W polskim prawie oświatowym podstawa programowa to obowiązkowy na danym etapie edukacyjnym zestaw treści nauczania oraz umiejętności, które muszą być uwzględnione w programie nauczania i umożliwiają ustalenie kryteriów ocen szkolnych i wymagań egzaminacyjnych.
Podstawę programową dla wszystkich rodzajów szkół ogłasza minister odpowiedzialny za oświatę i wychowanie.
Program nauczania jest to w polskim systemie oświaty opis sposobu realizacji celów i zadań ustalonych w podstawie programowej lub innych zadań wspomagających realizację tych celów.
Rodzaje programów nauczania
Program liniowy - każda następna część materiału jest dalszym ciągiem poprzedniej, dlatego uczeń danych treści uczy się tylko raz.
Program spiralny - jest pewnym ulepszeniem programu liniowego. Różni się od niego tym, że do tych samych treści wraca się na coraz wyższych poziomach rozszerzając ich zakres.
Program koncentryczny - te same cykle materiału wracają 2 lub więcej razy w odstępach paruletnich co umożliwia uczniom coraz głębsze ich poznanie.
Samokształcenie- nabywanie wykształcenia, tok działalności własnej, warunki i środki ustala sam podmiot (najczęściej nauka języków obcych)
Techniki samokształcenia:
-czytanie i studiowanie literatury
-słuchanie i dyskutowanie
-czerpanie wiedzy z różnych źródeł
-pisemne opracowanie zagadnień
-uczestnictwo w życiu kulturalnym
Samouctwo- zdobywanie wiedzy w zakresie podstawowym
Cele i zadania samokształcenia:
-stałe dążenie do rozwijania, doskonalenia i wzbogacania osobowości
-należyte przygotowanie do zawodu, do wykonywania pracy, obowiązków zawodowych, podnoszenie swych kwalifikacji
-aktywny udział w dorobku kultury narodowej
-kierowanie rozwojem własnej indywidualności (stawianie przed sobą jakiś celów i osiągnięć)
2 komponenty samokształcenia: kształcenie i samodzielność.
Uczenie się zawiera się w nauczaniu. Uczyć się możemy zawsze i wszędzie. Spontaniczne kształcenie zawsze jest instytucjonalne, świadome.
Cele kształcenia
Cele kształcenia według Okonia- coś, do czego dążymy w procesie kształcenia, świadomie i założone efekty, które chcemy osiągnąć w procesie kształcenia
Cel dydaktyczny według Arendsa- komunikaty wyrażające zamiary nauczyciela, jak powinni zmieniać się uczniowie; są to niby \"mapy drogowe\" pomagają nauczycielowi i jego uczniom zorientować się, dokąd zmierzają, w którym momencie znaleźli się w danym miejscu.
Konstytutywne cechy celu: twórczy, realny, osiągalny, wykonalny, konkretny, dostrzegalny, logiczny, rzeczowy, precyzyjny
Dokumenty określające treści kształcenia
A)Plan nauczania- dla danej szkoły obejmuje zakres przedmiotów, liczbę godzin określoną dla danego przedmiotu, w poszczególnych klasach, ich rozkład na poszczególnych latach nauki (rejestr organizowanych przedmiotów)
B)program nauczania- musi zawierać podstawy programowe, określa, w jakiej kolejności uczeń będzie sobie przyswajał materiał programowy
Jak ocenić dokument programowy, czyli jakie kryteria powinien spełniać program, aby był dopuszczony do użytku szkolnego?
-zgodność z podstawami programowymi
-poprawność konstrukcyjna programu (zawiera wszystkie części składowe jak: szczegółowe cele kształcenia, materiał nauczania, procedury osiągania celów, opis założonych osiągnięć ucznia i propozycje metod, ich pomiary)
-poprawność dydaktyczna (materiał przystępny dla ucznia)
-zgodność merytoryczna (nie zawiera sprzecznych informacji, błędów)
-wartościowy z punktu widzenia dyrektora
Program powinien składać się z 3 części:
-uwagi wstępne
-materiał nauczania
-uwagi o realizacji programu (poprawność merytoryczna programu- nie zawiera błędów; poprawność dydaktyczna programu- materiał przystępny dla uczniów, wiedza podana w sposób jasny i klarowny, odpowiedni dla danej grupy wiekowej, odpowiedni język i styl tekstu, materiał powinien być uszeregowany zgodnie z zasadą stopniowania trudności, powinien uwzględniać zainteresowania uczniów, powinien wskazywać na zróżnicowane metody, formy pracy)
Program można napisać samemu, ale musi zatwierdzić go dyrektor i MEN.
D)podstawy programowe- z nich wynika program, minimum, które musi być zrealizowane w określonym czasie, kanon podstawowych umiejętności, wiadomości, które każdy uczeń powinien zdobyć i które stanowią podstawę do opracowania programu; w programie nauczania musi zawierać się podstawa programowa
D)funkcje podręcznika
Funkcje podręcznika według Kupisiewicza: informacyjna, ćwiczeniowa, motywacyjna
Funkcje podręcznika według Okonia:
-informacyjna
-badawcza- podsumowanie na koniec
-praktyczna- ćwiczenia, zadania, pytania na myślenie
-samokształceniowa
Forma, styl, język podręcznika: język odpowiedni do wieku ucznia, forma, czyli grafiki, treści ilustracji musi być adekwatna do treści, wytłuszczone ważne rzeczy, podsumowania, pytania, zadania, autokontrola
Co powinien zawierać program według MEN?
-szczegółowe cele kształcenia
-materiał nauczania związany z celami kształcenia
-procedury osiągania celów
-opis założonych osiągnięć ucznia i propozycje metod ich pomiarów
-program powinien jasno i wyraźnie informować o tym:, jakiego przedmiotu lub, jakiego bloku przedmiotów dotyczy, dla jakiego etapu nauczania i dla jakiej liczby godzin został przygotowany, powinien wyraźnie charakteryzować uczniów tzn. ich cechy, możliwości umysłowe, zainteresowania, powinien też jasno wskazywać, jakie jest niezbędne przygotowanie nauczycieli oraz wyposażenie szkoły w środki dydaktyczne
Podręcznik- jeden z podstawowych środków, wykorzystywanych w procesie nauczania zarówno w toku \"żywego\" nauczania, jak i przede wszystkim poza nim
Podręcznik szkolny, funkcje podręczników szkolnych
Podręcznik szkolny, funkcje podręczników szkolnych
1. Materiał nauczania stanowi informacja wykorzystywana w nauczaniu do osiągnięcia celów nauczania. Informacja ta jest zaczerpnięta głównie z odpowiednich dyscyplin naukowych.
2. Terminy "materiał nauczania" i "treść nauczania" bywają stosowane zamiennie, co sprzyja materializmowi dydaktycznemu.
3. Materializm prymitywny wynika ze słabej znajomości materiału nauczania i niezdolności nauczyciela do operowania wiadomościami, a materializm oświecony - zwany też "encyklopedyczny" - wynika, przeciwnie ze zbyt wysokiej kompetencji naukowej, nie zrównoważonej odpowiednim przygotowaniem pedagogicznym.
4. Obroną przed encyklopedyzmem jest strukturalizacja materiału, to jest zaakcentowanie nie elementów materiału, lecz powiązań między tymi elementami.
5. "Recepta" wyodrębniania struktury materiału nauczania obejmuje
1) sporządzenie grafu struktury materiału
2) wielostronną interpretację tego grafu
6. Zasadami wyodrębniani struktury materiału są
1) unikanie rozdrobnienia
2) pomijanie słabych powiązań
3) śmiałe wprowadzanie rozgałęzień
4) świadomość ograniczonego obiektywizmu analizy
7. Wyodrębnienie struktury materiału nauczania kieruje uwagę nauczyciela ku wyższym kategoriom celów nauczania, wymagającym operowania układem wiadomości.
8. Korzenie encyklopedyzmu tkwią zbyt małym zaawansowaniu i ograniczonym upowszechnieniu badań dydaktycznych.
9. Wyeliminowanie encyklopedyzmu ze szkoły polskiej jest zadaniem na wiele lat. Podręcznik zdaniem prof. W. Kojsa to książka szkolna, która zawiera wybór najważniejszych wiadomości o przedmiotach pewnej dziedziny wiedzy i jest ściśle związana z kursem i programem nauczania danego przedmiotu.
Podręcznik zawiera: najistotniejszą, uporządkowaną, zorganizowaną i naukowo zamkniętą treść nauczania zgodnie z programem danego przedmiotu.
Podręcznik różni się od innych książek tym, że są cele , którym ma służyć (funkcje) oraz sposób opracowania.
Podręcznik jest narzędziem w rękach nauczyciela i nie może go wypierać. Podręcznik ma znaczenie pomocnicze.
Funkcje podręczników wg. Lecha:
- podawanie materiału nauczania
- ułatwianie uczniom pracy poznawczej
- zaznajamianie z metodą i modelowymi przykładami prac
- umożliwienie sprawdzania wiadomości
- umożliwienie zadawania i sprawdzania pracy domowej
- uczenie zdobywania wiedzy za pomocą książki
- ukierunkowywanie samodzielnej pracy ucznia
Funkcje podręczników wg. W. Okonia:
- informacyjna
- badawcza
- operacyjna
- samokształceniowa
Z analizy miejsca szkoły we współczesnym świecie wynika jeszcze jedna funkcja: funkcja integrująca postulowana przez T. Paranowskiego
Ocena podręcznika szkolnego
Zanim polecimy uczniom atrakcyjny podręcznik, postarajmy się zapoznać z programami nauczania, dotrzeć do oferowanych przez wydawnictwa różnych podręczników i podjąć trud badawczy. W wyborze gotowego podręcznika najbardziej przydatna może okazać się analiza porównawcza według kryteriów wyprowadzonych z zasad nauczania i jego funkcji.
W nawiązaniu do Arkusza analizy podręcznika szkolnego zajmiemy się problematyką zasad nauczania i funkcji dydaktycznych podręcznika, z których zostały wyprowadzone kryteria analizy.
Sformułowanie kryteriów oceny podręcznika wymaga także określenia jego definicji, istoty, cech, rodzajów i struktury, jednak ograniczone ramy artykułu uniemożliwiają podjęcie tej problematyki.
Przypomnijmy jedynie, że zgodnie ze słownikowym rozumieniem podręcznik oznacza - książkę przeznaczoną do nauki, zawierającą zbiór podstawowych wiadomości z zakresu jakiejś dziedziny, przedstawionych w sposób jasny i przejrzysty.1
Kryteria oceny podręcznika
Ocena podręcznika szkolnego może być dokonywana pod względem stopnia realizacji zasad nauczania. Przykładem mogą tutaj być badania W. Nowak dotyczące stopnia uwzględnienia zasad nauczania w podręcznikach geometrii.2
Pomocne w ocenie konkretnego podręcznika mogą być treści takich zasad, jak:
zasada poglądowości - oparcie nauczania i uczenia się na poznawaniu konkretnych rzeczy, wydarzeń, zjawisk, procesów, co wiąże się z wymogiem poglądowego przedstawienia rzeczywistości w podręczniku,
zasada przystępności - stopniowanie trudności w nauczaniu, uwzględnianie właściwości rozwojowych uczniów, indywidualnych różnic między nimi, przystępność treści podręcznika,
zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania i uczenia się - atrakcyjność podręcznika w odbiorze motywująca do samodzielnej nauki, pogłębiania zdobywanej na lekcjach wiedzy przez wykorzystywanie informacji podręcznikowych, zarówno eksponowanych przez tekst, jak i środki pozatekstowe, rozwijanie umiejętności korzystania z materiałów tekstowych, ale także obrazowych i symbolicznych, autokontroli i samooceny postępów,
zasada systematyczności i logicznej kolejności - systematyczne nawiązywanie do posiadanej przez uczniów wiedzy, wyróżnianie w tekście podręcznika najważniejszych zagadnień, prezentacja tematów cząstkowych ściśle powiązanych z tytułem rozdziałów, co ułatwia tworzenie w umysłach uczniów struktur wiedzy,
trwałości wiedzy uczniów - zachęcanie do zdobywania wiedzy przez wybór wydarzeń, zjawisk, procesów, postaci pobudzających zainteresowanie, wybór treści rozwijających myślenie, trafny dobór różnorodnych pytań, zadań, ćwiczeń służących sprawdzaniu stopnia przyswojenia i zrozumienia wiedzy, a także jej wykorzystaniu w sytuacjach poznawczych typowych i problemowych,
łączenia teorii z praktyką - umożliwienie nie tylko poznawania rzeczywistości, lecz także przygotowanie uczniów do przekształcania otaczającej rzeczywistości przez dobór bogatego materiału podręcznikowego do zadań i ćwiczeń wymagających umiejętności i sprawności, motywujących do podejmowania działań praktycznych,
operatywności wiedzy uczniów - wykorzystywanie wiedzy w sposób planowy i świadomy, co umożliwia problemowe ujęcie treści w różnych częściach podręcznika, ćwiczenia pomocne w rozwijaniu sprawności, stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych.3
Innym kryterium oceny podręcznika może być stopień spełniania funkcji dydaktycznych.
Znany dydaktyk historii A. Suchoński proponuje pod pojęciem funkcji rozumieć te właściwości podręcznika, które są związane z realizacją celów nauczania i uczenia się określonego przedmiotu.4 Różne funkcje wyznaczyli podręcznikowi wybitni specjaliści: K. Lech, W. Okoń, Cz. Kupisiewicz, J. Maternicki czy A. Zielecki.
Wydaje się, iż pomocne w ocenie danego podręcznika mogą być następujące funkcje dydaktyczne:
informacyjna - dostarczanie uczniom rzetelnej podstawowej wiedzy przez słowo pisane i środki pozatekstowe;
transformacyjna - wdrażanie młodzieży do posługiwania się zdobytą wiedzą przez zadania i ćwiczenia podręcznikowe;
samokształceniowa - motywowanie do poznawania także treści uzupełniających, wyjaśniających w podręczniku, rozwijanie zainteresowań, wyrabianie umiejętności i nawyków niezbędnych do samodzielnego uczenia się;
badawcza - wdrażanie do dostrzegania, formułowania i rozwiązywania problemów poprzez problemowy układ treści podręcznika, pytania i zadania, ćwiczenia inspirujące uczniów do samodzielnej pracy;
autokontrolna - utrwalanie wiedzy, sprawdzanie i ocena postępów przez pytania, zadania i ćwiczenia.5