Podręcznik jest jednym z najważniejszych środków dydaktycznych (lecz nie jedynym), ponieważ eksponuje szczegółowo treści nauczania.
Wg Ingardena podręcznik jest potrzebny , ponieważ niejako uzupełnia żywe nauczanie. To nauczanie zostaje zakłócone w trakcie zajęć przez emocjonalne zaangażowanie nauczyciela i ucznia, a uczniowie różnią się od siebie właściwościami psychofizycznymi, a także tempem pracy. Klasa ma duży wpływ na ucznia i ulega on pewnej formie współmyślenia i współpostrzegania, natomiast zostawiony własnym siłom uczeń czuje się bezradny. Istnieją także osoby, który zespołowe myślenie utrudnia pracę, a na większy wysiłek zdobywają się w pracy indywidualnej.
Według A. Dyduchowej podręcznik stanowi narzędzie kształcenia sprawności językowej ucznia, ułatwiający nauczycielowi kierowanie tym złożonym procesem.
Zadania dydaktyczne podręcznika: dostarczani uczniom nowych wiadomości z danej dziedziny wiedzy, łącznie z ich porządkowaniem i utrwalaniem, kształtowanie nowych oraz utrwalanie już posiadanych przez uczniów umiejętności i nawyków, całościowe i problemowe przedstawianie zagadnień, kształtowanie u dzieci i młodzieży nawyku systematycznej kontroli, oceny oraz korygowania przebiegu i wyników uczenia się.
Podręcznik ma zastosowanie podczas lekcji ponieważ:
podaje program nauczania odpowiednio uporządkowany względem narzuconego toku nauki,
dzięki informacjom w nim zawartym uczeń jest zwolniony od robienia notatek, rysunków, tabel,
zawiera przykłady rozwiązań, oraz sposób ich wykonania (matematyka, fizyka itp.),
ułatwia rozwiązywania zadań domowych,
umożliwia uczniom przygotowanie się do powtórki, testu, klasówki, egzaminu,
dzięki niemu uczniowie zdobywają nowa wiedzę,
uczy samodzielności w nauce.
Funkcje podręcznika wg Cz. Kupisiewicza:
f. informacyjna- sprowadza się do przekazywania informacji. odpowiednio usystematyzowanych pod względem logicznym i rzeczowym. Ważna jest obudowę ilustracyjną i audiowizualną zintegrowaną z podręcznikiem.
f. badawcza- wyraża się w problemowym ujęciu treści podręcznika oraz inspiracji do organizowania samodzielnej działalności uczniów w formie pytań i dyrektyw badawczych w ujęciu problemowo-badawczym. Podręcznik winien zawierać określony zasób wiedzy metodologicznej oraz wdrażać do prowadzenia dostępnych uczniowi badań.
f. transformacyjna- polega na przygotowaniu ucznia na podstawie. zawartej wiedzy do przekształcania rzeczywistości. Funkcję tę spełniają ćwiczenia i zadania wyrabiające sprawności oraz stanowiące inspiracje do różnorodnych form działalności praktycznej ucznia.
f. samokształceniowa- polega na wyrobieniu u uczniów nawyków i przyzwyczajeń do ustawicznego pogłębiania i aktualizowania wiedzy. Podręcznik powinien budzić i rozwijać zdolności poznawcze ucznia, kształtować jego zainteresowania oraz motywować do uczenia się danego przedmiotu. Ponadto podręcznik powinien umożliwić uczniom opanowanie podstawowych technik uczenia się.
Cz. Kupisiewicz dodaje jeszcze funkcje:
f. autokontrolna - sprawdzenie ilości i jakości wiedzy poprzez zadania i polecenia;
f. samooceniajaca - samodzielna ocena wyników, podręcznik wskazuje właściwe rozwiązania zadań;
f. autokorektywna - wymaga “zdolności” podręcznika do likwidowania luk w wyniesionych z niego wiadomościach.
Język podręcznika powinien być adekwatny do wieku uczniów, jego forma (grafika, treść ilustracji) musi odpowiadać treściom. Powinien posiadać wytłuszczenia ważnych pojęć, podsumowania, zadania, pytania umożliwiające autokontrolę.
W. Okonia, który odwołując się do stworzonego przez siebie systemu wielostronnego nauczania-uczenia się, wyznacza podręcznikowi funkcje nawiązujące do czterech dróg uczenia się: przez przyswajanie, odkrywanie, przeżywanie i działanie. Podręcznik szkolny ma spełniać funkcje:
informacyjna - podręcznik powinien być przewodnikiem ucznia w poznawaniu świata, źródłem informacji powinien być tu nie tylko opis rzeczy lub zdarzeń, ale także ich wyjaśnienie. Funkcja informacyjna polega na udostępnieniu uczniowi wiadomości w zakresie przewidzianym przez program i stymulowaniu procesu uczenia się oraz umożliwieniu uzupełnienia wiadomości zdobytych na drodze obserwacji i doświadczeń. Tekst powinien być przejrzyście skorelowany z ilustracjami, które są dla ucznia źródłem wiadomości tak samo ważnym jak tekst. Nie wolno, więc ilustracji traktować jako ozdoby podręcznika.
badawcza podręcznik nie tylko pobudza uczniów do samodzielnego rozwiązywania problemów, lecz także przez stopniowe wprowadzanie ich do samodzielnego podejmowania badań na skalę im dostępną. Szczególne znaczenie ma funkcja badawcza w podręcznikach dla szkół wyższych- pozwala na rozszerzenie w toku studiów niezbędnego wykształcenia metodologicznego.
praktyczna - zadaniem podręcznika jest przygotowanie do praktycznego przekształcania rzeczywistości. Chodzi tu o ukazywanie praktycznych konsekwencji poznania rzeczywistości przez człowieka oraz o materiał do ćwiczeń i zadań wyrabiających rozmaite zdolności praktyczne oraz dających impulsy do działalności praktycznej.
samokształceniowa - pełnianie tej funkcji oznacza gwarancję, że posługiwanie się danym podręcznikiem nie zniechęca do dalszego, samorzutnego już uczenia się i samokształcenia, lecz stanowi naturalna kolej rzeczy. Ta drogą jest przede wszystkim budzenie i rozwijanie zdolności poznawczych, technicznych i artystycznych człowieka, jego zainteresowań i pozytywnej motywacji w procesie uczenia się. Tym postulatom odpowiada podręcznik, w którym przejawia się pomysłowość w doborze treści, w umiejętności kształtowania zainteresowań w łączeniu teorii z praktyką oraz przyswajanie technik nauki własnej.
J. Grzesiak, nawiązując do powyższej klasyfikacji, dokonuje jej uszczegółowienia. Wyodrębnia funkcje podręcznika w edukacji wczesnoszkolnej:
motywacyjno-weryfikacyjną - wiąże się ona ze strategią uczenia się przez przeżywanie, uwzględnia zasadę wzmacniania efektu,
ćwiczeniowo-samokształceniową - odpowiada strategii uczenia się przez działanie (dostosowane do indywidualnych możliwości uczniów),
transformacyjno-badawczą - wynika ze strategii uczenia się przez odkrywanie. Dziecko uczy się przez wykonywanie i rozwiązywanie odpowiednio dobranych zadań i problemów.
informacyjno-strukturyzacyjną - wynika ze strategii uczenia się przez przyswajanie.
Maria Nagajowa rozróżnia następujące funkcje podręcznika j. polskiego:
funkcja informacyjna - oznacza, że podręcznik daje wiedzę, określoną w programie nauczania języka polskiego. Wiedza ta jest zawarta w tekstach literackich, naukowych i popularnonaukowych,
funkcja badawcza - polega na tym, że zadania zawarte w obudowie metodycznej organizują samodzielną działalność myślową ucznia związaną z czytaniem i omawianiem dzieła literackiego,
funkcja operacyjna - zawarta jest w proponowanych ćwiczeniach różnego rodzaju,
funkcja samokształceniowa - realizowana wówczas, gdy określone treści podręcznikowe budzą zainteresowania i motywację uczenia się.
Z. Mysłakowski wyróżnia trzy typy podręczników szkolnych:
I typ to podręcznik właściwy- są to książki ściśle związane z programem i kursem danego przedmiotu. Lista podręczników obejmuje:
podręcznik systematyczny- obejmuje uporządkowaną wiedzę na jeden rok nauczania przedmiotu.
podręcznik do ćwiczeń i zajęć praktycznych- może mieć charakter podręcznika zwartego, np. książka do ćwiczeń gramatycznych czy ortograficznych.
podręcznik programowy-może obejmować część rocznego kursu danego przedmiotu lub jego całości.
II typ to uzupełniająca książka do czytania, która wspierająca uczenie się danego języka.
III typ to książki podręczne, czyli słowniki wszelkiego rodzaju.”,