Wstęp
Spółdzielnie, a w zasadzie ruch spółdzielczy wywodzi się z dziewiętnastowiecznej Anglii, gdzie początkowo był formą łączenia się spożywców, zmierzających do wyeliminowania pośredników w handlu. Stopniowo nabrał ten ruch formy spółdzielczości wytwórców, następnie zaś spółdzielczości rolników, zaś w XX wieku także innych form.
Zasady funkcjonowania ruchu spółdzielczego, wyróżniające zrzeszenia typu spółdzielczego od innych związków gospodarczych (tzw. zasady roczdelskie), w zaktualizowanej do prawa polskiego formie wyglądają mniej więcej tak:
Zasada dobrowolności oznacza, iż nie jest dopuszczalny, pod jakąkolwiek postacią, przymus tak co do zakładania jak i likwidacji spółdzielni, jak i co do przynależności do niej określonej osoby lub grupy osób. (1)
Zasada samorządności oznacza, że o sprawach spółdzielni decyduje sama spółdzielnia poprzez swoje organy. Zasada ta wyraża się też w haśle: „swoje sprawy bierzmy w swoje ręce”. (1)
Zasada wspólnoty członkowskiej nakazuje jej członkom traktować spółdzielnię jako ich wspólnotę. W konsekwencji prawa członkowskie są niezbywalne i nadające się do wykorzystania jedynie przy osobistym udziale członka w prowadzeniu spraw spółdzielni. Z tego ostatniego założenia wynika zakaz posługiwania się przez spółdzielców zastępstwem, w spółdzielni pracy zaś - zakaz zatrudniania pracowników najemnych. (1)
Zasada podnoszenia poziomu kulturalnego członków spółdzielni wynika z podstawowego założenia ruchu spółdzielczego, a mianowicie, że spółdzielnie zaspokajają nie tyle potrzeby gospodarcze, ale także inne (w tym kulturalne) potrzeby ich członków. Powyższa zasada jest też naturalną konsekwencją zasady wspólnoty członkowskiej. Obecnie ma ona w naszym prawie charakter fakultatywny (art. 1 § 2 Prawa spółdzielczego). (1)
Zasada demokratycznego kierownictwa oznacza, że członkowie spółdzielni posiadają równe prawa w zakresie wpływania na sprawy spółdzielni. Powyższa zasada, wyrażająca się w haśle „jeden członek, jeden głos”, może doznać ograniczenia jedynie w spółdzielniach osób prawnych oraz ich związkach, a także w centrali spółdzielni. Zasada ta w sposób zasadniczy różni spółdzielnie od spółek prawa handlowego, zwłaszcza spółek kapitałowych. (1)
Zasada „otwartych drzwi” zakazuje zamykania dostępu do spółdzielni dodatkowym członkom, co oczywiście nie oznacza , że statut spółdzielni nie może kierując się interesem spółdzielni i ich członków, ograniczyć ograniczyć tego dostępu przez określenie kryteriów (np. zawodowych, wiekowych), którym powinni odpowiadać nowo przyjęci członkowie lub kandydaci na członków. Zasada ta nie rodzi bowiem sama w sobie roszczenia cywilnoprawnego o przyjęcie w poczet członków spółdzielni. (1)
Zasady zmiennego składu osobowego i zmiennego funduszu udziałowego są logiczną konsekwencją dobrowolności należenia do spółdzielni oraz zasady „otwartych drzwi” i można je jedynie uzupełnić dalszą zasadą, a mianowicie zasadą ograniczonego oprocentowania udziałów. Ta ostatnia zasada oznacza, że w razie oprocentowania udziałów niezbędne jest ścisłe ograniczenie dywidend, co dodatkowo różni spółdzielnie od spółek prawa handlowego i przedsiębiorstw prowadzonych w tej formie. Wszelkie nadwyżki i oszczędności uzyskiwane w wyniku działalności spółdzielni powinny należeć do jej członków. (1)
Zasada niepodzielności funduszu zasobowego zakazuje, w przypadku likwidacji spółdzielni, podziału funduszu zasobowego spółdzielni między jej członków. Fundusz taki może być przekazany na cele innej organizacji spółdzielczej lub na cele społeczne. W naszym prawie ma ona obecnie charakter normy względnie obowiązującej (art.125 §5 i 6 Prawa spółdzielczego). (1)
Zasada współpracy między organizacjami spółdzielczymi jest wyrazem założenia, iż cały ruch spółdzielczy jest niepodzielny. Wszystkie organizacje spółdzielcze powinny zatem współpracować ze sobą ze sobą na płaszczyźnie ogólnonarodowej i międzynarodowej. (1)
Aktualnie, podstawowym aktem prawnym regulującym w Polsce, zasady organizacyjne ruchu spółdzielczego oraz jego cele i ramy działalności, jest ustawa z dnia 16 IX 1982 - Prawo spółdzielcze. Ustawa obowiązuje od dnia 1 I 1983.
Prawo spółdzielcze, jest ukoronowaniem wieloletnich prac Naczelnej Rady Spółdzielczej, w swym kształcie normatywnym dostosowane zostało (głównie na forum Sejmowej Komisji nadzwyczajnej do rozpatrzenia projektu ustawy o spółdzielniach i ich związkach) do wymagań reformy gospodarczej i postulatów spółdzielców. Ustawa gwarantuje nienaruszalność fundamentalnych zasad ruchu spółdzielczego.
Obecna ustawa miała na celu stworzenie takich mechanizmów prawnych, które zapewniłyby samodzielność samorządność i samofinansowanie organizacji spółdzielczych. W szczególności samodzielność spółdzielni w dużym stopniu zapewniały przepisy prawa spółdzielczego, które zabezpieczają spółdzielnię
przed nadmierną, nie wynikającą z przepisów ustawowych, ingerencją centralnych związków spółdzielczych.
Spółdzielnia - definicja
Według art. 1 § 1 Prawa spółdzielczego, spółdzielnia jest dobrowolnym, o nieograniczonej liczbie członków i o niezmiennym funduszu udziałowym, zrzeszeniem powołanym do prowadzenia działalności gospodarczej. Może ona prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków i ich środowiska. (2)
Spółdzielnia stanowi więc zespół osób, które dla osiągnięcia wspólnego(określonego) celu podejmują się współdziałania w sposób zorganizowany. Wyróżnia się ona od spółek kapitałowych tym, że jest zrzeszeniem osób, a nie kapitałów. Spółdzielcy w sposób samodzielny i samowolny decydują o istnieniu spółdzielni i celach i kierunkach jej działania. Cechy te określają więc spółdzielnię jako szczególny typ korporacji, oczywiście tylko pod względem prawnym. Spółdzielnia może ponadto prowadzić działalność społeczno-wychowawczą.
Podział spółdzielni
Próby pogrupowania spółdzielni, były wielokrotnie podejmowane, czy to na kryterium terenowego zakresu działania, czy też obszaru i przedmiotu działalności, aż do odpowiedzialności członków za zobowiązania spółdzielni.
Terenowy zakres działania. Na podstawie tego kryterium możne wyróżnić spółdzielnie:
gminne (Gminna Spółdzielnia „ Samopomoc Chłopska”)
okręgowe(Okręgowe Spółdzielnie Mleczarskie)
wojewódzkie(Wojewódzka spółdzielnia Mieszkaniowa)
krajowe(Spółdzielnia Spożywców społem)
Charakter przedmiotu działalności. To kryterium dzieli spółdzielnie na: spółdzielnie użytkowników i spółdzielnie pracowników.
Według kryterium użytkowników, spółdzielnie za przedmiot swej działalności mają zaspokojenie licznych potrzeb gospodarczych swoich członków i wyróżnić pośród nich należy:
spółdzielnie handlowe, np. spożywców, zaopatrzenia i zbytu
spółdzielnie przetwórczo-handlowe, np. mleczarskie, pszczelarskie
spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe
spółdzielnie mieszkaniowe
spółdzielnie usług społeczno-kulturalnych, np. wydawnicze, turystyczne
spółdzielnie rzemieślnicze
Spółdzielnie pracowników zatrudniają swoich członków na podstawie spółdzielczego stosunku pracy. Zaliczamy do nich spółdzielnie produkcyjne, rolnicze, spółdzielnie specjalistyczne i inne spółdzielnie zajmujące się produkcją rolną.(1)
Kryterium rodzaju odpowiedzialności prowadzi do wyróżnienia(1):
spółdzielnie z odpowiedzialnością udziałami
spółdzielnie z odpowiedzialnością ograniczoną
spółdzielnie z odpowiedzialnością nie ograniczoną
W spółdzielniach z odpowiedzialnością udziałami ich członkowie odpowiadają za zobowiązania spółdzielni tylko do wysokości zadeklarowanych udziałów. Natomiast w spółdzielniach z odpowiedzialnością ograniczoną członkowie spółdzielni odpowiadają za zobowiązania spółdzielni nie tylko do wysokości zadeklarowanych udziałów, ale także do wysokości, określonych w statucie, kwot. Co zaś do spółdzielni z odpowiedzialnością nieograniczoną, każdy członek odpowiada za zobowiązania spółdzielni całym swoim majątkiem.(1)
Wytłumaczyć należy, iż prawo spółdzielcze nie zna bezpośredniej odpowiedzialności członków spółdzielni wobec wierzycieli. Członek odpowiada tylko wobec spółdzielni. Natomiast jeśli chodzi o odpowiedzialność ograniczoną lub nieograniczoną to odpowiedzialność wobec spółdzielni zachodzi w przypadku likwidacji spółdzielni lub wystąpienia członka ze spółdzielni i ma wtedy charakter odpowiedzialności solidarnej.
Według ustawy z 16 IX 1982, jeśli spółdzielnia określa się jako np. Spółdzielnia Kółek Rolniczych, Bank Spółdzielczy itd., nie oznacza to wcale nakazu prowadzenia działalności w zadeklarowanym kierunku. A nawet przeciwnie, dopuszcza się działalność spółdzielni mieszanych.
Zasady zakładania spółdzielni
Jak wiadomo, spółdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem osób fizycznych i prawnych. Osoby zamierzające założyć spółdzielnię to tzw. założyciele (art. 6 § 1). Jeśli założyciele są osobami fizycznymi, ich liczba nie może być mniejsza niż dziesięciu, jeśli zaś wyłącznie osoby prawne, liczba założycieli nie może być niższa od trzech (art. 6 § 2 i art. 15 § 5). Wyjątkiem jest spółdzielnia rolnicza gdzie liczba osób fizycznych jako założycieli zaczyna się od pięciu.(1)
Ustawowe minimum członków założycieli jest konieczne, gdyż zapobiega powstawaniu spółdzielni małych, niefunkcjonalnych i nie rentownych. Gdy liczba członków spółdzielni zmniejszy się poniżej minimum, spółdzielnia automatycznie przechodzi w stan likwidacji.(1)
Założyciele spółdzielni uchwalają statut spółdzielni w ten sposób, że składają pod nim swoje popisy (art. 6 § 1 Prawa spółdzielczego).
Statut spółdzielni jest umownym aktem erekcyjnym, stanowi też bezpośrednio podstawę prawną organizacji i działalności spółdzielni. Założyciele spółdzielni poddają się założeniom statutu poprzez jego podpisanie, a wszyscy następni wstępujący do spółdzielni przez podpisanie stosownej deklaracji członkowskiej.
Będąc prawem umownym, kształtującym ustrój spółdzielni i jej działalność, a także stosunki spółdzielni z jej członkami oraz prawa i obowiązki tychże członków, statut spółdzielni wpływa także na treść stosunków prawnych spółdzielni w obrocie gospodarczym. Skutki prawne postanowień statutu spółdzielni wobec osób trzecich regulują w prawie polskim przepisy k.c. i przepisy pozakodeksowe, które sprawiają, że postanowienia statusu są skuteczne także wobec osób trzecich. (1)
Statut jest przedmiotem badania sądu w postępowaniu rejestracyjnym i zgodnie z dyspozycją art. 5 Prawa spółdzielczego, powinien określać (2):
nazwę spółdzielni, która powinna zawierać wyraz „spółdzielnia” lub „spółdzielczy”
siedzibę spółdzielni
przedmiot działalności spółdzielni oraz czas jej trwania, jeśli założono ją na czas określony
wysokość wpisowego
wysokość i liczbę udziałów, którą członek obowiązany jest zadeklarować, sposób i terminy ich wnoszenia i zwrotu oraz skutki nie wpłacenia udziałów w terminie
prawa i obowiązki członków
zasady przyjmowania, występowania, wykreślania i wykluczania członków
sposób zwoływania walnych zgromadzeń, obradowania na nich i warunki podejmowania uchwał
zasady podziału nadwyżki bilansowej (dochodu ogólnego) i pokrywania strat
postanowienia, których wprowadzenia do statutu wymagają przepisy prawa spółdzielczego, jak np. art. 17 § 4
Przed zarejestrowaniem spółdzielni, założyciele są także zobowiązani do wyłonienia tych organów spółdzielni, których wybór należy do kompetencji walnego zgromadzenia. Może to być zarówno rada nadzorcza, jak i zarząd. Założyciele mogą się jednak ograniczyć do wyboru tzw. komisji organizacyjnej, składającej się co najmniej z trzech osób.
Aby zarejestrować spółdzielnię jej zarząd powinien wystąpić do sądu rejonowego, w którego okręgu spółdzielnia się znajduje, z wnioskiem o wpisanie spółdzielni do rejestru spółdzielni i ich związków.
Wniosek taki powinien zawierać(rubryki ksiąg rejestrowych (2)):
numer kolejny wpisu
nazwę i siedzibę spółdzielni lub związku
przedmiot działalności spółdzielni lub związku oraz czas trwania, jeśli jest ograniczony
wysokość i liczbę udziałów, które członek powinien nieść, oraz wzmiankę o prawie lub obowiązku wnoszenia wkładów, jeśli statut przewiduje takie prawo lub obowiązek
imiona i nazwiska członków zarządu, sposób reprezentowania przez nich spółdzielni lub związku. To samo odnosi się do ewidencji osób, pełniących czasowo funkcje członków zarządu, likwidatorów i syndyka masy upadłości
imiona i nazwiska pełnomocników spółdzielni i zakresy tego pełnomocnictwa
wzmianki o zmianie statutu, połączenia spółdzielni lub związków, przyłączenia jednostki organizacyjnej spółdzielni do innej spółdzielni, podziału lub likwidacji spółdzielni oraz jej upadłości
cyfrowy identyfikator nadany w systemie informacji statystycznej, numer ewidencji podatkowej oraz uwagi
Na dokumenty, wymagane przez ustawę, a które powinny być dołączone do wniosku, składają się:
dwa odpisy statutu
odpisy dokumentów stwierdzających wybór zarządu i rady nadzorczej
inne, których złożenia wymagają przepisy szczegółowe
Po uprzednim stwierdzeniu o zgodności statutu z ustawą, sąd wydaje postanowienie o wpisaniu spółdzielni do rejestru. Wraz z chwilą wpisania spółdzielni, zyskuje ona osobowość prawną.
Do chwili wpisania spółdzielni do rejestru ustawa stwierdza, iż odpowiedzialność założycieli wobec osób trzecich jest odpowiedzialnością solidarną. Założyciele są więc traktowani jako wspólnicy spółki prawa handlowego i odpowiadają wobec wierzycieli całym swoim majątkiem.
Rozwijając powyższy problem, odpowiedzialność założycieli wobec przyszłej spółdzielni, to Prawo spółdzielcze przyjęło w całej rozciągłości zasadę, iż z chwilą zarejestrowania spółdzielnia ex lege przejmuje na siebie zaciągnięte zobowiązania i nabyte prawa przez założycieli, w konsekwencji odpowiada za ich czyny jak za własne. Ma to przejęcie jednak charakter regresywny, gdyż założyciele odpowiadają za swoje czyny wobec spółdzielni na podstawie kodeksu cywilnego.(1)
Rejestry oraz złożone do akt rejestrowych dokumenty są udostępniane wszystkim, jeśli wykażą interes prawny w ich uzyskaniu. Osoby trzecie nie mogą zasłaniać się nieznajomością danych wpisanych do rejestru chyba, że nieznajomości tej dowiodą. Dane nie wpisane do rejestru nie mają wpływu na sytuację prawną. Ponadto istnieje domniemanie o zaznajomieniu się osób trzecich z danymi wpisanymi do rejestru, jak również domniemanie o nieznajomości tychże osób danych w rejestrze nie umieszczonych.
Członkowie spółdzielni
(obowiązki i prawa)
Członkiem spółdzielni może być każda osoba fizyczna o pełnej zdolności do czynności prawnych, która odpowiada wymaganiom określonym w statucie(art. 15 § 2). Nie mogą więc uzyskać członkostwa osoby niepełnoletnie i całkowicie bądź częściowo ubezwłasnowolnione. Ponadto statut może określać wypadki, w których dopuszczalne jest członkostwo osób o ograniczonej zdolności do czynności prawnych lub też nie mających tej zdolności. Osoby takie nie mogą być członkami organów spółdzielni, a w walnym zgromadzeniu biorą one udział poprzez swoich ustawowych przedstawicieli.(1)
Nabycie członkostwa może nastąpić w sposób dwojaki. Członkami spółdzielni stają się bowiem automatycznie jej założyciele, z chwilą zarejestrowania spółdzielni. Inną metodą nabycia członkostwa jest złożenie stosownej, do wymagań statutu spółdzielni, deklaracji. Przyjęcie powinno być stwierdzone na deklaracji, podpisem dwóch członków zarządu spółdzielni, z podaniem daty uchwały o przyjęciu(2). Uchwała ta powinna być podjęta, jeśli statut nie stanowi inaczej, w ciągu miesiąca od daty złożenia deklaracji, zainteresowany powinien zaś być poinformowany w ciągu dwóch tygodni od dnia powzięcia uchwały.
W nauce prawa kwestią sporną jest charakter prawny nabycia członkostwa spółdzielni osób przyjętych przez spółdzielnię po jej zarejestrowaniu. Zdaniem niektórych, złożenie deklaracji członkowskiej stanowi wolę zawarcia umowy o członkostwo spółdzielni, a więc jest ofertą , uchwała zaś o przyjęciu w poczet członków, przyjęciem owej oferty. Zdaniem innych stosunek członkostwa powstaje na mocy jednostronnego „aktu przyjęcia” dokonanego przez spółdzielnię, i to o treści określonej przez ustawę i statut.(1)
Członkostwo spółdzielni jest stosunkiem prawnym, którego źródłem i podstawą istnienia jest uzyskanie członkostwa w sposób wyżej przedstawiony. Stosunek ten ma charakter wybitnie osobisty, nie podlega zbyciu ani dziedziczeniu, co ma istotne znaczenie praktyczne. Mimo takiego charakteru członkostwo spółdzielni wiąże się z wieloma obowiązkami i przywilejami jakie przysługują członkom spółdzielni.
W nauce prawa i orzecznictwie przyjmuje się, że mimo zasady „otwartych drzwi” oraz prawa zaskarżenia decyzji o odmowie przyjęcia w poczet członków w postępowaniu wewnątrzspółdzielczym, nikomu nie przysługuje roszczenie cywilnoprawne o członkostwo spółdzielni. W konsekwencji ostateczna decyzja o przyjęciu w poczet członków spółdzielni nie podlega zaskarżeniu w trybie postępowania sądowego.(1)
Jak było wspomniane wyżej, na treść stosunku członkostwa składają się określone prawa i obowiązki stron. Wynikają one z ustawy oraz statutu spółdzielni. Prawa i obowiązki te mają bądź charakter majątkowy(1!), bądź organizacyjny(2!) (korporacyjny).
(1!)
Podstawowym uprawnieniem majątkowym członka spółdzielni jest jego prawo do korzystania ze świadczeń spółdzielni w zakresie ustalonym w statucie (art. 18). Innym uprawnieniem podstawowym jest także prawo członka spółdzielni do partycypowania w nadwyżce bilansowej.
Obowiązkami członków są natomiast:
wniesienie wpisowego
wniesienie zadeklarowanych udziałów
wniesienie wkładu, co jednakże obciąża tylko niektórych członków spółdzielni
Wpisowe stanowi specjalną, określoną statutem spółdzielni opłatę z tytułu przynależności do spółdzielni. Wchodzi ono w skład funduszu zasobowego spółdzielni.(1)
Udział członka spółdzielni jest składnikiem tzw. Funduszu udziałowego spółdzielni. Może on przybrać - w zależności od postanowień statutu - albo postać udziału pieniężnego, albo udziału rzeczowego. Stając się składnikiem funduszu udziałowego, udział rzeczowy zostaje wyceniony w pieniądzu, sam zaś staje się własnością spółdzielni.(1)
Sposób, termin wpłacania udziałów, a także skutki ich nie wpłacenia w zakreślonym terminie, normuje statut spółdzielni, który może przyjąć i dopuszczać ich płatność w ratach. Jeśli statut nie wymaga złożenia większej liczby udziałów, członkowie zobowiązani są do wpłacenia jednego udziału tzw. Udziału podstawowego. Statuty spółdzielni określają zazwyczaj czy przyjmują udziały jednorodne, czy też zróżnicowane, nie pozostawiając nowym członkom większego wyboru.
Udziały mają charakter imienny, nie są zbywalne i nie są przedmiotem obrotu handlowego. Ponadto udziały nie mogą być dziedziczone; spadkobiercy mogą jedynie wystąpić o zwrot udziału. Członkowie spółdzielni mogą się domagać zwrotu udziałów dopiero z chwilą ustania członkostwa bądź likwidacji spółdzielni. Zwrot wpłat nie może nastąpić w trakcie trwania członkostwa, z tym wszelako zastrzeżeniem, że nie dotyczy to wpłat przekraczających liczbę udziałów, których zadeklarowania wymaga statut obowiązujący w chwili żądania zwrotu. Nie może też nastąpić zwrot przed zatwierdzeniem sprawozdania finansowego za rok, w którym członek wystąpił z żądaniem, oraz w wypadku gdy jego udziały zostały przeznaczone na pokrycie strat spółdzielni. Sposób i termin zwrotu określa statut spółdzielni. Członek spółdzielni może skutecznie rozporządzać swoimi roszczeniami wobec spółdzielni o wypłatę udziałów dopiero od dnia, w którym roszczenia te stały się wymagalne (art.27 § 1). Także wierzyciel członka spółdzielni może uzyskać zaspokojenie swoich roszczeń dopiero z chwilą ustania członkostwa (art.27 § 2).
(2!)
Obowiązek wnoszenia wkładów przewidywać musi status spółdzielni. Wkład ten może stać się własnością spółdzielni, bądź spółdzielnia może z niego korzystać na podstawie innego stosunku prawnego, np. Umowy najmu lub dzierżawy z członkiem spółdzielni. W tym ostatnim przypadku statut spółdzielni powinien określić charakter i zakres przysługującego spółdzielni prawa do wkładów, wysokości wkładów i ich rodzaj, jeśli są to wkłady niepieniężne, terminy ich wnoszenia, zasady wyceny i zwrotu w wypadku likwidacji spółdzielni, wystąpienia członka lub ustania członkostwa z innych przyczyn, a także w innych przypadkach przewidzianych w statucie.(1)
Najczęstszymi wkładami są wkłady pieniężne i gruntowe w najprzeróżniejszych rodzajach spółdzielni rolniczych. Innym częstym typem wkładów są wkłady mieszkaniowe w spółdzielniach typu lokatorskiego, bądź też wkład budowlany w spółdzielniach typu własnościowego.
Zasadnicza różnica między udziałem a wkładem sprowadza się do tego, że w stratach spółdzielni jej członek uczestniczy swoim udziałem, a nie wkładem. Udziały stanowią przede wszystkim gwarancje wypłacalności spółdzielni wobec wierzycieli i podstawę zaufania ewentualnych kredytodawców, wkłady zaś stanowią podstawowy element własności spółdzielczej( jeśli są one wnoszone). Ponadto wkłady podlegają zwrotowi z chwilą ustania członkostwa spółdzielni lub jej likwidacji, przy czym podlegają zwrotowi w postaci wniesieni, bądź w formie równowartości, jeśli zostały przekazane na własność spółdzielni. W przeciwieństwie do udziałów wierzyciele mogą wystosować egzekucję do wkładów członka spółdzielni. W takim wypadku roszczenie członka o zwrot wkładów lub ich równowartości staje się wymagalne po upływie 6-ciu miesięcy od dnia zajęcia wkładów, chyba, że wymagalność nastąpiła wcześniej na podstawie innych przepisów. Jeśli zajętymi wkładami są środki produkcji, to spółdzielni przysługuje prawo pierwokupu.
Oprócz wniesienia wkładu i udziałów, członkowie mają też inne obowiązki wobec spółdzielni, a także swoje prawa. Do tychże praw i obowiązków należą, niewątpliwie czynne i bierne prawo wyborcze do organów spółdzielni, a także prawo uczestniczenia z głosem stanowiącym w walnym zgromadzeniu. Przy czym każdy członek ma jeden głos, bez względu na liczbą posiadanych udziałów. Przysługują członkom także: prawo żądania od zarządu spółdzielni odpisu obowiązującego statutu, możność zaznajomienia się z regulaminami wydanymi na podstawie statutu, prawo do przeglądania sprawozdania rocznego z rachunkiem wyników, prawo do przeglądania protokołów walnego zgromadzenia, rejestru członków.(1)(2)
Ustanie członkostwa nastąpić może z kilku powodów(1):
Wystąpienie członka ze spółdzielni za wypowiedzeniem. Dla swej skuteczności musi być ono dokonane pod rygorem nieważności w formie pisemnej. Statut powinien określać termin i okres wypowiedzenia.
Wykluczenie członka ze spółdzielni. Może ono nastąpić w wypadku, gdy z jego winy dalsze pozostawanie w spółdzielni nie da się pogodzić z postanowieniami statutu spółdzielni lub z zasadami współżycia społecznego. Przyczyny wykluczenia określa statut. Wykluczenia może dokonać, stosownie do postanowień statutu, rada nadzorcza lub walne zgromadzenie.
Wykreślenie członka z rejestru członków. Przyczyny wykreślenia precyzuje bliżej statut spółdzielni, niemniej jednak może ono nastąpić w odniesieniu do takich tylko członków, którzy z przyczyn przez nich nie zawinionych nie wykonali obowiązków statutowych. Wykreślenia dokonuje także w przypadku wykluczenia, rada nadzorcza lub walne zgromadzenie. Członka zmarłego wykreśla się automatycznie, ze skutkiem od dnia w którym nastąpiła śmierć.
Od uchwał w sprawach między członkami a spółdzielni członkowi spółdzielni przysługuje odwołanie w postępowaniu wewnątrzspółdzielczym do określonego w statucie organu spółdzielni. Zasady i tryb postępowania wewnątrzspółdzielczego reguluje statut.
Wniesienie odwołania do organów spółdzielni powoduje zawieszenie biegu terminów przedawnień lub terminów zawitych do dnia zakończenia postępowania, jednakże przez okres nie dłuższy niż rok.
Organy spółdzielni
Walne zgromadzenie(1)
Walne zgromadzenie jest najwyższym organem spółdzielni. Do jego wyłącznych kompetencji należy:
uchwalanie kierunków rozwoju działalności gospodarczej i działalności społeczno-kulturalnej
rozpatrywanie sprawozdań finansowych rady nadzorczej, zatwierdzanie sprawozdań rocznych i sprawozdań finansowych, podejmowanie uchwał co do wniosków członków spółdzielni
podejmowanie uchwał w związku z oceną polustracyjną działalności spółdzielni
podejmowanie uchwał w przedmiocie podziału nadwyżki bilansowej lub pokrycia strat
podejmowanie uchwał w sprawie zbycia zakładu lub nieruchomości
oznaczenie najwyższej sumy zobowiązań, jaką spółdzielnia może zaciągać
podejmowanie uchwał w sprawie połączenia spółdzielni, podziału oraz likwidacji spółdzielni
rozpatrywanie w postępowaniu wewnątrzspółdzielczym odwołań od uchwał rady
uchwała zmiany statutu
podejmowanie uchwał w sprawie przystąpienia spółdzielni do związku lub wystąpienia z niego
wybór delegatów na zjazd związku, w którym spółdzielnia jest zrzeszona
Walne zgromadzenie powinno być zwoływane przynajmniej raz w roku w ciągu sześciu miesięcy po upływie roku obrachunkowego. Ponadto zarząd powinien zwołać walne zgromadzenie na wniosek rady i przynajmniej 1/10 członków. Jeśli walne zgromadzenie jest zastępowane przez zebranie przedstawicieli, zarząd zwołuje zebranie na żądanie 1/3 przedstawicieli lub zebrań grup członkowskich obejmujących co najmniej 1/5 ogólnej liczby członków spółdzielni.
Uchwały podjęte przez walne zgromadzenie obowiązują wszystkich członków spółdzielni. W razie niezgodności tych uchwał z przepisami prawa lub statutu każdy członek lub zarząd może je zaskarżyć do sądu(1).
Rada nadzorcza(1)
Rada nadzorcza sprawuje kontrolę i nadzór nad działalnością spółdzielni. Do zakresu jej działania należy:
uchwalanie planów gospodarczych i programów działalno0ści społeczno-kulturalnej
nadzór i kontrola działalności spółdzielni, a zwłaszcza badanie okresowych sprawozdań, ocena wykonania jej zadań gospodarczych i przestrzegania przez spółdzielnię praw jej członków
podejmowanie uchwał w sprawie nabycia lub obciążenia nieruchomości bądź zakładu
podejmowanie uchwał w sprawie przystąpienia do innych organizacji społecznych lub gospodarczych oraz wystąpienia z nich
zatwierdzanie struktury organizacyjnej spółdzielni
rozpatrywanie skarg na działalność zarządu
składanie walnemu zgromadzeniu sprawozdań, w szczególności z wyników kontroli i sprawozdań finansowych
podejmowanie uchwał w sprawach czynności prawnych dokonywanych między spółdzielnią a członkiem zarządu i reprezentowanie spółdzielni przy tych czynnościach
Rada składa się co najmniej z trzech członków wybranych „stosownie do postanowień statutu” bądź przez walne zgromadzenie. Jej członkami mogą być wyłącznie członkowie spółdzielni, chyba że osoba prawna będąca członkiem spółdzielni wskaże osobę która ją reprezentuje.
Zarząd
Zarząd kieruje działalnością spółdzielni i reprezentuje ją na zewnątrz. Ustawa ustanawia przy tym ogólną zasadę, iż kompetencje zarządu obejmują podejmowanie decyzji nie zastrzeżonych dla innych organów. Jest on zatem odpowiednikiem dyrektora przedsiębiorstwa państwowego lub zarządu w spółkach.
Skład i liczbę członków zarządu określa statut. Zarząd może być jedno- lub wieloosobowy, wybrany przez walne zgromadzenie lub radę nadzorczą i mogący być tylko przez nie odwołany, w zależności od postanowień statutu. Odwołanie wymaga pisemnego uzasadnienia. Odwołani mogą być, przez radę nadzorczą ci członkowie którzy nie dostali od niej absolutorium. Ponadto , jeśli tak stanowi statut, członek zarządu może być zawieszony przez radę, jeśli jego działalność jest sprzeczna z prawem.
Zebranie grup członkowskich(1)
W spółdzielniach, w których walne zgromadzenie jest zastąpione przez zebranie przedstawicieli, organami spółdzielni są także zebrania grup członkowskich
Do ich kompetencji należy:
wybierani i odwoływanie przedstawicieli na zebranie przedstawicieli
wybieranie i odwoływanie członków rady spółdzielni, jeśli statut tak stanowi\
rozpatrywanie spraw mających być przedmiotem obrad najbliższego zebrania przedstawicieli i wyrażanie w tych sprawach swoich wniosków
rozpatrywanie okresowych sprawozdań rady nadzorczej i zarządu spółdzielni
wyrażanie swojej opinii i wniosków w sprawach spółdzielni, zwłaszcza w sprawach członków grupy
inne określone przez statut
Jeśli statut tak stanowi, spółdzielnia może mieć także inne organy np. Komitety członkowskie, sądy koleżeński itp., których zakres działania szczegółowo określa statut.
Spółdzielnia w obrocie gospodarczym jest reprezentowana łącznie poprzez zarząd oraz rade spółdzielni, o dość szerokim zakresie łączności tej reprezentacji. Odnosi się ona do oświadczeń woli w zakresie praw i obowiązków majątkowych bądź też niemajątkowych. Ustawa o spółdzielczości dopuszcza także do ustanowienia pełnomocników spółdzielni. Wyróżniając jednocześnie trzy rodzaje pełnomocnictwa:
pełnomocnictwo ogólne, do dokonywania czynności prawnych związanych z prowadzeniem bieżącej działalności gospodarczej spółdzielni
pełnomocnictwo rodzajowe
pełnomocnictwo do poszczególnych czynności
Majątek spółdzielni
Majątek spółdzielni ma charakter prywatnej własności grupowej, będącej przedmiotem własności spółdzielni jako osoby prawnej, składa się na niego:
fundusz udziałowy, powstały z wpłat udziałów członkowskich, nadwyżki bilansowej itp.
fundusz wkładów, różni się ty od udziałowego, że nie można nim pokrywać strat spółdzielni
fundusz zasobowy, o charakterze niepodzielnym i bezzwrotnym, przeznaczony na cele społeczne lub gospodarcze
W przypadku, gdy spółdzielnia dysponuje nadwyżką bilansową, powinna być ona podzielona jak poniżej. Co najmniej 5% nadwyżki przeznacza się na zwiększenie funduszu, jeśli fundusz ten nie osiąga wysokości wniesionych udziałów. Część nadwyżki pozostałej po dokonaniu odpisu, przeznacz się na cele określone w uchwale walnego zgromadzenia.
Jeśli natomiast spółdzielni nie przynosi zysków tylko straty to są one pokrywane z funduszu zasobowego, a jeśli ten nie wystarcza, straty są pokrywane także z innych funduszy ustalonych kolejnością przez statut spółdzielni. Spółdzielnia odpowiada za swoje zobowiązania całym swoim majątkiem (art. 68).
Upadłość spółdzielni
Podobni jak w spółkach prawa handlowego i przedsiębiorstwach państwowych, spółdzielnia może byc postawiona w stan upadłości. Ma to miejsce wtedy gdy spółdzielnia jest niewypłacalna, a więc gdy według bilansu spółdzielni ogólna wartość jej aktywów nie wystarcza na zaspokojenie wszystkich jej zobowiązań.
Po stwierdzeniu przesłanek upadłości spółdzielni zarząd jest obowiązany zwołać niezwłocznie walne zgromadzenie, a w porządku jego obrad zamieszcza się sprawę dalszej działalności spółdzielni. Walne zgromadzenie, mimo niewypłacalności spółdzielni, może podjąć uchwałę o dalszym jej istnieniu, jeśli wskaże środki umożliwiające wyjście jej ze stanu niewypłacalności. W przeciwnym wypadku walne zgromadzenie podejmuje uchwałę o postawieniu spółdzielni w stan upadłości. W razie podjęci takiej uchwały, zarząd spółdzielni obowiązany jest niezwłocznie zgłosić wniosek o ogłoszenie upadłosci. Z podobnym wnioskiem obowiązany jest wystąpić do sądu likwidator, jeśli spółdzielnia nie jest w stanie likwidacji. Mogą natomiast, ale nie muszą, wystąpić do sądu z wnioskiem o ogłoszenie upadłości spółdzielni osoby, którym prawo przysługuje z mocy przepisów prawa upadłościowego, a więc przede wszystkim wierzyciele spółdzielni. Dodać przy tym należałoby, że sąd może zarządzić, na wniosek wierzyciela, który zgłosił wniosek o ogłoszenie upadłości spółdzielni, postawienie spółdzielni w stan upadłości mimo uchwały walnego zgromadzenia spółdzielni o dalszym jej istnieniu.