2.4.2. Umiejętności ogólne i zawodowe

Umiejętność określa się najczęściej jako gotowość do świadomego działania, opartą na odpowiedniej wiedzy oraz na ruchowym opanowaniu elementów czynności, przy czym uwzględniającą możliwość dostosowywania tego działania do zmieniających się warunków.

Za T. Nowackim można powiedzieć, że umiejętność to możność wykonania odpowiednich czynności w określonych warunkach, to sprawdzona możliwość celowego działania w określonej sytuacji [132, 135].

Umiejętność to po prostu gotowość i możność celowego działania z wyborem i zastosowaniem najbardziej odpowiednich sposobów oraz z uwzględnieniem określonych warunków, gwarantujących właściwe rezultaty tego działania, to sprawdzona możliwość celowego wykona­nia pewnego określonego rodzaju działań.

Zgodnie z wcześniej omówionymi rodzajami i układami czynności można wyróżnić umiejętności:

- umysłowe,

- praktyczne.

Podział ten odpowiada ogólniejszemu podziałowi działalności człowieka ­na umysłową i praktyczną.

Często wyróżnia się też umiejętności organizacyjne, które łączą w sobie elementy umiejętności umysłowych i praktycznych. Do typowych, a przy tym najogólniejszych umiejętności umysłowych, zalicza się: porównywanie przed­miotów i zjawisk, mające na celu określanie różnic i podobieństw, abstrahowa­nie, tworzenie pojęć, formułowanie sądów, wnioskowanie, dowodzenie i sprawdzanie. Można też mówić o umiejętnościach planowania, modelowania, ucze­nia się, rozwiązywania problemów teoretycznych czy też o umiejętnościach twórczych.

Tak np. w przypadku pracy naukowej Stanisław Kaczor44 wyróżnia umie­jętności:

- formułowania pytań naukowych i hipotez,

- spostrzegania istotnych faktów,

- opisu i klasyfikacji faktów,

- wyjaśniania i uogólniania,

- odnajdywania istotnych związków między faktami oraz formułowania praw,

- przedstawiania na piśmie wyników pracy naukowej,

- organizowania badań naukowych.

W przypadku umiejętności umysłowych ważne jest to, że nie prowadzą one bezpośrednio do zmian w rzeczywistości, lecz jedynie pozwalają określić tę rzeczywistość i tworzyć we własnej świadomości albo jej obraz, albo obraz zmian tej rzeczywistości.

Umiejętność oddziaływania na przedmioty i zmieniania rzeczywis­tości przyjęto nazywać umiejętnościami praktycznymi.

W tych zaś istotną rolę odgrywają ruchy i czynności praktyczne. Charakte­rystyczna jest wypowiedź T. Nowackiego, w myśl której "umiejętność wyko­nania pewnej czynności może się pojawić dopiero wówczas, gdy istnieje umiejętność składających się na tę czynność elementów ruchowych, które nazwano ruchami prostymi" [135, s. 204].

Ze względu na liczbę ruchów pojedynczych i złożoność czynności prakty­cznych wchodzących w skład umiejętności, wszystkie umiejętności prakty­czne dzieli się na trzy rodzaje. Są to:

1. elementarne, polegające na wykonywaniu ruchów prostych;

2. czynnościowe, polegające na wykonywaniu prostych czynności;

3. złożone, polegające na wykonywaniu zespołów czynności tworzących okre­śloną całość [135, s. 205].

Prawidłowością jest przechodzenie od umiejętności elementarnych, poprzez czynnościowe, do złożonych. Tym samym umiejętności złożone stanowią zwielokrotnioną wypadkową umiejętności czynnościowych, te zaś - zwielo­krotnioną wypadkową umiejętności elementarnych. Rozpatrzmy to zagadnie­nie na konkretnym przykładzie.

44 S. Kaczor, Kryteria do oceny i samooceny pracowników naukowych, materiały IKZ, Warszawa 1979.

W przypadku zawodu ślusarza umiejętności elementarne dotyczyć będą: układu rąk na pilniku, chwytu pilnika, przesuwania pilnika po metalu; umie­jętności czynnościowe odnoszone będą do piłowania, z uwzględnieniem róż­nych metali i różnych rodzajów pilników; wreszcie umiejętności złożone doty­czyć będą wykonywania różnych czynności, najczęściej montażowych i napraw­czych, a więc czynności piłowania, cięcia, łączenia, wiercenia i inne. Posze­rzoną interpretację wymienionych trzech rodzajów czynności praktycznych znajdzie Czytelnik w Podstawach dydaktyki zawodowej.

Dokonany i najczęściej stosowany podział umiejętności na umysłowe i praktyczne nie wyczerpuje absolutnie możliwości klasyfikacyjnych. Można np. mówić o umiejętnościach ogólnych, ogólnozawodowych i specjalisty­cznych.

Niekiedy akcentowany jest podział ogółu umiejętności na: - planowania,

- wykonawcze (technologiczne),

- kontroli i oceny

czy też na:

- konstrukcyjno-techniczne,

- organizacyjno-techniczne,

- operacyjno-kontrolne.

W przypadku konkretnych zawodów, specjalności lub stanowisk pracy interesujące nas układy czynnościowe i umiejętnościowe będą się jeszcze bardziej różnicowały. Tak np. w odniesieniu do nauczyciela teoretycznych przedmiotów zawodowych wyróżnić można:

- czynności związane z przygotowaniem zajęć teoretycznych,

- czynności związane z organizacją i przebiegiem lekcji realizowanej systemem klasowo-lekcyjnym lub gabinetowo-pracownianym,

- czynności związane z przeprowadzaniem kontroli i oceny wyników pracy umysłowej uczniów,

- czynności wychowawcze,

- czynności i zabiegi gwarantujące prawidłowy kontakt z domem rodzinnym,

zakładem pracy i ze środowiskiem ucznia,

- umiejętność strukturalnego ujmowania treści nauczania,

- umiejętność posługiwania się wiedzą ogólną i zawodową w konkretnych

sytuacjach praktycznych,

- umiejętność wiązania teorii z praktyką,

- umiejętność wiązania nauki z techniką i z gospodarką,

- umiejętność wiązania poznania z działaniem,

- umiejętność myślenia technicznego i ekonomicznego,

- umiejętność projektowania i modelowania stosownie do warunków i potrzeb, wyznaczonych właściwościami zawodu,

- umiejętność pozytywnego oddziaływania na zespoły uczniowskie i pozyski­wania ich dla pełnej realizacji zadań szkolnych.

W odniesieniu do nauczyciela zajęć praktycznych będą to:

- czynności związane z przygotowaniem uczniowskich stanowisk pracy,

- czynności instruktażowe, dotyczące instruktażu wstępnego, bieżącego i końcowego,

- czynności technologiczne, związane z realizacją zadań uczniowskich i warsztatowych,

- czynności związane z procesem kontroli oraz oceny wyników pracy uczniów,

- czynności związane z zakończeniem dnia pracy przez ucznia,

- czynności organizacyjne, zapewniające ład i porządek w działalności szkoleniowo-produkcyjnej,

- umiejętności pedagogiczne, gwarantujące prawidłowe ułożenie współpracy z uczniami oraz kierowanie ich działalnością warsztatową,

- umiejętności technologiczne, związane z realizacją zadań warsztatowych,

- umiejętności praktyczne, związane z wykonawstwem konkretnych zadań

szkoleniowo- produkcyjnych,

- umiejętności organizacyjne, zapewniające prawidłowy i skuteczny udział uczniów w procesie szkoleniowo-produkcyjnym.

Jest to oczywiście nadal uogólnione podejście do czynności i umiejętno­ści nauczycielskich, bowiem w poszczególnych specjalnościach nauczyciel­skich podany wyżej wykaz ulegać będzie dalszej konkretyzacji. Dano temu wyraz przy opracowywaniu charakterystyk zawodowych wybranych grup specjalnościowych nauczycieli szkół zawodowych45. Szczegółowe wykazy czynności i umiejętności zawodowych podane są w charakterystykach zawodowych oraz w taryfikatorach kwalifikacyjnych, stąd odwoływanie się do wzmiankowanych dokumentów staje się nieodzowne tak w procesie przygo­towania zawodowego, jak i w określaniu przydatności pracownika na stanowisku pracy.

45 Z. Wiatrowski, Model nauczyciela szkoły zawodowej, Bydgoszcz 1978. Jest to opracowanie zawierające wyniki badań prowadzonych pod kierownictwem niżej podpisanego, w ra­mach XI problemu węzłowego, na zlecenie Instytutu Kształcenia Nauczycieli w War­szawie.

2

---