Rozdział VII
METODY WYCHOWANIA
1. Metoda modelowania
Metoda modelowania jest jedną z najbardziej skutecznych metod wychowania. Metodę tą nazywa się też metodą działania własnym przykładem lub metodą dobrego przykładu albo metodą przykładu. Jej skuteczność potwierdzają słowa, że „słowa uczą, a przykłady pociągają”. Ludzie pozostający ze sobą w bliskich i częstych kontaktach zaczynają z czasem zachowywać się w podobny sposób. Dzieje się tak często w wyniku nieświadomego przyswajania sobie zachowań i postaw innych osób. Samo spostrzeganie ich sprawia, że jednostka upodabnia się do nich, czyli że jest skłonna do powtarzania postrzeganych sposobów postępowania ze swego najbliższego otoczenia. Jak wykazały badania skłonność taką przejawiają zwłaszcza dzieci. W rodzinie osobami, do których dzieci łatwo i chętnie się upodobniają są rodzice. W szkole są nimi w szczególności zwracający na siebie uwagę uczniowie i cieszący się autorytetem nauczyciele.
Rozróżnianie zgeneralizowanych (uogólnionych) i bezpośrednich (podobnych) efektów modelowania ma istotne znaczenie z wychowawczego punktu widzenia. Szczególna rola w procesie wychowania przypada oczywiście efektom uogólnionym, tj. bardzo różnym zachowaniom jednostki w porównaniu z postrzeganym przez nią modelem postępowania. Są to jednak z reguły zachowania mieszczące się w tej samej kategorii lub klasie zachowań, co obserwowany model. Dzięki temu z wychowawczego punktu widzenia metoda dawania dobrego przykładu okazuje się wyjątkowo przydatna. W wyniku możliwego uogólnienia przez dzieci i młodzież postrzeganych zachowań innych ludzi stają się one bowiem zdolne do coraz bardziej różnorodnych, bogatych i konstruktywnych reakcji na cudze potrzeby, braki, oczekiwania. np. dziecko-na podstawie obserwacji dzielenia się jego matki z innymi otrzymaną w prezencie czekoladą- uczy cię nie tylko dzielenia swoimi słodyczami, lecz także wyrabia w sobie nawyk okazywania innym swej życzliwości, współczucia, przyjaźni, niesienia im konkretnej pomocy lub wsparcia, urozmaicania im życia na różny, możliwy sposób. Nie zachodzi więc potrzeba oddzielnego kształtowania każdego przejawu zachowań czy postaw społecznie i moralnie pożądanych, np. oddzielne w przypadku nabywania doświadczeń w ustępowaniu miejsca osobom starszym i kalekim, udzielaniu informacji, o które pytają przechodnie, uważnym wysłuchiwaniu cudzych nieszczęść, dramatów, tragedii, niesieniu pomocy w nagłych wypadkach lub podnoszeniu na duchu ludzi zasmuconych i zrozpaczonych. Oddzielne kształtowanie tego rodzaju przyzwyczajeń jest uzasadnione jedynie w odniesieniu do małych dzieci.
Upodabnianie się do innych osób nie zawsze odbywa się na zasadzie świadomego i celowego naśladownictwa lub odwzorowywania tego, co robią inni ludzie. Najczęściej mamy tu do czynienia z procesem podświadomym, polegającym na bezwiednym czy odruchowym powtarzaniu zachowań osób, z którymi łączy nas bliska znajomość i szczera zażyłość. Przedmiotem upodabniania mogą być zachowania wychowawczo pożądane, jak i niepożądane. Zależy to głównie od tego, czy pełnią one wobec danego obserwatora funkcję wzoru czy modelu postępowania, jaki aprobuje on wewnętrznie.
Prospołeczne zachowania rodziców:
okazywanie przez rodziców wzajemnego zrozumienia, zaufania, serdeczności
udzielanie sobie pomocy i bycie wobec siebie usłużnym
wzajemne zabieganie o zdrowie i dobre samopoczucie, itp.
przyjazny i serdeczny stosunek rodziców do swych sąsiadów, osób ich odwiedzających, a także kolegów (koleżanek) ich własnych dzieci
Prospołeczne zachowania nauczycieli:
lojalny stosunek do grona pedagogicznego szkoły, w której pracują
lojalna współpraca z rodzicami i opiekunami (spoza szkoły) powierzonych im dzieci
Czynniki ułatwiające modelowanie:
metoda ta jest mniej skuteczna w stosunku do dzieci w wieku młodszym niż w wieku starszym (pragnąc wyzwolić u małych dzieci gotowość do wyświadczania drobnych usług, trzeba dostarczać im różnorodnych przykładów oddzielnie dla każdego określonego przejawu postępowania altruistycznego)
chłopcy chętniej niż dziewczynki upodobniają się do zachowań męskich a dziewczynki chętniej niż chłopcy sięgają po wzory zachowań kobiecych
duży wpływ na dzieci i młodzież wywierają osoby, które odgrywają szczególną rolę w ich codziennym życiu, są to: rodzice i nauczyciele oraz towarzysze zabawy, starsi koledzy i koleżanki
Model wywiera tym większy wpływ na obserwatora im:
w wyższym stopniu obserwator postrzega jego kompetencje i prestiż, jakim cieszy się w swoim otoczeniu
szerszy jest zakres władzy modela i większe ma on możliwości zapewnienia obserwatorowi oparcia duchowego i materialnego
w większym stopniu obserwator zauważa u modela podobieństwo do siebie, np. pod względem określonych umiejętności, zainteresowań i uzdolnień
więcej entuzjazmu przejawia model dla swych zachowań altruistycznych
2. Metoda zadaniowa
Metoda zadaniowa polega na powierzaniu dzieciom i młodzieży konkretnych zadań, których wykonanie- jak się zakłada- prowadzi zwrotnie do konstruktywnych zmian ich zachowań i postaw pożądanych z wychowawczego punktu widzenia, a także do wzbogacania ich wiedzy i doświadczeń w określonej dziedzinie działalności. Chodzi tu zwłaszcza o szeroko pojętą działalność prospołeczną, co znaczy, że w szczególności wysoko ceni się tu zadania służące dobru wspólnemu.
Wychowawcze znaczenie metody zadaniowej:
Powierzanie zadań w rodzinie:
Metoda zadaniowa może być szeroko stosowana w rodzinie. Istnieje tam wiele okazji np. do świadczenia sobie wzajemnych usług. Przybierają one często formę przeróżnych zadań na rzecz domu i rodziny. Przeważnie związane są z utrzymaniem porządku i czystości w mieszkaniu oraz przygotowywaniem posiłków.
Kategorie typów zadań:
takie czynności jak: wynoszenie śmieci, wycieranie kurzu, dbanie o czystość podłóg, sprzątanie w przedpokoju, pokojach, kuchni i łazience, odkurzanie lub trzepanie dywanów, mycie okien i pielęgnacja roślin
przygotowywanie posiłków, czyli: zakupy art. spożywczych, obieranie ziemniaków, mycie owoców i warzyw, gotowanie, nakrywanie do stołu, zmywanie naczyń
Starsze dzieci mogą także brać udział w pracach związanych z praniem i prasowaniem, jak i załatwianiem rozmaitych spraw w punktach usługowych. W rodzinach wielodzietnych dochodzi dodatkowo opieka nad młodszym rodzeństwem, przejawiająca się szczególnie troską o jego bezpieczeństwo, zdrowie i dobre samopoczucie, a także odprowadzaniem do szkoły i przyprowadzaniem z niej oraz pomoc w odrabianiu lekcji.
Niektórzy rodzice mylnie przypuszczają, że najważniejsze, co mają do spełnienia ich dzieci, to bezwzględne oddanie się nauce szkolnej. Dlatego chronią je przed wykonywaniem obowiązków domowych. Są nawet skłonni oszczędzić im czasu na wykonywanie takich zadań, jak np. ścielenie własnego łóżka, utrzymywanie czystości w swoim pokoju, zmywanie po sobie itp. W zamian za to, poza zmuszaniem ich do kilkugodzinnego odrabiania lekcji, wymagają od nich pobierania gry na jakimś instrumencie, nauki języka obcego, czy częstego udziału w zespołach artystycznych czy szkolnych kołach zainteresowań. Dzieje się tak niejednokrotnie wbrew zasadom higieny psychicznej, a nade wszystko kosztem pełnego rozwoju społecznego i moralnego. Dzieci zwolnione od wykonywania jakichkolwiek obowiązków domowych z czasem obojętnieją na sprawy innych ludzi, są też na ogół nielubiani przez rówieśników, mają trudności z nawiązaniem z nimi serdecznych kontaktów.
Powierzanie zadań w szkole:
Pomoc koleżeńska w nauce- polega na wspieraniu się w przezwyciężaniu różnych braków w wiadomościach i umiejętnościach szkolnych. Oczekują jej zwłaszcza uczniowie nienadążający za wymaganiami szkoły. Pomocy takiej mogą udzielać wszyscy uczniowie danej klasy. Nie wyklucza się w tym także uczniów, którzy mają poważne luki w zasobie wiedzy i umiejętności, gdyż wpływa to również na podwyższenie ich kwalifikacji w zakresie i rozumieniu treści, jakie staramy się innym przekazać i wyjaśnić. Pomoc koleżeńska w nauce jest niejednokrotnie bardziej skuteczna, niż wysoko płatne korepetycje udzielane przez rutynowych nauczycieli, ponieważ rówieśnicy lepiej się rozumieją i łatwiej pokonują wspólne kłopoty w nauce. Uczniowie klas starszych pomagając uczniom klas młodszych, ułatwiają im także „wejście w świat dorosłych”, „wypełniając lukę międzypokoleniową”.
Powierzanie zadań poza rodziną i szkołą:
udzielanie przez młodzież pomocy ludziom kalekim, chorym, samotnym, starszym
młodzież łatwo nawiązuje bliższą znajomość z ludźmi samotnymi, skazanymi na izolacje, czy porzuconymi, którzy odczuwają głód kontaktu z życzliwymi sobie ludźmi. Dziewczęta i chłopcy dysponują bowiem bogatym kapitałem w postaci noszonej w sobie dobroczynności
młodzież gimnazjalna w ramach pomocy ludziom starszym może np. robić im zakupy, załatwiać za nich niektóre sprawy w punktach usługowych itp.
najważniejsza jest obecność młodzieży przy starszym człowieku, serdeczna z nim rozmowa, uważne wysłuchanie jego wynurzeń, które często kształcą młodych ludzi
pomoc ludziom starszym, przebywanie z nimi, świetnie przygotowuje młodych do przyszłej roli żony, męża, matki, ojca
Skuteczne powierzanie zadań:
Powierzanie dzieciom i młodzieży zadań, których wykonanie pociąga za sobą pozytywne skutki wychowawcze, nie jest łatwe. Wymaga spełnienia co najmniej kilku warunków. Chodzi tu szczególnie o to, alby dziewczęta i chłopcy:
pojęli się „służby” na rzecz innych z wyboru, czyli w sposób świadomy i byli tym głęboko zainteresowani
byli przekonani o potrzebie przynoszenia im ulgi i wsparcia, tj. dobrze znali cel swych poczynań na rzez drugich
wykonywali zadania służące dobry innych ludzi na miarę swych możliwości
świadczyli rozmaite usługi wobec różnych osób, czyli mieli sposobność nabywania wielostronnych doświadczeń w czynnym wspomaganiu innych
stopniowo uczyli się działań na rzecz dobra wspólnego, poczynając od zadań prostych, a kończąc na zadaniach coraz bardziej złożonych
spotykali się z zachętą ze strony rodziców i nauczycieli w formie pochwał lub uwydatniania korzyści, jakie odnosiły dzięki nim osoby wspomagane
doznali zadowolenia z tego powodu, że mogli być użyteczni dla osób potrzebujących