Liryki humańskie ← nazwa nadana przez historyków literatury

• cykl wierszy połączonych ostrą tendencją antyklerykalną i antymagnacką

• powst. 1824-1825 / wyd. 1839 w Strasburgu

• Uczta zemsty, Modlitwa wolnego, Larwa niewoli, Rejtan, Korab wolności

• wyrazisty dokument wczesnego pojmowania rewolucji → nasycone elementami retoryki jakonińskiej i republikańskiej: ukazują ją w perspektywie infernalnej: piekło jest po stronie gnębicieli wolności, należy więc walczyć z nimi równie demoniczną bronią

• w cyklu występuje też przeciwstawienie „staremu Bogu” bogaczy i obłudników, którzy w jego imię trzymają ludzkość w niewoli - Boga wolnych, patrona nienawiści i zemsty na gnębiących

Zamek kaniowski

• powieść poetycka

• powst.1826-1827 /fragmenty ogłoszone w „Dzienniku Warszawskim”1827-1828; całość wyd. w Warszawie w 1828

• temat Goszczyński zaczerpnął z „tradycji o koliszczyźnie”, tj. z krążących po Ukrainie przekazów ludowych o powstaniu hajdmackim 1768

• wykorzystał w nowy sposób folklor ukraiński, wprowadzając ludowe wyobrażenia o wzajemnych związkach świata ziemskiego, ludzi i przyrody

• w przedstawieniu bohatera / kompozycji utworu odbił się wpływ literatury europejskiej (Byron)

• podjęcie tematu rewolucji było wynikiem doświadczeń i przemyśleń konspiratora i agitatora politycznego

• 
  akcja Zamku kaniowskiego zawęźlona jest wokół losów Kozaka Nebaby, który przyłącza się do zbuntowanego oddziału atamana Szwaczki, szukając możliwości zemsty nad rządcą kaniowskiego zamku za zabranie podstępem ukochanej Orliki → ostrą przymówką do gnuśności i słynnym oskarżeniem panów pociąga za sobą część oddziału

• w podpalonym przez Szwaczkę zamku ginie Orlika, zabiwszy uprzednio męża, a Nebaba, po przegranej bitwie z polskim wojskiem, kona na palu na zgliszczach Kaniowa

• Nebaba wyposażony został w rysy amanta kozackiego, zarazem zaś w cechy typowe dla bohatera bajronicznego → buntownika, którego sumienie obciąża świadomość popełnionej zbrodni (uwiedzenie i próba zamordowania obłąkanej Kseni, która jak uosobienie fatum prześladuje kochanka do śmierci)

• w utworze występuje podwójna motywacja wydarzeń → społeczna geneza rewolucji splata się z fatalistyczną wykładnią losów człowieka, skazanego na zło, które jest siłą aktywną, stale zagrażającą światu, ujawniając się w indywidualnym działaniu oraz w zbiorowym akcie buntu i kary.

• infernalnemu obrazowi świata służy „estetyka okropności”: akcja toczy się wśród krwi, pożogi, gwałtów, morderstw, rozpasania ludzi, żywiołów i mocy piekielnych

• utwór, którym Goszczyński (wg określenia Mickiewicza w prelekcjach paryskich), „jak gdyby podłożył ogień pod starodawny gmach”, wzbudził zgorszenie i oburzenie klasyków oraz zwolenników sielskiego modelu literatury narodowej → odczytany wnikliwie przez krytykę romantyczną, zwłaszcza Michnackiego, zyskał wśród współczesnych wysoką ocenę

• wraz z Marią Malczewskiego i Konradem Wallenrodem Mickiewicza należy do najwybitniejszych polskich powieści poetyckich

• utwór jest ważnym etapem w rozwoju twórczości Goszczyńskiego i jednym z pierwszych w Polsce dzieł o rewolucji

• przełożony na niemiecki, francuski, rosyjski, czeski, włoski

Pobudka

• zbiorek 12 wierszy patriotycznych

• wydany w 1831r w powstańczej Warszawie / niektóre pierwodruk miały w „Dzienniku Powszechnym Krakowym” lub „Nowej Polsce”

• agitacyjny charakter zbiorku, zróżnicowanego gatunkowo i nierównego artystycznie, ma źródło w przekonaniu o rewolucyjno-mobilizującej roli poezji

• dominuje entuzjazm i wiara w powodzenie walki oraz wzgarda i nienawiść w stosunku do wroga, połączona z motywem zemsty, znanym z liryków humańskich

• do najpopularniejszych wierszy Pobudki należy Marsz na Bug, śpiewany z muzyką I. F. Dobrzyńskiego, wyrażający powszechne życzenie przeniesienie powstania na ziemie dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego

Dziennik podróży do Tatarów

• utwór prozą

• powst. 1832 jako literacki owoc pobytu na Podhalu i wypraw w Tatry / fragmenty ogłaszane w czasopismach od 1834, wyd. w Petersburgu w 1853

• zrodzony z charakterystycznych dla romantyzmu zainteresowań - artysty urzeczonego dzikim krajobrazem i malowniczym życiem górali

• dzieło nowatorskie i oryginalne, zarówno pod względem tematyki, jak formy

• w ostatecznym kształcie daje się odczuć pierwotna tendencja demokraty i konspiratora upatrującego w ludzie sojusznika w walce o niepodległość, i późniejszy zamysł towiańczyka, który widzi w nim siłę duchową zdolną odrodzić moralnie naród

• utrzymany w formie chronologicznego sprawozdania z podróży Dziennik jest skrzyżowaniem reportażu i gawędy; relacja, w której wyzyskany został kontrast rzeczowej narracji i emocjonalnej reakcji podróżnika, pozbawiona elementów fikcji literackiej, nacechowana prostotą i bezpośredniością, odznacza się swoistym dramatyzmem zmienności obrazów i nastrojów

• różnorodność i wielostronność opisu zyskały Goszczyńskiemu miano „poetyckiego Kolumba” Podhala, a na Dziennik powołują się do dziś badacze tego regionu

Nowa epoka poezji polskiej

• rozprawa krytycznoliteracka

• ogłoszona bezimiennie w 1835r w krakowski „Powszechnym Pamiętniku Nauk i Umiejętności”

• powstała w kręgu wzajemnego oddziaływania autora i praktyki oraz teorii literackiej grupy Ziewonia; nawiązuje do syntezy Mochnackiego (O literaturze polskiej w wieku XIX)

• uznawszy poezję za „sferę niewidzialną między materią, a duchem”, Goszczyński położył nacisk na różnicę między poezją jako ideą - „żywiołem duchowym”, a „poezją wcieloną” w konkretne dzieła, podległą już prawom świata materialnego

• za kryterium oceny literatury przyjął jej charakter narodowy i na tej podstawie rozróżnił naśladowczą „poezję koteryjną” (zaliczył tu całą literaturę oświecenia prócz Krakowiaków i Górali) i poezję gminną - źródło prawdziwej narodowości

• „nową epokę” datował od przełomu romantycznego, ale również u romantyków tropił „koteryjność”, podejmując dyskusję z elementami inspirowanymi przez romantyzm zachodnio-europejski, które dostrzegał zwłaszcza u Fredry, Słowackiego (prócz Żmii i Jana Bieleckiego), a nawet u Mickiewicza

• cechę narodowości przyznawał przede wszystkim K. Brodzińskiemu, z młodszych zaś m.in. Malczewskiemu i ziewończykom

• rozprawa jest pierwszą syntetyczną próbą oceny przedlistopadowej poezji romantycznej i upolitycznionym programem literatury narodowej w nowych warunkach historycznych, od której Goszczyński domagał się wzmożenia tendencyjności w duchu patriotycznym i demokratycznym

Król zamczyska

• powieść

• powst. 1839-1840 we Francji / fragmenty ogłoszone w „Pamiętniku Literackim” 1841, wyd. w Poznaniu 1842; wznow. 1847

• na genezę utworu przeznaczonego dla czytelników krajowych (pisanego więc z troską o „cenzuralność”, a zarazem przejrzystość treści) złożyły się doświadczenia konspiratora galicyjskiego, zrażonego stosunkiem szlachty do walki o wolność, oraz refleksje emigranta nad przeszłością i przyszłością kraju

• 
  treść utworu stanowi spotkanie narratora w ruinach zamku w Odrzykoniu (w okolicach Krosna) z jego „królem” (nawiązującym - również nazwiskiem - do postaci zamieszkującego te ruiny obłąkanego Jana Machnickiego, poznanego przez poetę w 1833), który zapoznaje gościa ze swoimi dziejami - historią obłędu na tle miłości ojczyzny

• ulubionym motywom literatury romantyzmu Goszczyński nadał nowy sens symboliczno-historiozoficzny: zrujnowany zamek to symbol upadku Polski, której idea - chroniona przez strażnika-króla - przechowuje się w głębi zwalisk

• splot w postaci Machnickiego szaleństwa z mądrą goryczą błazna-Stańczyka, który nadał mu władzę królewską, podkreśla tragiczną ironię losu króla - pustelnika i proroka → jego obłęd skontrastowany został z realistycznie przedstawionym zmaterializowanym życiem szlachty

• jedna z pierwszych romantycznych powieści polskich, stanowi ważne ogniwo w rozwoju gatunku

• współcześnie zyskała popularność

• ujęcie postaci Stańczyka znalazło odbicie w malarstwie (Matejko!)

„Komu rózgami

ojciec zasieczony”

cz.2, ustęp 9

-obłęd

-ruiny

-kult heroicznej

przeszłości

---