Dydaktyka herbartowska - tradycyjna
Herbart próbował skonstruować „nowy system pedagogiki” oparty na etyce, która miała wyznaczać cel wychowania i psychologii, która wyznaczać miała drogi i środki wiodące do celu wychowania;
najwyższym celem wychowania jest ukształtowanie silnych moralnie charakterów, a służą temu kierowanie dziećmi i młodzieżą (stałe zatrudnianie dzieci, organizowanie dla nich zajęć, pielęgnacja ich fizycznego rozwoju), karność (konieczny warunek wyrobienia w dzieciach moralności opartej na silnym charakterze - najwyższym celu wychowania) oraz nauczanie wychowujące (wychowanka nie można oddzielać od nauczania, wola i charakter rozwijają się równocześnie z rozumem);
nauczanie wychowujące jest konsekwencją herbartowskiej psychologii :
nie istnieją dziedziczne czy nabyte dyspozycje psychiczne
całe życie psychiczne składa się z wyobrażeń (siły które mogą być ze sobą zgodne, rodzi się wtedy uczucie przyjemności lub przeciwstawne, wywołują wtedy uczucie przykrości)
wyobrażenia z czasem zostają zepchnięte pod „próg świadomości” i dostarczają tworzywa do powstania tzw. masy apercepcyjnej, dzięki której wyobrażenia łączą się w spoistą całość z wyobrażeniami wcześniejszymi i aby je wydobyć spod progu świadomości potrzebne są skojarzenia- czynnik decydujący o walorach wychowawczych pracy dydaktycznej;
chcąc zatem wywołać u ucznia określone przeżycia uczuciowe czy umysłowe, należy oddziaływać na jego wyobrażenia, wzbogacając jego masę apercepcyjną;
skutecznemu kształceniu charakteru służy, także rozwijanie u uczniów wielostronnych zainteresowań, ale bardziej bezpośrednich (gdy daną rzecz cenimy dla niej samej), łączące się z uwagą mimowolną niż pośrednich (gdy daną rzecz cenimy ze względów ubocznych), łączących się z uwagą dowolną;
efektywność nauczania zależy od racjonalnego rozłożenia treści, którą uczniowie mają przyswoić; opanowanie tych treści jest najskuteczniejsze, kiedy uczniowie przechodzą kolejno od etapu zgłębiania (dane wyobrażenia wydziela się jasno i wyraźnie spośród innych) do etapu ogarniania (możliwe jest tworzenie całości z wyobrażeń już „zgłębionych”)
stopnie nauczania - 4 stopnie formalne:
- jasność - pozwala zatrzymać się przy każdym szczególe i go zrozumieć
- kojarzenie - wiązanie nowego materiału z już przyswojonym
- system - uporządkowanie przyswojonego materiału
- metoda - ma zastosowanie w wykonywaniu zadań i prac - sprawdzenie przyswojonej wiedzy
proces nauczania zgodnie z koncepcją stopni formalnych miał przebiegać od wyobrażeń do pojęć i od pojęć do umiejętności; jego głównym zadaniem było przekazywanie uczniom nowego materiału, szczególnie rozwijanie u nich umiejętności teoretycznych; formalizm i rygoryzm narzucały nauczycielom ciasny schemat toku lekcji;
wg Herbarta celem pracy szkoły jest przekazywanie dzieciom i młodzieży gotowego materiału do zapamiętania i rygorystyczne egzekwowanie go, że aktywny w szkole musi być przede wszystkim nauczyciel a jego podstawowym obowiązkiem jest realizacja programu nauczania, który nie musi uwzględniać wszystkich potrzeb i zainteresowań uczniów, uczniowie powinni siedzieć cicho i wykonywać polecenia wychowawcy.
Dydaktyka współczesna
nie zaleca, aby w uczeniu się wiązano w sposób rygorystyczny poszczególne sposoby poznania z określonymi fazami rozwoju psychofizycznego uczniów;
należy od pierwszych dni pobytu dziecka w szkole rozwijać jego myślenie abstrakcyjne;
psychologia, jako nauka o wyższych czynnościach istot żywych, główny rodzaj czynności to działanie praktyczne (człowiek zmienia otaczającą go rzeczywistość), a najwyższa forma działania praktycznego to praca; zabawa i uczenie wyprzedzają pracę i odgrywają dużą rolę w rozwoju psychicznym dzieci;
uczniowie powinni przyswajać sobie podstawy usystematyzowanej wiedzy oraz zdobywać określone umiejętności, dlatego odrzuca się stopnie formalne herbartystów i progresywistów;
przyjmuje się koncepcje ogniw (momentów) nauczania/uczenie się, uwzględnia się różnorodność i wielość zadań dydaktycznych realizowanych w szkołach oraz czynności wykonywane podczas nauki przez nauczyciela i uczniów;
eksponuje potrzebę respektowania przy doborze treści kształcenia potrzeb społecznych oraz indywidualnych, przeciwstawia się podporządkowaniu tego doboru zmiennym zainteresowaniom dzieci;
podkreśla celowość całościowego nauczania w klasach początkujących a przedmiotowego powyżej tego szczebla;
podkreśla potrzebę stosowania różnych form organizacyjnych nauczania - indywidualne, grupowe i masowe;
o wynikach kształcenia nie przesądzają ani czynniki dziedziczne ani środowiskowe, duży wpływ ma natomiast świadoma i celowa działalność nauczyciela;
nauczyciel ma wyznaczoną kierowniczą rolę (nie musi temu towarzyszyć ograniczenie samodzielności myślenia i działania uczniów)