1. Charakterystyka renesansu
Renesans ( z franc. Odrodzenie)- odrodzenie kultury antyku
Ramy czasowe:
We Włoszech- od XIV do początku XVI wieku
W europie - od końca XV do końca XVI wieku
W Polsce - od końca XV do lat 30-tych XVII wieku
Filozofia (inspiracje- starożytna Grecja i Rzym):
Epikureizm- całość poglądów sformułowanych przez Epikura. Szczęście to brak cierpienia, najbardziej wartościowe są przyjemności duchowe i intelektualne.
Hedonizm - najwyższym dobrem jest rozkosz; najważniejszym celem unikanie przykrości i nieszczęść
Stoicyzm - twórcą stoicyzmu był Zenon z Kation. W życiu należy kierować się rozumem, a nie namiętnościami, emocjami. Należy zachowywać spokój wewnętrzny w każdej sytuacji, koniecznie zachować hart ducha, nie poddawać się przeciwnością losu, należy być opanowanym w trudnych sytuacjach
Erazmianizm - twórcą tego nurtu jest Erazm z Rotterdamu, najwybitniejszy myśliciel renesansu. Był zwolennikiem irenizmu (pokojowe rozwiązywanie konfliktów), wywarł wielki wpływ na humanistów epoki
Humanizm- prąd umysłowy, którego zwolennicy wykreowali specyficzny ideał człowieka. Był to człowiek wykształcony, szerokich zainteresowaniach, otwarty, mądry, odważny w myślach i głoszonych poglądach, nie stroniący od uciech i radości, kochający świat, przyrodę i ludzi, maksymalnie wykorzystujący swe możliwości i zdolności
Antropocentryzm- postawienie człowieka w centrum zainteresowań nauki, sztuki, literatury. Położono akcent na indywidualizm człowieka, starano się pokazywać złożoność jego natury. Człowiek renesansu chciał poznawać siebie i otaczający go świat. Hasła epoki to słowa Terencjusza: „człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce” oraz „carpe diem” (chwytaj dzień).
Reformacja- całość ruchów religijno społecznych związanych z postulatem przyznania ludziom prawa do swobodnego myślenia w sprawach religijnych. W wyniku tych ruchów powstały nowe wyznania: luteranizm, kalwinizm, anglikanizm, arianizm. Wolnomyślicielstwo w sprawach religii doprowadziło do tragicznych w skutkach wojen religijnych.
Irenizm- prąd umysłowy, którego zwolennicy postulowali pokojowe rozwiązywanie wszelkich, również religijnych konfliktów.
Mecenat- opieka nad artystami i rozwojem sztuki
Harmonia- renesansowa dążność do umiaru i równowagi w życiu i postrzeganiu świata, w komponowaniu sztuki i w filozofii
Poeta doctus- z łac. poeta uczony. Termin ten stosowano wobec poetów znających doskonale swoje poetycki rzemiosło, a także kulturę i tradycję - głównie starożytną. Poetami uczonymi nazywano poetów w starożytności, a dla twórców renesansowych był to ideał. Tym mianem określano Jana Kochanowskiego
2. Szekspir jako twórca nowożytnego teatru
Złamał klasyczną regułę trzech jedności: miejsca, akcji, czasu
Złamał regułę trzech aktorów na scenie - wprowadził sceny grupowe, a nawet batalistyczne
Odstąpił od zasady decorum (wprowadza postacie z ludu do tragedii)
Jego postacie ulegały przemianie w toku akcji
Prezentował moralność chrześcijańską: nagradzanie dobra, karanie za zło
Tragedię rozwijał wg schematu: wprowadzenie, zawiązanie konfliktu, rozwój, punkt kulminacyjny, zakończenie.
3. Humanizm poetów i pisarzy odrodzenia.
Człowiek i jego sprawy
W średniowieczu dominantą był Bóg, wciąż znajdowaliśmy się w kręgu spraw religijnych i słuchaliśmy o pogardzie dla rzeczy doczesnych , takich jak pieniądze, sława czy też stroje, piękne domy itp., itd. W renesansie rzecz się zmienia: bohaterem jest człowiek, zanurzony w ludzkich sprawach, poszukujący radości życia. Autorem też jest człowiek - i nie skrywa się pod ochronnym pancerzem anonimu, lecz pożąda sławy: Dante, Petrarka, Ariosto itd., itp.
Boska komedia - arcydzieło opowiada o podróży człowieka przez zaświaty, o jego doznaniach, o indywidualnych obserwacjach i ocenach. Mimo iż przestrzenią są sfery pozaziemskie - Dante załatwia jak najbardziej ludzkie porachunki ze swoimi ziemskimi wrogami. Wprowadza zatem sferę ludzkich spraw, którą nazwiemy - polityką
Absolutnie o człowieku i sprawach ziemskich jest Dekameron Boccaccia. W opowieściach, które snują uciekinierzy przed zarazą, tętni zachwyt życiem, miłością, humor, pochwała sprytu, umiejętności czerpania z radości życia. Próżno szukać tu cnót wysokich: kto młody, bogaty, potrafi radzić sobie w życiu - ten jest bohaterem pozytywnym.
Orland szalony Ariosta - ukazuje rycerza w renesansowej wersji, a więc pochłoniętego przez sprawy miłosne, szalonego z miłości - a jego nieszczęścia obrazują dramat ludzkiego życia.
Gargantua i Pantagruel Francoisa Rabelaisgo - to dzieło niby o olbrzymach, ale w rzeczywistości o świecie ludzkim. Czytelnik staje się świadkiem pochwały apetytu (obżarstwa), skłonności do trunków, radości życia, zdobywania pieniędzy itd. Zamysłem dzieła jest satyra na ówczesne społeczeństwo - m.in. scholastyczne nauczanie.
Jana Kochanowskiego - Pieśni, Fraszki, Treny są literaturą podejmującą krąg ludzkich spraw: biesiady, myśli o życiu i jego wartościach, miłość do dziecka i myśli po jego stracie. Ze strof poezji Kochanowskiego przebija afirmacja świata, zachwyt urodą natury, miłość do swojego domu w Czarnolesie. Poeta często zwraca się do Boga, ale to człowiek wciąż jest przedmiotem tych rozmów: obserwacji, przemyśleń czy podziękowań.
4. Wzorce osobowe epoki renesansu
Ideał dworzanina zarysował Baltazar Castiglione w swoim dziele Il cortegaino, czyli Dworzanin. Ustalił godne pochwały maniery, wykształcenie, erudycję, piękno mowy, stosunek do kobiet - jakie winny obowiązywać dwornego człowieka. Ustalił także model dwornej pani - inteligentnej, oczytanej, wystrzegającej się ordynarnej plotki. Dzieło to przetłumaczył na język polski i na użytek Polaków Łukasz Górnicki. Niestety - ideału dwornej pani nie uwzględnił twierdząc, że dobre to dla Włoszek, ale nie dla zaściankowych Polek.
Ideał artysty. Renesans ukochał artystów, otoczył ich czcią i opieką, ukształtował typ wszechstronnego, utalentowanego człowieka renesansu. Nie tyle został zapisany w literaturze, co realizowali go w swoim życiu wielcy tych czasów. Pierwszym takim artystą był Leonardo da Vinci. „Nigdy nie było na świecie człowieka tak biegłego nie tylko w rzeźbie, malarstwie i architekturze, ale przede wszystkim tak wielkiego filozofa” - rzekł o nim Franciszek I do króla Nawarry - a więc monarcha do monarchy.
5. Tematyka pieśni i fraszek Jana Kochanowskiego.
Fraszka - drobny utwór poetycki wierszem, często o charakterze żartobliwym, oparty na dowcipnym pomyśle, będący odmianą epigramatu. Nazwę gatunkową wprowadził z włoskiego ("frasca" - drobiazg, głupstewko) Jan Kochanowski, który swoimi "Fraszkami" ustalił obowiązujący wzór stylistyczny. Pierwowzór fraszek w literaturze polskiej dał Mikołaj Rej w "Figlikach".
Liczne fraszki Kochanowskiego charakteryzuje różnorodność:
— tematu (portreciki znajomych, zdarzenia, scenki obyczajowe, rozważania filozoficzne, ironiczne refleksje, rozważania na temat własnej twórczości),
— tonu (żartobliwe, humorystyczne, satyryczne, frywolne obok bardzo poważnych)
— długości (od dwuwierszowych po kilkudziesięciowersowych),
Skłonność do:
— zwięzłości (zbliżenie do epigramatu),
— wyraźnego wskazywanie zasadniczej myśli (pointa),
konsekwencji rytmicznej (rymy parzyste aa bb cc, półtorazgłoskowe, żeńskie.
1. Fraszki filozoficzne określające poglądy pisarza na życie i na własną twórczość:
"Na swoje księgi" - fraszka programowa. Autor bagatelizuje znaczenie swoich utworów ("Nie dbają papiery/ O przemożne bohatery") i wskazuje źródło ich tematów ("Ale pieśni, ale żarty/ Zwykły zbierać moje karty") - radość warunkiem ludzkiego szczęścia.
Wiersz ciągły (niestroficzny); ośmiozgłoskowe wersy.
"Do fraszek" - pochwała wartości fraszek ("Fraszki nieprzepłacone, wdzięczne..."), które choć pozornie drobne i błahe, stały się dla twórcy istotną formą wypowiedzi poetyckiej. Nawiązania do antyku (Fortuna, labirynt, nic Ariadny, Centaur, Dedal).
"Do Mikołaja Firleja" - żartobliwe uzasadnienie frywolności fraszek; program poetycki (" ...bo ma być stateczny/ Sam poeta; rym czasem ujdzie i wszeteczny")
"O żywocie ludzkim" - nawiązuje do filozofii stoickiej. Podmiot liryczny wypowiada się w imieniu zbiorowości, podkreśla przemijalność ludzkiego istnienia i ludzkich spraw ("Nie masz na świecie żadnej pewnej rzeczy,/ Próżno tu człowiek ma co mieć na pieczy").
Wersy 11-sylabowe (5+6); powtórzenia (" Fraszki to wszystko..."), paralelizmy (wersy 3 i 4); pointa.
"Ku Muzom" - apel do Muz o zachowanie w pamięci potomnych własnych wierszy ("...niech ze mną za raz me rymy nie giną / Ale kiedy ja umrę, ony niechaj słyną!"). Motywy antyczne (Muzy, rosa ippokreńska), paralelizm składniowy i znaczeniowy (wersy zaczynające się od "jeslim", "jesli").
"Na fraszki" - wyliczenie poszczególnych uciech życia dworskiego (pijaństwo, gry miłości) i końcowe ich zaprzeczenie: "Wy tedy, co kto lubi, moi towarzysze, / Pijcie, grajcie, kochajcie - Jan niech fraszki pisze!". Utwór rozpoczyna pytanie retoryczne, uniwersalizm podkreśla 3 os l. poj. w jakiej przemawia podmiot liryczny.
"Na lipę" - fraszka czarnoleska. Podmiotem lirycznym jest uosobiona lipa z Czarnolasu, adresatem - strudzony gość. Idylliczna, arkadyjska natura dostarcza człowiekowi różnych pożytków, zaś życie zgodne z nią daje ludziom ukojenie, beztroskie bytowanie i szczęście (wyraz epikurejskich przekonań poety). Kunsztowna budowa: — epitety (poetyckie: "rozstrzelone cienie", "wonny kwiat", "słodki sen"; potoczne: "pracowite pszczoły", "chłodne wiatry"), — wyszukane, odwołujące się porównanie (2 ostatnie wersy).
"Do gór i lasów" - utwór autotematyczny, rodzaj lirycznej biografii., spojrzenie poety na własne życie w momencie przenosin do Czarnolasu. Apostrofa do stron rodzinnych, następnie zwięzłe, czasem ironiczne ("przypasany do miecza rycerz") wyliczenie kolei życia (podróże, studia, pobyt na dworze, funkcje kościelne). Skontrastowane pytania retoryczne odnoszące się do przeszłości i przyszłości, wskazują nieprzydatność doświadczeń w oborze nowej drogi życiowej. Epikurejska pointa: "Śrebrne w głowie nici, / A ja z tym trzymam, kto co w czas uchwyci".
"Na dom w Czarnolesie" - pochwała domu jako podstawowej wartości życia ludzkiego, Arkadii spokoju i radości. Etyczny program życia szczęśliwego: zdrowie, sumienie czyste, "pożywienie ućciwe", ludzka życzliwość, "obyczaje znośne", "nieprzykra starość". Interesujący kontrast między skromnością "gniazda ojczystego" a zbytkiem "pałaców marmurowych".
"Na zdrowie" - jedyna fraszka napisana pieciozgłoskowcem, co nadaje jej bardzo wyrazisty rytm. Kontrastujące zestawienie prawdziwej wartości jaką stanowi zdrowie z pozorną wartością przedmiotów martwych (perły, kamienie szlachetne), przemijalnością młodości i urody oraz zaszczytów (dostojeństw i stanowisk).
2. Fraszki biesiadne, dowcipne, miłosne:
"Raki" - dowcip (tytuł wskazuje na rodzaj wiersza - zabawy poetyckiej, który można czytać w dwojakiej kolejności wyrazów: od strony lewej do prawej i odwrotnie). Tu wiersz czytany tradycyjnie jest pochwałą kobiety ("Folgujmy paniom, nie sobie, ma rada"), odwrotnie - jej naganą ( "Rada ma: sobie, nie paniom, folgujmy"). Podwójny rym: wyrazów początkowych i końcowych w każdym wersie.
"Do Hanny" - dystych miłosny, oparty na koncepcie związanym ze zwrotem przysłowiowym "serce z kamienia". W wersie pierwszym diament i krzemień są zestawione, a w drugim przeciwstawione. Maleńkie arcydzieło Kochanowskiego.
"Do dziewki" - fraszka miłosna, oparta na koncepcie zestawienia cierpienia kochanka ze zjawiskiem natury. Hiperbola: "A z tobą i w pół nocy zda się dzień na niebie".
"O doktorze Hiszpanie" - anegdota o prawniku królewskim Rojzjusza, który wymknął się z grona zabawiających się kompanów. Na niewiele się jednak to zdało, bo towarzysze zabawy wyłamali drzwi ("doktor nie puścił, ale drzwi puściły") i przymusili nieszczęśnika do picia. Efektem był poranny kac bohatera, który swój stan dowcipnie komentuje: "Szedłem spać trzeźwo, a wstaję pijany". Anegdota zbudowana jak mała scenka dramatyczna (skrótowy dialog, stopniowanie napięcia, dowcipna pointa).
"O miłości" - dystych podkreślający potęgę miłości, oparty na wyszukanym koncepcie ujętym w antytezę (zestawienie dwu przeciwstawnych elementów wypowiedzi, np. "lotny" i "pieszy").
3. Fraszki patriotyczne:
"Na sokalskie mogiły" - forma nagrobnego napisu na mogiłach poległych pod Sokalem w 1519 r. w bitwie z Tatarami. Zbiorowy podmiot liryczny ("my" - polegli) wygłasza pouczenie dla "gościa", który nie powinien na próżno "łez nad nimi tracić".
Pieśń to najstarszy i najbardziej powszechny gatunek poezji lirycznej, związany genetycznie z muzyką. W tradycji antycznej występowała jako składnik zbiorowych obrzędów. Ścisły związek z muzyką był również właściwy poezji średniowiecznej (trubadurzy, minnesängerzy). Już jednak w starożytności ukształtowała się pieśń jako samodzielna forma literacka (Horacy "Carmina"). Do tej tradycji nawiązywali poeci czasów nowożytnych, np. Jan Kochanowski.
Budowę pieśni charakteryzuje:
stroficzność z powtarzającym się układem wersów w zwrotce,
wyraźna rytmizacja,
paralelizm leksykalny i składniowy,
prosta organizacja syntaktyczna
Podstawowe typy pieśni to: — pieśni biesiadne (radosne i beztroskie, często o tanecznym charakterze), — pieśni pochwalne (religijne lub głoszące sławę świeckich bohaterów, — pieśni miłosne i — pieśni filozoficzno-refleksyjne (tu również patriotyczne).
"Muza" - pieśń, uznana za manifest poetycki Kochanowskiego, powstała prawdopodobnie ok. roku 1567.
Pieśń świętojańska o Sobótce jest właściwie cykl 12 liryków, sielankowo-tanecznych pieśni, osnuty wokół ludowego obrzędu związanego z nocą letniego przesilenia Słońca, podzielonych na wypowiedzi 12 panien.
Pieśń XXV - Hymn ("Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary...") - utwór powstał we wczesnym okresie twórczości poety, przed rokiem 1559 w Paryżu (gdzie zetknął się z najświetniejszymi przedstawicielami myśli francuskiej, m.in. Ronsardem).
Pieśń V - "Pieśń o spustoszeniu Podola" ("Wieczna sromota i nienagrodzona...") - napisana została ok. r. 1575 r., opowiada o skutkach najazdu tatarskiego, kiedy to spustoszenie ziem polskich osiągnęło niespotykane wcześniej rozmiary (według kroniki Bielskiego Tatarzy zagarnęli wówczas ponad 50 tysięcy jeńców).
Pieśń IX ("Chcemy sobie być radzi?") - parafraza ody Horacego, zwanej "Pieśnią o Fortunie", utworu refleksyjno-filozoficznego. Każda zwrotka jest rozwinięciem innej sentencji np. "Kto tak mądry, że zgadnie,/ Co mu jutro przypadnie?"; "Prózno ma mieć na pieczy / Śmiertelny wieczne rzeczy") dotyczącej ludzkiego losu, o którym decyduje Bóg, fortuna i czas. Człowiek zgodnie z zasadami stoicyzmu winien poddać się wyrokom tych trzech instancji, bowiem tylko taka postawa zapewnia mu bezpieczeństwo.
Pieśń XII - "Pieśń o cnocie" - zbudowana jak oracja (wersy 1-2 to teza, wersy 3-8: wyjaśnienie tezy, strofa trzecia: twierdzenie przeciwstawne; strofa czwarta: definicja; strofa ostatnia: morał). Autor podnosi wartość cnoty, za najważniejszy sposób jej ujawnienia uważając służbę ojczyźnie: "A jesli komu droga otwarta do nieba, / Tym, co służą ojczyźnie...".
Pieśń XIX - Pieśń o dobrej sławie" - człowiek, jako istota wyróżniona przez Stwórcę, ma obowiązek służyć dobru ogółu. Winien więc: — "Szczepić dobre obyczaje", — przestrzegać praw, — walczyć z pogaństwem. Zadanie to można spełniać według własnych możliwości: "Służmy poczciwej sławie, - wzywa poeta - a jako kto może,/ Niech ku pożytku dobra spólnego pomoże".
Pieśń XXIV ("Niezwykłym i nielada piórem opatrzony") - pieśń ta zajmuje się problematyką sztuki, twórczości artystycznej oraz postacią samego artysty, który z racji posiadanego talentu jest jednostką wybitną. Podmiot liryczny wyraża przekonanie o dwoistości swojej natury: jako człowieka z jednej strony i jako poety z drugiej. Dwoistość ta pozwala mu w sposób łatwiejszy na osiągnięcie nieśmiertelności. Śmierć ciała będzie dla podmiotu lirycznego uwolnieniem drugiej części jego natury, która przyjmie postać ptaka i umożliwi poecie dokonanie - na wzór Ikara - wzlotu w przestworza na skrzydłach natchnienia, na wzniesienie się ponad ziemską rzeczywistość i swobodne od niej oderwanie. Tę nieśmiertelność daje właśnie poecie dar tworzenia, który sprawia, że poeta żyje wiecznie w swoich dziełach i pamięci kolejnych pokoleń czytelników. Wizja lotu nad innymi krajami jest wyrazem przekonania podmiotu lirycznego o tym, że jego dzieła będą też znane nie tylko rodakom, ale i poza granicami jego ojczyzny. Na koniec powraca jeszcze raz do śmierci - w scenie pogrzebu. Opisuje jak chciałby aby wyglądał jego pogrzeb, który będzie przecież pochówkiem samego ciała, gdyż jego dusze żyć będzie wiecznie.
6. Troska o Polskę w twórczości Jana Kochanowskiego i innych autorów odrodzenia.
Jan Kochanowski- „pieśń o spustoszeniu Podola”
Utwór został zainspirowany rzeźnią, jaką zrobili Tatarzy w 1575r. napadając na Podole. Poeta boleje nad przegraną Polaków w walce z Tatarami. Wzywa o pomoc finansową dla wojska-, jeśli szlachta nie chce sama stawić czoła wrogowi, trzeba zebrać wojsko najemne. Poeta stracił nadzieje by szlachta nabrała politycznej rozwagi i umiała wspólnie zapobiec nieszczęściu, które wisi nad Rzeczpospolitą.
Jan Kochanowski- „odprawa posłów greckich”
Miejscem akcji dramatu jest Troja. Troja w utworze jest monarchią parlamentarną, w której rada decyduje o wojnie i pokoju. Obraduje ona podobnie jak sejm polski (glosuje się przez rozstąpienie się, marszałek ucisza posłów stukając laską, obywatele i posłowie greccy nazywają państwo rzecząpospolitą). Utwór oczywiście dotyczy spraw polskich XVI wieku, ale dotyczy również każdego zagrożonego wojną państwa (od Troi po dzisiejsze czasy). Nie można jednak doszukiwać się w niej aluzji politycznych i wiązać z postaciami tragedii autentycznych osób.
Andrzej Frycz Modrzewski- „o poprawie Rzeczypospolitej”
Księga 1 (o obyczajach) jest rozprawą o naturze człowieka, autor wierzy w naturalna dobroć człowieka, która należy ćwiczyć i doskonalić poprzez wiarę. Szczególnie wiele wymaga od ludzi sprawujących władze. Modrzewski definiuje uczciwość jako kierowanie się rozumem, obowiązkami i powinnościami, które wynikają z ustaw boskich i ludzkich. W tej księdze porusza problem kary za zabójstwo. Gromadzi argumenty za kara pieniężna i kara śmierci.
Księga 2 (o prawach) Modrzewski wraca do problemu kary za morderstwo. Ukazuje nierówność stanową i niesprawiedliwość w Polsce. Szlachcic za ciężkie pobicie dostaje karę pieniężna a plebejusz karę śmierci.
Księga 3 (o wojnie) rozważania na temat stosunków międzynarodowych. Dzieli wojny na sprawiedliwe i niesprawiedliwe. Modrzewski jest zwolennikiem sprawnie działającego państwa, omawia w tej księdze sprawy granic, budowy zamków, dobrze opłacanego regularnego wojska. Wymienia szkody i nieszczęścia, które wojna niesie ze sobą. Najmniej strat ponoszą ci, którzy wywołują wojny, najbardziej cierpią niewinni.
Księga 4 (o kościele) dotyczy kwestii organizacyjnych a nie dogmatycznych kościoła. Modrzewski jest zwolennikiem zgody, pokoju religijnego i rozstrzygania sporów na drodze dyskusji. Religia odgrywa dla niego ogromną role w moralnym kształtowaniu społeczeństwa.
Księga 5 (o szkole) Modrzewski pisze tu o potrzebie wykształcenia, o szacunku dla uczonych, żąda godziwego wynagrodzenia nauczycieli. Marzy o państwie rządzonym przez filozofów i uczonych. Według niego kosztami wykształcenia należy obciążyć kościół.
Piotr Skarga- „kazania sejmowe”
Skarga napisał osiem kazań. Ukazał w nich Polskę jako żywy organizm, złożony, jak ludzkie ciało z różnych członków, które powinny zgodnie współdziałać. Wymienił sześć chorób dręczących ten organizm. Są nimi: brak miłości do ojczyzny, niezgoda wewnętrzna, różnowierstwo, osłabienie władzy królewskiej, nieprzestrzeganie prawa, złe prawa, upadek moralności. Adresatem kazań, wielokrotnie w tekście wymienianym jest senat. Podmiot mówiący poucza, gromi, prorokuje posługując się wieloma środkami perswazyjnymi.
Mikołaj Rej- „krótka rozprawa miedzy trzema osobami: panem, wójtem i plebanem”.
W utworze są poruszone zagadnienia polityczne i obyczajowe. Są nimi: krytyka duchowieństwa (kpina z odpustów, hałaśliwej liturgii, zarzucanie księżom lekceważenia obowiązków duszpasterskich i interesowności podczas kolędy i zbierania dziesięciny, skargi na zbyt liczne świadczenia na rzecz duchowieństwa); narzekanie na złe funkcjonowanie instytucji państwowych (przekupstwo sędziów i posłów, brak troski o sprawy publiczne); problemy obyczajowe (nadmierne daniny i wyzyskiwanie chłopów, życie szlachty ponad stan, rozrzutność, hazard, zabawy myśliwskie, przesada w jedzeniu i piciu). U Reja chłop jest pełnoprawnym uczestnikiem dyskusji, mającym wiele do powiedzenia na temat naprawy Rzeczypospolitej ( w średniowieczu chłop był figura komiczną).
7. Dramat poety, człowieka i filozofia w „Trenach” Jana Kochanowskiego.
Zbiór trenów traktujemy jako jedno wielkie dzieło, bowiem ich kolejność i układ nie są przypadkowe. Tren to gatunek żałobny (funeralny) poświęcony zwykle zmarłemu wodzowi czy ważnemu mężowi stanu. Tu - zostały napisane w hołdzie i bólu po stracie ukochanego dziecka - Urszulki. A jednak cykl posiada dwoje bohaterów. Pierwszym z jest Urszulka - jej portret i wspomnienie o niej. Drugim - sam ojciec i jego rozpacz - tu utwór staje się wyrazem wielkiego bólu ojcowskiego i jego refleksji filozoficznej.
Filozofia renesansu wydaje się jasna, optymistyczna, pełna spokoju i harmonii. I taką była - w przypadku Kochanowskiego - do czasu wielkiej, osobistej tragedii. Śmierć córki „uczyniła pustki” nie tylko w domu poety - także w jego duszy, w jego uporządkowanym świecie wartości. Krach musiał być potężny, skoro Kochanowski czuje się „ze stopni ostatnich zrzucony”, posuwa się nawet do zwątpienia w życie przyszłe. Kryzys mija, przychodzi uspokojenie zwieńczone maksymą: „Ludzkie przygody ludzkie noś” (znoś po ludzku). Mimo to - pięknie na gładkiej, renesansowej filozofii, zapowiada lęk, obawy i rozterki epoki następnej - baroku. Treść filozoficzna jest w trenach misternie zgrana z kompozycją.
Klasyczny tren miał swoją wewnętrzną logikę: zaczynał się od pochwały cnót zmarłego, potem pokazywano ogrom straty, demonstrowano swój żal - by w końcu zamieścić pocieszenie i pouczenie.
Cały ten porządek został rozpisany na cykl dziewiętnastu trenów. Pierwsze są bardziej opisowe, poeta przywołuje obraz córeczki, jej talent, jej rzeczy i wygląd. Obserwujemy narastanie opisywanego cierpienia, które apogeum przyjmuje w Trenie IX i X. Tu następuje punkt tragicznego załamania i niemal buntu przeciw Bogu. Po tym przesileniu powoli nadchodzi uspokojenie. Pocieszenie i powrót do Boga przynosi Sen (Tren XIX). We śnie przychodzi do poety matka z Urszulką na ręku.
8. Stosunek do Boga w literaturze XVI i XVII wieku
Sposób przedstawienia Boga
„Wszędy pełno Ciebie, Kościół Cię nie ogarnie" - Bóg wychodzi poza dogmaty głoszone przez Kościół, występuje wszędzie, ogrania przyrodę
„Demiurgos" - Bóg stwórca
„Deus-artifex" - bóg artysta, budowniczy, architekt, rzemieślnik
boskie dzieło stworzenia oglądamy jako dzieło sztuki
zastosowanie antropomorfizacji; Bóg - człowiek, który zajmuje się gospodarstwem
ojciec, opiekun, stróż
Bóg w postaci anioła, który opiekuńczo rozpościera skrzydła nad ludźmi
Stwórca animatorem, ożywia jako pan wszechświata całą przyrodę, naturę
Człowiek wobec Boga
postawa wdzięczności
Bóg nie potrzebuje bogactw i tak wszystko należy do Niego
miłość człowieka względem Boga
ufność, iż pod Jego opieką człowiek żyje bezpiecznie, spokojnie
człowiek jest dzieckiem Boga, szanuje Go i kocha
człowiek swa wdzięczność wyraża modlitwą, oddaniem, zawierzeniem, ufnością
Obraz świata
świat jest doskonały - stworzony przez Boga dla człowieka
świat jest uporządkowany, Bóg stwarza ład i porządek, nie ma przypadkowości w świecie
ład przyrody jest dowodem na istnienie Boga; Bóg jest sprawcą porządku, natury Ziemi i Kosmosu
człowiek jest elementem natury, podlega jej prawom, stąd czerpie satysfakcję i wewnętrzną harmonię
nie ma sprzeczności między światem doczesnym, a życiem wiecznym