. Zainteresowanie problematyką informatyczną jest wśród młodzieży na tyle powszechne, że wszelkie braki i błędy w przygotowaniu merytorycznym nauczyciela zostaną szybko wychwycone. Problem jednak tkwi w ogromnej dynamice rozwojowej tej dziedziny wiedzy. Wiedza informatyczna nauczyciela informatyki musi być ciągle uzupełniana. Kształcenie ustawiczne to konieczność dla tej grupy zawodowej. Drugi problem to rozległość tematyczna zagadnień informatycznych. Nie sposób być specjalistą we wszystkich dziedzinach. Nie można być jednocześnie świetnym programistą, doskonałym znawcą Internetu, twórcą obrazów graficznych, projektantem stron WWW, ekspertem od sprzętu komputerowego i jego konfiguracji. Nauczyciel obcujący ze zdolnymi uczniami narażony jest na pytania z różnych dziedzin.
W sylwetce nauczyciela jutra, opisanej przez S. Wołoszyna, wiele cech można odnieść do nauczyciela informatyka. Dobry specjalista to taki, który potrafi nie tylko przekazywać wiedzę, ale kształcić umiejętność samodzielnego, ustawicznego uczenia się, zdobywania wiedzy i doskonalenia własnej kultury intelektualnej. Dobrze prowadzone zajęcia w sali komputerowej, gdzie uczniowie samodzielnie lub w grupach dwuosobowych realizują zadania projektowe, to nic innego jak kształtowanie tych umiejętności. Umiejętność korzystania z dydaktycznych środków technicznych jest sprawą oczywistą. Chodzi tu nie tylko o sam komputer, który jest jednym z najlepszych środków dydaktycznych, ale i inne urządzenia, takie jak: drukarka, modem, fotograficzny aparat cyfrowy, skaner, ploter itp.
Lekcje informatyki w szkole, które najczęściej mają charakter mało porównywalny do innych zajęć, łatwiej nadają się do zmiany roli nauczyciela z informatora, instruktora, kontrolera i egzaminatora na rolę wspierającego i wspomagającego rozwój ucznia. Nauczyciel informatyki nie może pełnić roli kierownika. Uczniowie nie mogą wykonywać poleceń na komendę, korzystając z komputera. Oczywista jest więc rola doradcy w wyborze drogi do samokształcenia uczniów, zgodnie z ich potrzebami i zdolnościami. W ten sposób nauczyciel informatyki staje się twórcą procesu dydaktycznego, wspierając i wspomagając rozwój uczniów.
Nauczyciel przekazujący wiedzę informatyczną nie jest jej jedynym źródłem. Młodzież doskonale orientuje się, że wiele informacji na ten temat może uzyskać w Internecie, w telewizji, w książkach, klubach komputerowych. Tym samym nauczyciel powinien wejść w rolę przewodnika po świecie wiedzy. Lekcje informatyki mogą być więc z jednej strony przykładem na to, jak korzystać z wiedzy zgromadzonej w Internecie na potrzeby tego przedmiotu, a przy okazji w ramach tych zajęć można uczniom pokazać, jak mogą znaleźć informacje na każdy temat. W ten sposób można realizować zadania dydaktyczne i wychowawcze.
Z uwagi na nowość problematyki kompetencje merytoryczne nauczyciela informatyki odgrywają istotną rolę. Z powodu szybkich i ciągłych zmian zachodzących w technologii informacyjnej, nauczyciel informatyki powinien być przygotowany do samodzielnego śledzenia przemian wiedzy o komputerach i ich zastosowaniach oraz do ciągłego jej uzupełniania. To ciągłe dokształcanie się powinno być wspomagane przez środki informatyki, takie jak odpowiednie oprogramowanie, dostęp do Internetu itp. Nowa technologia informacyjna może wspomagać poznawanie również tej wiedzy informatycznej, która zmienia się powoli. Taką wiedzę powinien posiąść nauczyciel informatyki. Niestety nie ma jednego, ustalonego zakresu tej wiedzy. W różnych gremiach, na naukowych konferencjach krajowych i międzynarodowych trwają dyskusje nad tym, czego powinno się uczyć nauczycieli informatyki (i uczniów na informatyce).
Tradycyjny sposób uczenia się i nauczania informatyki charakteryzował się następującymi kluczowymi pojęciami: lekcja, zadanie domowe, praca klasowa, nauczać, wychowywać, ćwiczyć, oceniać itd. Obecnie jednym z celów kształcenia jest przygotowanie nauczycieli i uczniów do przystosowywania się do szybko zmieniającego się świata technologii. Dlatego poprzedni sposób stopniowo przekształca się na nowy, z podstawowymi koncepcjami: projekt, produkt, zespół, dyskusja, radzić, uzgadniać, współpracować. W nauczaniu informatyki często stosuje się dwie zasady nauczania:
stopniowania trudności zadań, realizowaną przez rozwijane zadania,
przenikania się grup tematycznych.
Taka postać zadań umożliwia nauczanie spiralne, czyli sukcesywne wprowadzanie nowego materiału o wzrastającym stopniu trudności. Bardzo trafny w odniesieniu do nauczycieli informatyki jest opis nauczycieli XXI wieku:
"Nauczyciele muszą umieć pomóc uczniom dostrzec sens tam, gdzie inni widzą tylko chaos" - dla wielu ludzi komputery i informatyka początkowo są niezrozumiałe, to właśnie nauczyciel musi ośmielić ucznia w posługiwaniu się komputerem, wyjaśniając sens jego działania;
"Umieć współpracować z innymi ludźmi w zespołach i samemu decydować, jak wykonać zadanie" - bardzo często praca na lekcji informatyki odbywa się w grupach 2¸3-osobowych, zadanie może być dzielone na kilka zadań równoległych, może być prowadzona rywalizacja między grupami;
"Nauczyciele muszą cały czas się uczyć, zgodnie ze zdobytą wiedzą radzić sobie z nowymi obowiązkami i tym, co niesie postęp naukowy i techniczny" - to nauczyciel informatyki musi bardzo często odpowiadać na pytania o nowinki z zakresu komputerów, ale nie tylko, bo z zakresu telekomunikacji, elektroniki, podboju kosmosu itp.;
"Nauczyciele nie przyjdą do szkoły wyposażeni w znajomość wszystkiego, co wiedzieć powinni; będą jednak umieli dotrzeć do potrzebnej im wiedzy i pomóc innym wiedzę tę wykorzystać" - prawda bezsporna w dziedzinie o tak szybkiej dynamice rozwoju, gdzie nawet najwybitniejsze autorytety nie są w stanie prognozować na dłużej niż kilka lat; nauczyciel informatyki po-winien również uczniów nauczyć docierania do nowej wiedzy;
"Nauczyciele muszą myśleć samodzielnie, działać niezależnie i współpracować z innymi, zachować zdolność krytycznego sądu, być ludźmi o szerokiej i głębokiej wiedzy". Bardzo ważna jest współpraca z innymi nauczycielami. To informatyk szkolny powinien być przewodnikiem i animatorem stosowania komputerów do wspomagania nauczania różnych przedmiotów szkolnych.
2. Nauczyciele innych przedmiotów
Do realizacji zadań szkoły w zakresie nauczania i stosowania technologii informacyjnej w większości dziedzin nauczania na wszystkich etapach kształcenia powinni być włączeni wszyscy nauczyciele. Obecnie uważa się, że wszyscy nauczyciele powinni być nauczycielami technologii informacyjnej w takim samym sensie, w jakim są nauczycielami czytania, pisania i rachowania. Należy to rozumieć w ten sposób, że np. nauczyciel historii będzie posługiwać się TI w swojej pracy pedagogicznej w takim zakresie, w jakim jest mu potrzebna do realizacji zadań dydaktycznych, związanych z nauczaniem historii (do poszukiwania różnych źródeł informacji historycznych i opracowywania zebranych z nich danych).
Wynika stąd, że każdy nauczyciel powinien być przygotowany
do posługiwania się TI w pracy własnej oraz w pracy z uczniami. Nie oznacza to oczywiście, że każdy nauczyciel ma być informatykiem - wystarczy, gdy jego przygotowanie będzie obejmowało:
znajomość podstaw i umiejętność posługiwania się pojęciami i terminologią oraz środkami (czyli sprzętem), narzędziami (czyli oprogramowaniem) i metodami TI;
Nauczyciel stosuje komputer wraz z jego wyposażeniem peryferyjnym i medialnym w posługiwaniu się informacją, ocenia odpowiedniość konfiguracji systemu komputerowego do wykonywanych zadań oraz radzi sobie z ewentualnymi modyfikacjami i prostymi usterkami systemu.
umiejętność wykorzystania TI w pracy własnej, np. edytora tekstu do sporządzania różnych opracowań i dokumentów, arkusza kalkulacyjnego do tworzenia zestawień itp.;
Nauczyciel wzbogaca możliwości swojego warsztatu pracy przez posługiwanie się TI w: opracowywaniu informacji w różnych postaciach, komunikowaniu się i współpracy, rozwiązywaniu problemów oraz prowadzeniu badań. Ciągle rozwija swoje możliwości w zakresie TI i podejmuje działania w tym kierunku.
znajomość roli i wykorzystania TI w dziedzinie, której naucza;
Nauczyciel przedstawia najważniejsze zastosowania i wykorzystanie TI w swojej specjalności zawodowej, które są jej integralną częścią. Zna zakres uwzględnienia elementów TI w podstawie programowej oraz w programie nauczania swojej dziedziny.
umiejętność wykorzystania TI jako pomocy dydaktycznej w nauczaniu swojej dziedziny;
Nauczyciel korzysta z TI jako pomocy w nauczaniu, zwłaszcza swojej dziedziny, odpowiednio do poziomu i zakresu przewidzianego w programie nauczania. Ocenia korzyści edukacyjne płynące ze stosowania TI.
znajomość aspektów prawnych, etycznych i społecznych związanych ze swobodnym dostępem do informacji i korzystaniem z TI.
Nauczyciel stosuje normy prawne i etyczne oraz zasady równouprawnienia uczniów w dostępie do TI i posługiwaniu się nią w uczeniu się i nauczaniu.
Umiejętność korzystania z technologii informacyjnej jako wymaganie na stopień awansu zawodowego
O znaczeniu przygotowania nauczycieli do stosowania technologii informacyjnej mogą świadczyć wymagania egzaminacyjne związane z awansem na kolejne stanowiska nauczycielskie.
W dokumentach dotyczących awansu na stanowisko nauczyciela mianowanego wśród wymagań egzaminacyjnych znajduje się zapis, że kandydat "korzysta z technologii komputerowej i informacyjnej".
Podobnie w dokumentach dotyczących awansu na stanowisko nauczyciela dyplomowanego wśród wymagań egzaminacyjnych znajduje się zapis, że kandydat "wykorzystuje i doskonali umiejętności stosowania technologii komputerowej i informacyjnej".
Interpretacja tego zapisu nie jest jednoznaczna - co to znaczy, że nauczyciel "wykorzystuje TI"? Nie chodzi jedynie o zaświadczenie o ukończeniu jakiejś formy doskonalenia w tym zakresie, ale o stosowanie TI na lekcjach i umożliwianie również uczniom posługiwanie się TI, a także posługiwanie się TI w przygotowywaniu swoich zajęć oraz w pracy pozadydaktycznej (sprawozdania, przygotowanie wybranych dokumentów wewnątrzszkolnych, prowadzenie dokumentacji swojego rozwoju zawodowego itd.).
Metody i formy wykorzystywania TI w planie rozwoju zawodowego nauczyciela mogą być różnorodne. Poniżej zostały podane przykłady, które ilustrują różne formy realizacji planu rozwoju zawodowego, uwzględniające wykorzystanie i stosowanie TI.
(1) W zakresie pracy dydaktycznej nauczyciela mogą to być:
scenariusze zajęć (w tym tzw. lekcji "otwartych") przeprowadzonych z wykorzystaniem metod, środków i narzędzi TI (programów edukacyjnych, materiałów pozyskanych z Internetu, własnych programów edukacyjnych);
pakiety edukacyjne przygotowane przez nauczyciela;
opracowania w formie sprawozdań, raportów, biuletynów przygotowane z wykorzystaniem narzędzi TI, dokumentujące przebieg procesu kształcenia (oceniania, analizowania wyników testów, analizy osiągnięć szkolnych).
(2) W zakresie realizacji zadań opiekuńczo-wychowawczych może to być:
prowadzenie komputerowej ewidencji podstawowych danych o uczniach;
twórczy udział wraz z uczniami w różnorodnych, np. międzyszkolnych, projektach internetowych, potwierdzony materiałami wypracowanymi w trakcie realizacji projektu.
(3) W zakresie osobistego rozwoju zawodowego może to być:
korzystanie z zasobów informacyjnych i możliwości komunikacyjnych sieci Internet (poczta elektroniczna, grupy dyskusyjne itp.) do poszukiwania literatury pedagogicznej, wymiany doświadczeń, poszukiwania nowych rozwiązań; wymiany scenariuszy lekcji i materiałów szkoleniowych itp.;
publikowanie w Internecie, prowadzenie serwisu informacyjnego, przygotowanie materiałów prezentacyjnych na posiedzenia rady pedagogicznej itp.
Zakończenie
Przygotowanie nauczycieli jest najważniejszym i najtrudniejszym działaniem wspierającym tworzenie się społeczeństwa informacyjnego. Jest ono nie tylko kosztowne, ale wymaga również wiele czasu. Do końca 2005 roku MENiS zamierza podjąć działania zmierzające do osiągnięcia następujących celów:
przygotowanie wszystkich nauczycieli do nauczania z wykorzystaniem nowoczesnych technologii informacyjnych i ciągłe doskonalenie w tym zakresie;
wprowadzenie wymagania przygotowania informatycznego nauczycieli (umiejętności wykorzystania TI w nauczaniu) jako warunku ich awansu;
wprowadzenie do programów wszystkich studiów podyplomowych modułu poświęconego zastosowaniu technologii informacyjnych do nauczania przedmiotowego (m.in. podstawowe wykorzystanie komputera, multimediów i Internetu);
wprowadzenie do programu studiów na uczelniach kształcących nauczycieli obowiązkowego podstawowego przygotowania absolwentów w zakresie zastosowania technologii informacyjnych w nauczaniu;
wdrożenie nauczania na odległość jako metody szkolenia nauczycieli, bez której nie będzie możliwe przygotowanie dużej liczby nauczycieli w krótkim czasie (nauczanie na odległość, wymaga przygotowania odpowiednich metod i materiałów; jest to dziedzina nowa, mało jeszcze rozpowszechniona w Polsce, a zatem konieczne będzie tu wsparcie uczelni).
"Dobra szkoła dobrym nauczycielem stoi"
- ta znana teza powinna być mottem do działania dla każdego nauczyciela. Wiadomo bowiem, że nic nie uda się zrealizować bez udziału i zainteresowania ze strony nauczycieli. Z historii naszego szkolnictwa pamiętamy, że polska szkoła zawsze, nawet w najtrudniejszych czasach i warunkach, miała wielu znakomitych
nauczycieli - wychowawców. Żaden nawet najwspanialszy środek dydaktyczny nie zastąpi osobowości i wiedzy nauczyciela.
Nauczyciel, tak jak lekarz, powinien kształcić się, doskonalić swoją wiedzę, mistrzostwo w zawodzie, praktycznie przez cały czas swojej kariery zawodowej. W realizowanej reformie zmienia się "sylwetka" nauczyciela i jego rola w szkole. "Nowy" nauczyciel ma być mniej specjalistą - przedmiotowcem, a bardziej pedagogiem - wychowawcą.
Chcielibyśmy, aby nauczyciel stał się ponownie autorytetem środowiskowym, aby o jego awansie zawodowym decydowały takie kryteria, jak:
wykształcenie i formy odbywanego doskonalenia zawodowego,
doświadczenie - praktyka,
charyzma - powołanie,
pełnione funkcje w szkole - (doradca - opiekun stażu, lider zespołu przedmiotowego, wychowawczego, wewnątrzszkolnego doskonalenia zawodowego),
dorobek innowacyjno - autorski w kształceniu i wychowaniu, postawa wobec uczniów i ich rodziców.
Współczesna szkoła powinna przygotować świadomych odbiorców i użytkowników technologii informacyjnej, przyszłych obywateli społeczeństwa informacyjnego. Realizacja zadania "stwarzania przez nauczycieli uczniom warunków do nabywania umiejętności poszukiwania, porządkowania i wykorzystywania informacji z różnych źródeł oraz efektywnego posługiwania się komputerem i technologią informacyjną" (Podstawy programowe kształcenia ogólnego) odbywać się powinna w ramach różnych zajęć edukacyjnych, na wszystkich etapach edukacyjnych. W szczególności zadanie to powinno być realizowane poprzez:
umożliwienie wszystkim uczniom poznania podstaw technologii informacyjnej;
uwzględnienie technologii informacyjnej w programach różnych dziedzin nauczania oraz umożliwienie uczniom i nauczycielom wykorzystywania jej zgodnie z tymi programami;
wykorzystanie technologii informacyjnej jako pomocy w poznawaniu i w nauczaniu innych dziedzin.
Literatura wykorzystana do opracowania:
Rozporządzenie MEN z 3 sierpnia 2000 r. w sprawie uzyskiwania stopni awansu zawodowego przez nauczycieli, Dz. U. z 2000 r. nr 70, poz. 825.
Informatyka. Poradnik dla nauczyciela gimnazjum, praca zbiorowa pod red. M. M. Sysło, WSiP, Warszawa 2000.
Kiedrowicz G., Nauczyciel informatyki - od teorii do praktyki, w: Pedagogika Pracy 2000, nr 37.
Książek W., Rzecz o reformie edukacji (1997-2001), Oficyna Wydawniczo - Poligraficzna "Adam", Warszawa 2001.
Kuźmińska - Solśnia B., Sylwetka nauczyciela przedmiotu elementy informatyki, "Problemy Studiów Nauczycielskich", z. 13, Kraków 1998.
Masztak A., Sumorek A., Technologia informacyjna w szkole, Domino, Gdańsk 2000.
Ministerstwo Edukacji Narodowej o edukacji informatycznej, Biblioteczka Reformy z. 36, Warszawa, 2001.
Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla 6-letnich szkół podstawowych i gimnazjów, MEN: O reformie programowej, kształcenie blokowe. Biblioteczka Reformy, z.8, Warszawa 1999.
Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla 6-letnich szkół podstawowych i gimnazjów, MEN: O reformie programowej gimnazjum. Biblioteczka Reformy z.9, Warszawa 1999.
Sysło M. M., Standardy przygotowania nauczycieli w zakresie technologii informatycznej i informatyki, Wrocław 1999.
Trawka J., Kształcenie nauczycieli pracujących z komputerem - analiza motywacji, XIV Konferencja Informatyka w szkole 16-19 września 1998.
Opracowanie: Małgorzata Grzenkowicz Zespół Szkół Odzieżowych im. Wł. St. Reymonta w Gdyni