Definicja i rodzaje powodzi

Pojęcie „powódź” definiuje się w oparciu o pojęcie „wezbranie”. Pod pojęciem wezbrania rozumie się wyraźny wzrost stanów (a zatem i natężenia przepływu) wody w ciekach i jeziorach, spowodowane zwiększonym zasilaniem lub incydentalnym podpiętrzeniem zwierciadła wody, wywołanym szczególnymi zjawiskami naturalnymi.

„Powódź” jest szczególnym przypadkiem wezbrania, tzn. wezbraniem, które przynosi straty gospodarcze i społeczne . Jest to więc zjawisko hydrologiczne o charakterze społeczno - gospodarczym.

Wezbrania (a zatem i powodzie) mogą mieć różne przyczyny. Geneza powstawania wezbrań (powodzi) determinuje okres ich występowania oraz lokalizację i zasięg terytorialny. Poszczególne typy genetyczne wezbrań mają ponadto odmienny przebieg.

Ze względu na przyczyny powstawania wyróżnia się cztery typy wezbrań (powodzi): opadowe (typ O), roztopowe (typ R), zimowe (typ Z) oraz sztormowe (typ S).

Wezbrania (powodzie) opadowe

Warto zwrócić uwagę na to, że wezbrania (powodzie) wywoływane przez opady deszczu mogą różnić się istotnie przebiegiem i zasięgiem terytorialnym. I tak powodzie:

wywołane przez nawalne opady, związane z lokalnymi burzami termicznymi, występują na potokach górskich i strugach nizinnych, o powierzchni zlewni A < 50 km2; pojawiają się one zazwyczaj w lipcu i sierpniu (choć mogą występować w okresie od kwietnia do października), najczęściej na terenach wysoczyzn, wznoszących się nad płaskimi i podmokłymi obszarami; mają one krótkotrwały ale gwałtowny przebieg; bywają przyczyną znacznych strat w zagospodarowaniu przestrzennym terenu;

- wywoływane przez opady rozlewne występują w terenach górskich, podgórskich i na nizinach w okresie od czerwca (czasem już w maju) do września i charakteryzują się największym zasięgiem terytorialnym, obejmując nieraz całe dorzecze; podobnie scharakteryzować można wezbrania wynikające z opadów frontalnych, występujących w strefie frontów atmosferycznych. 

Wezbrania (powodzie) roztopowe

Powstają one wskutek gwałtownego tajania pokrywy śnieżnej, które bywa niejednokrotnie przyśpieszone przez deszcze padające w tym okresie. Wezbrania tego typu mają bardzo rozległy zasięg terytorialny. Najczęściej występują w marcu i kwietniu; mogą się jednak zdarzyć w ciągu całej zimy, podczas tzw. odwilży śródzimowych.

Wezbrania (powodzie) zimowe

Ten rodzaj wezbrań jest wynikiem spiętrzania się zwierciadła wody w wyniku nasilonych tzw. zjawisk lodowych, do których zalicza się np. intensywne tworzenie się śryżu lub lodu dennego, powodujące zmniejszenie przekroju przepływu lub spiętrzanie się spływającej kry lodowej na ostrych zakrętach rzeki, w przekrojach mostowych i tp. Wezbrania tego typu zdarzają się zwykle w grudniu i styczniu (czasem również w lutym i marcu). W Polsce nie są one  częste, choć na Noteci w przekroju Lipki zatory śryżowe obserwuje się niemal corocznie. Przykładem wezbrania zatorowego była sytuacja powodziowa, jaka miała miejsce w styczniu 1982 r. na Wiśle pod Płockiem.

Wezbrania (powodzie) sztormowe

Są one spowodowane wiatrami sztormowymi, wiejącymi na wybrzeżach morskich w kierunku lądu. Wiatry te utrudniają odpływ rzek uchodzących do morza, powodując spiętrzenie wody w korytach rzek i na zalewach przymorskich. Wezbrania te najczęściej zdarzają się zimą (grudzień - luty).

Okresy występowania poszczególnych rodzajów powodzi zestawiono w tabeli 1, zaś obszary występowania powodzi wiosenno - letnich na terytorium Polski na rysunku 1

Powódź - przejściowe zjawisko hydrologiczne polegające na wezbraniu wód rzecznych lub morskich w ciekach wodnych, zbiornikach lub na morzu powodujące po przekroczeniu przez wodę stanu brzegowego zatopienie znacznych obszarów lądu - dolin rzecznych, terenów nadbrzeżnych lub depresyjnych, doprowadzające do wymiernych strat społecznych i materialnych. Jest jedną z najbardziej groźnych i niszczycielskich w skutkach klęsk żywiołowych. Walka z nią jest stale aktualnym problemem ogólnoświatowym. Poważny wpływ na występowanie powodzi ma istniejący układ rzek oraz występująca w poszczególnych okresach roku sytuacja hydrologiczno-meteorologiczna.

Powodzie w Polsce ze względu na proces powstawania, wezbrania można podzielić na typy:

* opadowe - których przyczyną są silne opady naturalne czyli o dużym natężeniu lub rozlewne na dużym obszarze zlewnym.

* roztopowe - których przyczyną jest gwałtowne topnienie śniegu

* zimowe - których przyczyną jest nasilenie niektórych zjawisk lodowych

* sztormowe - których przyczyną są silne wiatry, sztormy występujące na zalewach i wybrzeżach

Przyczyny wystąpienia powodzi mogą więc być wielorakie: intensywne opady deszczu, roztopy wiosenne, zatamowanie biegu rzeki przez zatory lodowe czy osuwiska, uszkodzenie obiektów hydrotechnicznych (np. przerwanie tamy), cofka, tsunami i in. Paradoksalnie, częstym i bardzo groźnym zjawiskiem na terenach suchych jest tzw. powódź błyskawiczna (z ang.: flash flood).

Charakterystyka powodzi

Roztopowe (wiosenne) powodzie spowodowane są topnieniem pokrywy śnieżnej. Zdarza się, że jednocześnie występują opady deszczu, co zwiększa wysokość wezbrania. Pojawiają się na wszystkich rzekach kraju. Najgroźniejsze rozmiary przyjmują na dużych rzekach nizinnych (np. Narwi, Bugu, Warcie, Noteci). Groźne są w środkowym oraz dolnym biegu Wisły i dolnym biegu Odry. Na średniej wielkości rzekach nizinnych (np. Pilicy, Bzurze, Wkrze) powodują podobne zagrożenia jak wezbrania opadowe. Na rzekach górskich i podgórskich (np. Nysie Kłodzkiej, Dunajcu, Kamiennej) nie powodują większych zagrożeń, pomimo iż w górach jest najwięcej śniegu. Spowodowane jest to tym, że intensywność topnienia śniegu ograniczona dopływem energii słonecznej jest znacznie mniejsza od intensywności ulewnych opadów deszczu. Ponadto śnieg w górach topi się powoli, najpierw w dolinach, a na końcu w partiach szczytowych.

Opadowe (letnie) powodzie spowodowane są intensywnymi opadami deszczu. Pojawiają się na wszystkich rzekach kraju. Najgroźniejsze rozmiary przyjmują na rzekach górskich i podgórskich (np. Nysie Kłodzkiej, Dunajcu, Kamiennej) oraz na rzekach wypływających z gór do których należą Wisła i Odra. Na dużych rzekach nizinnych (np. Narwi, Bugu, Noteci) oraz na rzekach pojeziernych (np. Pisie, Omulwi, Drawie) nie powodują istotnych zagrożeń powodziowych. Natomiast na małych i średnich rzekach nizinnych (np. Pilicy, Bzurze, Wkrze) powodują wielkie zagrożenia podobne jak wezbrania roztopowe. Największe wezbrania opadowe bieżącego stulecia wystąpiły w lipcu 1934 roku w dorzeczu Wisły oraz w lipcu 1997 roku w dorzeczu Odry. Te katastrofalne w skutkach wezbrania wywołane były opadami deszczu w górach.

Zatorowe (zimowe) powodzie powstają na rzekach w wyniku tworzenia się zatorów lodowych. Po okresowym ociepleniu lód kruszy się i powstają kry. Powodują one zatory które uniemożliwiają lub zmniejszają przepływ wody w rzece. Najgroźniejsze wezbrania zatorowe powstają podczas wezbrań roztopowych, na dużych rzekach nizinnych (np. środkowej i dolnej Wiśle, dolnej Odrze, Narwi, Warcie, Noteci). Podczas każdej mroźnej zimy powstają zatory lodowe powyżej sztucznych zapór wodnych i stopni piętrzących wodę. Na ogół nie powoduje to powodzi, ponieważ jednocześnie z budową zapory wybudowano solidne wały. Wyjątkiem jest przypadek katastrofalnej powodzi spowodowanej w styczniu 1982 roku przez zator kry powyżej zapory we Włocławku na Wiśle. Podobnie jak sztuczne zapory, oddziaływuje on Bałtyk na ujściowe odcinki uchodzących do niego rzek. W ubiegłych stuleciach powodowało to katastrofalne powodzie na wybrzeżu. Wielkimi nakładami zdołano ograniczyć te zagrożenia (m. in. poprzez regulację rzek i pracę lodołamaczy), lecz potencjalnie są to nadal bardzo istotne zagrożenia dla wielu miast nadmorskich w tym dla Gdańska

Sztormowe (jesienno-zimowe) powodzie powodują sztormowe wiatry, wezbrania Bałtyku i związanych hydraulicznie z Bałtykiem zalewów. Wody morskie zalewają niekiedy miasta i osiedla przybrzeżne. Wezbrania morza utrudniają odpływ wody i lodów z rzek, powodując wezbrania na ich ujściowych odcinkach. Sztormy występują najczęściej jesienią, zimą i wiosną. Jeżeli nastąpi łączne oddziaływanie wezbrania roztopowego, zatoru lodowego i wezbrania sztormowego, grozi katastrofalna powódź na wybrzeżu. W podobnej sytuacji wiosną 1829 roku zniszczona została znaczna część Gdańska powodując ogromne szkody materialne i śmierć wielu ludzi. Obszarem szczególnie zagrożonym wezbraniami sztormowymi są Żuławy Wiślane.

Ochrona przeciwpowodziowa

Ochrona przeciwpowodziowa polega głównie na budowaniu obiektów, które mają na celu chronić tereny znajdujące się w pobliżu rzek i zapór wodnych przed zalaniem.

Obiekty te to:

· Wały przeciwpowodziowe - są to podłużne nasypy z zagęszczonego materiału, wznoszone sztucznie na niskich brzegach rzeki.

· Zbiorniki retencyjne - czyli zbiorniki wód naturalnych z budowlami trwale lub okresowo piętrzącymi wodę utworzone na cieku wodnym.

· Suche zbiorniki przeciwpowodziowe - są przeznaczone są do naturalnego odpływu i gromadzenia nadmiaru wód wezbranych rzek.

· Regulowane koryta rzek i potoków - zapewniają szybki i swobodny przepływ wód.

· Prognozowanie zjawisk meteorologicznych i pomiary stanu wód - to podstawa do ogłaszania ostrzeżenia i pogotowia przeciwpowodziowego, alarmu i ewakuacji ludności z terenów zagrożonych.

Przygotowanie do powodzi - Mieszkańcy nisko położonych terenów w pobliżu rzek lub innych akwenów i zbiorników wodnych muszą być przygotowani do samoobrony.

Zasady prowadzenia ewakuacji ludzi. Czynności ewakuacyjne należy rozpocząć bezpośrednio po zauważeniu pożaru i stwierdzeniu, że zagrożone jest życie lub zdrowie człowieka. Podejmując decyzję o przeprowadzeniu ewakuacji należy koniecznie pamiętać, że:

trzeba ustalić liczbę osób do ewakuacji,

zdobyć informacje o stanie zdrowia zagrożonych osób,

w pierwszej kolejności należy ewakuować ludzi z pomieszczeń, w których powstał pożar i pomieszczeń bezpośrednio zagrożonych pożarem

należy dokładnie wskazać drogi ewakuacyjne.

Sprzęt pożarniczy do ewakuacji ludzi. Metody ewakuacji, o których mowa była wyżej, mogą być stosowane, jeśli zachowane są bezpieczne wyjścia z budynku. W przypadku odcięcia przez pożar wyjść przez korytarze i klatki schodowe należy wykorzystać sprzęt pożarniczy umożliwiający ewakuację z dachów, balkonów, okien. Do tego celu wykorzystywane są:

drabiny mechaniczne,

podnośniki hydrauliczne,

skokochrony,

wory ratownicze,

linkowe urządzenia ratownicze,

śmigłowce.

Drabiny i podnośniki. Drabiny i podnośniki umożliwiają ewakuowanie ludzi z dużych wysokości. Wyższe od podnośników drabiny mogą być wysuwane do wysokości 50 m. Instalowane przy urządzeniach tych kosze umożliwiają ratowanie osób nawet niepełnosprawnych i dzieci. Wykorzystywanie drabin i podnośników uwarunkowane jest wieloma czynnikami: możliwością dojazdu, siłą wiatru, przeszkodami w postaci przewodów elektrycznych, drzew, tarasów. Podnośniki hydrauliczne, w zasadzie o mniejszym zasięgu, mają własne zalety: dużo wyższy udźwig kosza, możliwości pracy przy większym wietrze (sztywniejsze ramiona), większą manewrowność kosza.

Wory ratownicze. Wory ratownicze można wykorzystać do ratowania ludzi sprawnych fizycznie z wysokości do 20 m. Ratowany wpuszczany do wora musi być pozbawiony wszelkich przedmiotów ostrych, które mogłyby uszkodzić ciało lub wór. Do obsługi wora potrzebnych jest dziewięciu strażaków: - trzech przy oknie na określonej kondygnacji, sześciu na dole do trzymania urządzenia. Ratowanego ewakuuje się głową w dół, w pozycji leżącej na plecach.

Skokochrony. Sprzętem ratowniczym umożliwiającym ewakuację ludzi sprawnych fizycznie może być skokochron. Stosuje się go wówczas, gdy utrudnione lub niemożliwe jest wykorzystanie innego sprzętu. Jest to pneumatyczna poduszka, na którą ludzie mogą wyskakiwać z wysokości do 16 m. Poduszkę napełnia się powietrzem z butli powietrznej. Po każdym wykonanym skoku powietrze w skokochronie należy uzupełniać. Przy wykorzystaniu tego sprzętu na kondygnacji, z której prowadzi się ewakuację, musi przebywać strażak, który instruuje osobę ratowaną, w jaki sposób ma wykonać skok.

Linkowe urządzenia ratownicze. Do działań ewakuacyjnych prowadzonych przez straże pożarne wykorzystywane są najczęściej aparaty ratunkowe "Rollgliss". Można przy ich użyciu ratować osoby niepełnosprawne, niedołężne lub nieprzytomne. Aparaty mogą być użyte przy wykorzystaniu do zawieszenia trwałego elementu budynku lub przy wykorzystaniu drabiny mechanicznej.

5. Zachowanie się podczas pożaru.

Ofiary: normalne wyjście drzwiami lub oknami i wezwanie pomocy, bez paniki, przy dużej ilości osób w zorganizowanym szyku.

Gaszenie:

- odcięcie dopływu gazu i prądu,

- ewakuacja ludności,

- uspokojenie ludzi,

- odcięcie dopływu powietrza do palących się pomieszczeń,

- informowanie zagrożonych pożarem,

- usunięcie materiałów łatwopalnych,

- obnizenie temp. palących się obiektów,

- wchodzenie do pomieszczeń w grupach.

Zwierzęta: owinąć głowy, by nie widziały ognia, wyciąganie za tylne nogi, łapania do worków.

6. Rodzaje pożarów:

A Pożar ciał stałych

B Pożar cieczy palnych i substancji topiących się w wysokiej temperaturze

C Pożary gazów palnych

D Pożary metali (Mg, Na, K)

E Pożary grup A-D w pobliżu urządzeń pod napięciem

7. Zachowanie się ludności:

Dorośli wychodzą sami poza zagrożony teren, albo dostają się do okien i wzywają pomocy. Tracąc przytomność, często odnajduje się ich na klatkach schodowych.

Osoby starsze i chore można znaleźć przy łóżkach, drzwiach, oknach lub drodze do wyjścia.

Dzieci można znaleźć w zakamarkach, np. pod łóżkiem. Najlepiej uspokoić je trzymając na rękach, przytulone.

8. Do powszechnie stosowanych środków gaśniczych zaliczamy:

wodę,

pianę,

piasek,

gazy gaśnicze,

proszki gaśnicze.

Sprzęt gaśniczy:

hydronetka - przenośny pojemnik wyposażony w zbiornik, pompkę tłoczną i wężyk z prądowniczką. Zawiera ok 15 l wody

gaśnica pianowa - należy wbić zbijek i odwrócić do góry dnem. Działania gaśnicy nie można przerwać. Gasimy pożary grupy A i B

gaśnica śniegowa - zawiera skroplony CO2. Uruchamiamy przez odkręcenie kurka, a gaśnica jest koloru srebrnego. Podczas gaszenia gaśnica staje sie bardzo zimna, dlatego należy trzymać za uchwyty.

gaśnica proszkowa - zawiera proszek gaśniczy pod stałym ciśnieniem np. azot lub gaz. Znajduje się on w dodatkowym zbiorniku.

koc gaśniczy - wykonany z tkaniny niepalnej o powierzchni ok. 2 m2. Kocem okrywamy źródło ognia, a obrzeża dokładnie dociskamy do podłoża, dzięki czemu ograniczamy dostęp tlenu do palącego się materiału

agregat gaśniczy - sprzęt gaśniczy mający zapas środków w ilości większej niż 20 kg (od 25 kg do 750 kg). Są wyposażone w kółka. Dzielimy na agregaty: pianowe, halonowe, proszkowe i śniegowe.

---