Dramat romantyczny
Dramat romantyczny powstał jako nowy gatunek w romantyzmie, a inspirowany był dramatem szekspirowskim. Polski dramat romantyczny jako zjawisko wybitne istnieje przede wszystkim dzięki twórczości wielkich romantyków. W ich realizacji odsłania on także generalne cechy gatunkowe pozwalające mówić o dramacie romantycznym nie tylko jako o szeregu arcydzieł.
Takim znaczącym wyróżnikiem jest metafizyczny lub tez fantastyczny charakter dramatu. Obok rzeczywistości realnej na równych prawach pojawiają się zjawiska z innego wymiaru, niedostępne normalnemu poznaniu ludzkiemu: widma, duchy diabły, anioły itp. Istnieją one nie tylko jako inna rzeczywistość dramatu, lecz zachodzi ścisła współzależność, rodzaj interakcji między ziemskim a metafizycznym wymiarem utworu. Świat realistyczny miesza się z fantastycznym. Obydwa te plany przecinają się w losach głównego bohatera, określanych tyleż przez realność ziemską, co metafizykę. Ponieważ dramat romantyczny to przede wszystkim dramat moralnego buntu i etycznych wyborów jednostki, bohater nie tylko jest określany przez siły metafizyczne , ale sam się wobec nich określa. Wchodzi z nimi w aktywny kontakt bywa krytyczny, nawet bluźnierczy w stosunku do metafizycznego porządku dobra i zła. Czyni to strukturę myślowa dramatu pełną konfliktowych napięć i gwałtownej walki racji. Bohater dramatu to zazwyczaj postać tragiczna, przeżywająca wahania i rozterki, wewnętrznie rozdarta,walcząca o dobro ojczyzny, polski bohater romantyczny jest zdeterminowany przez losy swojego zniewolonego narodu, przeżywa przemianę - od nieszczęśliwego kochanka do gorącego patrioty
Romantyczny dramat metafizyczny ma w Polsce sporo wariantów, wnoszonych przez wielkie indywidualności twórcze i arcydzieła, a jego realizacją niemal modelową jest III część Dziadów Mickiewicza. Tenże utwór dobitnie ujawnia inną ważna cechę gatunku: formę otwarta budowy dramatu.
Wedle zasad formy otwartej dramat romantyczny może być fragmentem z zamierzenia nieukończonej całości oraz, co ważniejsze, ma prawo operować dowolna kompozycją scen i szczegółów dramaturgicznych( złamanie zasady jedności czasu, miejsca i akacji), jak tez bardzo swobodnie pojętą grą techniki i stylów wypowiedzi( złamanie zasady decorum - stosowności stylu do danej wypowiedzi). Ta swobodna kompozycja, stwarza możliwość dalszej pracy wyobraźni odbiorcy utworu, uzasadnia tajemniczą niejasność lub niedopowiedzenie losów bohatera, otwartych ku różnym ciągom dalszym. Taki zamysł struktury dramatu zdaje się wyrażać przeświadczenie romantyków, iż forma zamknięta jest mało użyteczna dla literatury traktującej człowieka i byt w innych kategoriach czasu niż czas historyczny.
Dramat romantyczny cechuje skrajne odejście od zasad opartych na konwencjonalnych regułach porządku czasowego. Jest to różnica w stosunku do dramatu klasycznego i antycznego. Dramat klasyczny charakteryzuje się jedności czasu, miejsca i akcji. W tragedii antycznej czas akcji wynosi dwanaście godzin, w tragedii klasycznej dwadzieścia cztery godziny. W dramacie romantycznym wymieszane są konwencje i gatunki literackie, może on zawierać partie liryczno - dramatyczne i epickie, sceny realistyczne i fantastyczne, komiczne i tragiczne itp.
Dziady jako dramat romantyczny
Otwarta kompozycja utworu - w II cz. Dziadów nie została zakończona wyraźnym i oczywistym dla każdego rozwiązaniem akcji - z kaplicy wieśniacy wyprowadzają pasterkę a w ślad za nimi wychodzi tajemnicze widmo, nie wiadomo co dzieje się z nim później. Podobnie jest w IV części - duch Gustawa znika, ale nie wiadomo czy zakończył swoja pokutna wędrówkę czy tez powróci znów za rok.
Wprowadzenie na scenę duchów (elementy fantastyczne) - w II cz. są to duchy dzieci (Józio i Rózia), widmo Złego Pana, duch lekkomyślnej dziewczyny Zosi oraz nieznane Widmo.
Pozarozumowe uzasadnienie przedstawionych wydarzeń - duchy nieżyjących przodków nawiązują kontakt z wieśniakami, w IV cz. Dziadów bohater przebija się sztyletem i mimo śmiertelnej rany nadal prowadzi dialog z Księdzem.
Fragmentaryczność akcji - po scenie modlitwy księdza Piotra następuje widzenie Ewy ( jedna scena nie jest kontynuacją drugiej)
Asceniczność dramatu - spowodowana głównie przez brak jedności czasu, miejsca i akcji, nadnaturalną motywacje utworu oraz liczne sceny zbiorowe.
Synkretyzm gatunkowy i rodzajowy
epika - relacje więźniów o męczeństwie Polaków, w scenie I opowiadanie Jana Sobolewskiego o wywożonym na Syberię Janczewskim i skatowanym podczas śledztwa Wasilewskim, w scenie VII opowiadanie Adolfa o Cichowskim, epicki charakter ma także Ustęp
liryka - Wielka Improwizacja ( a więc prawie cała scena II)
dramat - cała scena III - podział na sceny, brak narratora, na świat przedstawiony składają się dialogi bohaterów
Zerwanie z zasadą „decorum” - sąsiedztwo patetycznej sceny Wielkiej Improwizacji ze scena egzorcyzmów, kiedy to wypędzany z duszy Konrada diabeł klnie po francusku.
2. Kordian jako dramat romantyczny
Zerwanie z zasadą trzech jedności - akcja utworu toczy się przez wiele lat w różnych miejscach Europy(Anglia, Watykan Warszawa itp.), na płaszczyźnie „ziemskiej” i „duchowej”
Otwarta kompozycja utworu - nie wiadomo czy główny bohater został rozstrzelany przez pluton egzekucyjny czy ułaskawiony
Zerwanie z łańcuchem przyczynowo - skutkowym, fragmentaryczność akcji - podróże bohatera ( nie wiemy w jaki sposób z Londynu do Dover czy z Watykanu na Mont Blanc)
Występowanie postaci fantastycznych - Szatan pojawia się np. w akcie III scena IV, kiedy przychodzi jako Doktor do Konrada.
Asceniczność dramatu - spowodowana głównie przez brak jedności czasu, miejsca i akcji oraz liczne sceny zbiorowe.
Synkretyzm gatunkowy i rodzajowy -
epika - opowieść o Janku, który szył buty psom czy tez o bohaterskiej śmierci Kazimierza ( tymi opowiadaniami stary Grzegorz próbuje pobudzić do działania piętnastoletniego Kordiana)
liryka - monolog Konrada na szczycie Mont Blanc
dramat - podział na sceny i akty, brak narratora, świat przedstawiony oparty na dialogach bohaterów
3. Nie-Boska komedia jako dramat romantyczny
brak jedności czasu, miejsca i akcji - akcja trwa kilkanaście lat, niektóre sceny dzieją się równocześnie, poszczególne sceny rozgrywają się w różnych, czasem niedokładnie określonych miejscach: w domu hrabiego, w szpitalu obłąkanych, w górach, w okopach Świętej Trójcy; wiele różnych wątków: życie rodzinne hrabiego, losy Orcia, starcie rewolucjonistów z arystokracją, walka duchów dobrych i złych o duszę Męża
elementy fantastyczne - upiór Dziewicy w domu Męża, sąd nad hrabią w podziemiach, apokaliptyczna wizja Chrystusa powalająca Pankracego
kompozycja otwarta - hrabia Henryk skacze w przepaść, lecz niewiadomo czy na pewno ponosi śmierć
brak związku przyczynowo-skutkowego - każda scena ukazuje inny aspekt przedstawianego świata
zerwanie z zasadą decorum - zestawienie stylu potocznego gości na chrzcinach i naukowego - lekarza
synkretyzm gatunkowy - każda część poprzedzona jest fragmentem refleksyjnej prozy poetyckiej; podział na sceny
I. Polemiki Słowackiego
1) 'Kordian' - polemika z ideami zawartymi w III cz. 'Dziadach' Mickiewicza:
- Kordianowi nie udaje się dokonać zbrodni na carze (pada zemdlony przed jego sypialnią),
- przez co ulega kompromitacji Mickiewiczowski indywidualizm i koncepcja mesjanizmu,
- wynikiem czego jednostka nie jest w stanie udźwignąć odpowiedzialności za cały naród,
- stąd jałowość wyzwoleńczych dążeń romantyków.
2) 'Anhelli' - polemika z 'Księgami narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego' Mickiewicza:
- użycie zrytmizowanej prozy biblijnej dla podkreślenia związku między utworami,
- krytyka emigracji polskiej,
- która nie odegra żadnej ważnej misji narodowej,
- społeczeństwo polskie nie jest w stanie przezwyciężyć swych wad i grzechów - przyczyn tragedii,
- w efekcie czego pokolenie romantyków ulegnie zagładzie.
3) 'Beniowski' - wielopoziomowa polemika z ogólną manierą romantyczną i z 'Konradem Wallenrodem' Mickiewicza:
- odpowiedź na ówczesną sytuację społeczno-polityczną:
- objęcie katedry literatur słowiańskich w College de France przez Mickiewicza
- jako reprezentanta kultury i narodu polskiego w świecie zachodnioeuropejskim,
- odpowiedź na kryzys indywidualizmu - bohaterem przeciętny człowiek,
- rzeczywistym bohaterem narrator-poeta
- kreujący świat wg własnej koncepcji i dystansujący się do niego (ironia romantyczna),
- dygresje pretekstem do:
- polemiki literackiej z krytykami, gustami czytelników
- i z Mickiewiczem - potępienie walenrodyzmu, nazwanego 'metodyzmem zdrady',
- polemiki ze stronnictwami politycznymi.
4) 'Odpowiedź na Psalmy przyszłości' - polemika z 'Psalmami przyszłości' ('Psalmy: nadziei, wiary i miłości') Krasińskiego:
- religijny wymiar rewolucjonizmu Słowackiego,
- sprzeciw wobec konserwatywnej postawy Krasińskiego,
- który uważał rewolucję jako czynnik niszczący dorobek i wartości wypracowane przez ludzkość,
- postęp i wolność możliwe dzięki - i tak nieuniknionej - rewolucji i krwawej ofierze (Słowacki),
- a nie przez doskonalenie cnót teologicznych (Krasiński),
- koncepcja poety jako duchowego przywódcy narodu w dziele niszczenia przestarzałych doktryn.
II. Polemiki Zygmunta Krasińskiego
1) 'Pslamy: dobrej woli i żalu' odpowiedzią na atak Słowackiego.
2) 'Irydion' - polemika z 'Konradem Wallenrodem' Mickiewicza:
- sprzeciw wobec przedwczesnego zrywu narodowościowego,
- który prowadzi do klęski
- Irydiona, walczącego z rzymskim ciemiężycielem narodu greckiego (antyczny świat przedstawiony uniwersalizuje problem),
- potępienie walenrodyzmu,
- czyli strategii niepodległościowej walki za pomocą metod niezgodnych z etyką człowieka.
III. 'Krakus' Norwida - polemika z 'Balladyną' Słowackiego - przedstawienie własnej wizji dramatu, wywodzącą się z mistreium średniowiecznego i tragedii antycznej.
IV. 'Śluby panieńskie' Fredry - polemika z sentymentalizmem i motywami z IV cz. 'Dziadów' Mickiewicza:
- zaprzeczenie romantycznego kochanka Gustawa z 'Dziadów'
- przez postać Gustawa (z komedii Fredry),
- który zdobywa uczucia kobiety w męski, niesentymentalny sposób.