1 wykład 12.10
Metodologia narodziła się jako część filozofii i jest uważana za dział logiki.
To też lokalizuje ją Tadeusz Kotarbiński, odróżniając trzy nadawane jej znaczenia:
- jedno znaczenie wiąże metodologię z logiką
- drugie z prakseologią
- trzecie przypisuje jej charakter epistemologiczny (poszukujący)
Związek z logiką podkreśla traktowanie metodologii jako obszaru stosowania zasad logiki formalnej do konstrukcji i wykładu poszczególnych nauk.
Docieka się wówczas sposobów przeprowadzania operacji umysłowych, metodologia staje się nauką o rozumowaniach w znaczeniu logiki ogólnej lub szczegółowej.
W tym drugim przypadku zawiera klasyfikację nauk i określa ich odrębności.
Metodologia z znaczeniu prakseologicznym to teoria czynności, nauka o metodach.
Ujęcie epistemologiczne wskazuje,że jest to nauka o naukach, nauka o zasadach budowania systemów naukowych. Takie określenie metodologii powoduje zazębienie poszczególnych znaczeń, co powoduje, iż ich rozróżnianie nie jest łatwe.
Józef Pieter traktuje metodologię jako naukę o metodach, a więc w znaczeniu prakseologicznym i częściowo epistemologicznym, np. zagadnienie oceny prac naukowych, przy których chodzi nie o czynności lecz o poprawność, oryginalność, prekursoryczność i odkrywczość.
Stefan Nowak lokuje się w obrębie rozważań typowo logicznych i częściowo epistemologicznych.
Metodologia to tyle co nauka o metodach badania stosowanych w jakiejś nauce czy naukach. Jednakże zarówno słowo „badanie” jak „metoda badawcza” mogą być rozumiane wąsko lub szeroko.
W rozumieniu węższym „badanie” to ten fragment ogółu czynności naukowych, ten odcinek procesu poznawczego, który polega na zbieraniu i analizie danych w toku bezpośredniego lub pośredniego kontaktu z rzeczywistością badana, i która zmierza do uzyskania odpowiedzi na sformułowane pytanie czy do rozstrzygnięcia prawidłowości hipotezy.
W szerszym rozumieniu metodologia to nauka o poprawnych sposobach postępowania w toku całego procesu badawczego.
W rozmaitych pracach metodologicznych daje się zaobserwować pewne zjawisko związane z metodologią ogólną. Nadawanie rozważaniom znamion ogólności siła rzeczy łączy się z rozluźnieniem ich związku z jakąkolwiek dyscypliną szczegółową.
Metodologia tak traktowana jako naczelne zadanie wysuwa opis metod i ich klasyfikację, na dalszym miejscu zaś widzi ich zastosowanie w poszukiwaniach naukowych.
Konieczne jest przywrócenie metod ich instrumentalnego charakteru.
O ile bowiem metody badań można uważać za uniwersalne narzędzia użytkowane w każdej dyscyplinie, o tyle zastosowanie ich jest ściśle związane z przedmiotem badań, który określa sposób, rodzaj wykorzystania metod. Tylko przy właściwym ich zastosowaniu można rozwiązać problemy z odpowiednią pewnością prawidłowego wyniku.
Przedmiot badań różnicuje:
- przyjęty przez badacza model badawczy
- charakter samych badań
- zastosowanie określonej metody badań
Najogólniej przedmiotem badań jest tym, co skupia na sobie uwagę lub stanowi obiekt poznania i działalności człowieka.
Jest nim zatem to co stanowi podstawową myśl, założenie czegoś, temat, treść.
Przedmiotem badań są obiekty czy zjawiska, w odniesieniu do których chcemy prowadzić badania.
W naukach społecznych przedmiot badań stanowi wszystko to, co składa się na rzeczywistość społeczną. Dotyczy to zarówno sfery materialnej (np. zbiorowości społecznej) jak i ideowej (przesądy, idee).
W uproszczeniu dotyczy tematu i treści procesu badawczego.
Przedmiot badań to zagadnienie, które poddawane jest poznaniu naukowemu za pomocą określonych metod, np. zainteresowania młodzieży w okresie dojrzewania, zdolności matematyczne uczniów szkół zawodowych.
Określenie przedmiotu badań to dla pedagoga udzielenie odpowiedzi na pytanie „co?” -czyli jaki konkretny proces, problem lub zjawisko psychospołeczne związane z wybraną grupą w aspekcie wychowania, kształcenia, wspierania, pomocy czy opieki będzie obiektem badań.
W odróżnieniu- osoby biorące udział w badaniu stanowią podmiot badań. Będzie nim zatem pewne zjawisko mieszczące się w problematyce teorii i praktyki danej dyscypliny pedagogicznej i wyodrębnionej w celach badawczych. Wynika to z faktu, iż przy całym zróżnicowaniu perspektyw badawczych różnych nauk społecznych-wszystkie one są naukami o ludziach, ich właściwościach, zachowaniach i wyborach, ich działalności oraz o zbiorowościach jakie ci ludzie tworzą, o prawidłowym funkcjonowaniu tych zbiorowości i ich przemian.
Z tak szeroko zakreślanej wspólnoty przedmiotu nauk społecznych wynika zarówno wspólnota wielu ogólnometodologicznych problemów tych nauk jak i sposobów rozwiązywania tych problemów.
Metodologia badań pedagogicznych jest elementem metodologii pedagogiki, jest dyscypliną traktującą o sposobach rozwiązywania badawczych problemów pedagogicznych.
Badania pedagogiczne obejmują dziedzinę, w skład której wchodzą wychowanie, kształcenie, samokształtowanie człowieka w ciągu całego życia, przy czym wychowanie obejmuje sferę moralną, estetyczną i zdrowotną człowieka.
Kształcenie obejmuje nauczanie i wychowanie intelektualne związane z rozwojem zdolności i zainteresowań poznawczych, zaś samokształtowanie
zawiera w sobie nie tylko samokształcenie się, ale i elementy samowychowania, samorealizacji i samodoskonalenia.
Metodologia badań pedagogicznych zależy od orientacji poznawczych przyjętych przez badaczy pedagogicznych.
Dominującymi w naukach pedagogicznych są dwie orientacje:
-przyrodnicza(społeczna)
-humanistyczna
Przyjęcie określonej orientacji decyduje o sposobach poznawania rzeczywistości funkcjonowania badawczego i uogólniania wyników badań.
Badacze, którzy przyjmują orientację przyrodniczą związana z założeniami realizmu epistemologicznego zakładają, że:
-podmiot poznający może stać poza poznawaną rzeczywistością
-możliwy jest do uzyskania obiektywizm poznawczy
-można generalizować wyjaśnienia na znaczenia w różnym czasie
-zachowania i działania ludzi przebiegają wg stałych reguł, więc da się je poznawać na sposób przyrodniczy
-celem jest opis i wyjaśnienie badanych zjawisk i procesów, czemu służą badania związane z liczeniem i mierzeniem a temu sprzyja standaryzacja technik i narzędzi, operacjonalizacja problemów (zmiennych).
Badacze, którzy przyjmują orientację humanistyczną uznają, że:
-świat ducha, świat kultury jest odmienny od świata przyrody
-podmiot poznania i przedmiot poznania są obustronnie uwarunkowane
-wartości determinują to co ma być poznawane
-celem badania jest rozumienie i interpretacja
-badania mają holistyczny charakter
-duże znaczenie ma tu kontekst
-wyjaśnienia odnoszą się tylko do jednego (badanego) miejsca i czasu
-mogą być stosowane elastyczne sposoby gromadzenia danych
-nie stosuje się ustrukturyzowanych metod i narzędzi badawczych
Te odmienne założenia poznawcze powodują, że inny jest sposób podejścia pedagogicznego badanych elementów.
Badacz stosujący model przyrodniczy, ustawiając się „na zewnątrz” osób, zjawisk, procesów stara się je opisać i wyjaśnić stosując narzędzia wielokrotnego użytku (wy standaryzowane)gromadząc dane liczbowe i poddając uzyskane wyniki operacjom statystycznym, przez co uzyskuje dodatkowe dane np. o sile związku lub istotności różnic.
Badacz stosuje model humanistyczny, wykorzystujący doświadczenia hermeneutyki, fenomenologii, filozofii dialogu,etnometodologii, interakcjonizmu symbolicznego stosuje podejście jakościowe wykorzystując empatię, introspekcję, przejawia subiektywizm, stara się być „od wewnątrz”, „stać na równi” z osobami badanymi.
Badacz-przyrodnik stara się obserwować, liczyć, mierzyć, porządkować zjawiska wg przyjętego modelu teoretycznego.
Badacz-humanista stara się słuchać, prowadzić dialog, wczuwać w stan psychiczny osób, stara się je zrozumieć nie kierując się wcześniej przyjętym modelem teoretycznym.
W pedagogice mogą być stosowane dwie różne metodologie. Trzeba podkreślić, że w dziedzinie poznania pedagogicznego występują zarówno fakty i zjawiska, które poddają się badaniom przyrodniczym, pomiarowi (np. osiągnięcia szkolne uczniów)jak i zjawiska, które nie poddają się badaniom przyrodniczym i w odniesieniu do nich trzeba zastosować badania humanistyczne (np. różnorodne stany emocjonalne uczniów).
W związku z tym, że obie kategorie zjawisk występują w sprzężeniu i obie mają podstawowe znaczenie dla wyjaśnienia i rozumienia stanu i efektów działań pedagogicznych, niezbędne stają się wiązanie podejścia przyrodniczego (ilościowego) z podejściem humanistycznym (jakościowym), po czym podstawowym-ze względu na konieczność realizowania celów działań pedagogicznych i konieczność dokonywania kontroli i oceny działań uczniów i wychowanków
-jest podejście ilościowe,wspomagane elementami poznania jakościowego.
Ten tok postępowania można podzielić na etapy, które są zbieżne z etapami badań nauk empirycznych stosowanych w naukach społecznych.
W skład pełnej struktury empirycznych badań pedagogicznych wchodzą:
sformułowanie problemu (głównego i szczegółowych, które mogą być ujmowane jako pytania, a odpowiedzi mają dać badania, problemy mogą być pytaniami o zmiennie lub o relacje między zmiennymi)
sformułowanie hipotezy, czyli próbnych, tymczasowych odpowiedzi na pytania badawcze. Ten etap jest niezbędny w badaniach eksplanacyjnych, eksperymentalnych, hipotezy bowiem ukierunkowują je- hipotezy są zbędne w badaniach opisowych, wewnętrzna (logiczna) weryfikacja hipotezy
wyłonienie i zdefiniowanie zmiennych (cech, zjawisk przybierających różne wartości)
-definicyjne dookreślenie znaczenia zmiennych jest istotne ze względu na brak znaczeniowo jednoznacznie stosowanych terminów pedagogicznych, można przy tym wykorzystać jakąś już przyjętą wcześniej definicję (definiowanie sprawozdawcze) można dokonać jej regulacji (definicja regulująca) lub zaprojektować własną (definiowanie syntetyczne)
dobór wskaźników do zmiennych mających charakter właściwości nieobserwowalnych (ukrytych), kategoriami wskaźników mogą być zachowania ludzkie, elementy informacji zawarte w wypowiedziach, informacje związane z materialnymi nośnikami (wytworami, dokumentami) wskaźniki liczbowe (jako wynik skalowania, testowania)
dobór metod i konstruowanie narzędzi badawczych, narzędzia te zwykle poddawane są próbom
testowanie hipotez-przeprowadzanie badań po uprzednio opracowanej procedurze ustającej miejsce,czas,próbę, harmonogram badań, w wyniku tych działań gromadzi się dane z badań
opracowanie wniosków
dokonanie analizy i interpretacji wyników czego efektem jest konfirmacja lub dyskonfirmacja hipotez i w finale rozwiązanie (lub nie) problemu głównego, uzyskane pozytywne rezultaty upowszechnia się w formie ustnej lub pisemnej, zaś w sytuacji braku weryfikacji wraca się do etapu formułowania hipotez, formułuje nową hipotezę i powtarza kolejne czynności badawcze
Zarówno wielkie specjalistyczne badania naukowe jak i proste próby badawcze-pisze W. Zaczyński-należą do sfery złożonych czynności człowieka.
Badanie naukowe jest zawsze wieloetapowe i musi być odpowiednio na każdym etapie badawczego działania przygotowane.
Etap sytuacji problemowej
Etap formułowania problemu
Etap formułowania hipotezy roboczej
Etap weryfikacji wewnętrznej
Etap weryfikacji zewnętrznej
Etap wnioskowania końcowego
Etap opisu wyników badań