Zagadnienia dotyczące pamięci.

SPIS TREŚCI

1. Pojęcie pamięci

2. Procesy pamięciowe:

• zapamiętywanie

• przechowywanie

• przypominanie

3. Rodzaje pamięci:

• mechaniczna

• logiczna

• mimowolna

• dowolna

• bezpośrednia

• odroczona

4. Typy pamięci:

• wzrokowa,

• słuchowa,

• ruchowa.

5. Cechy pamięci:

• szybkość zapamiętywania

• zakres pamięci

• trwałość

• wierność

• gotowość

6. Rola innych czynników w zapamiętywaniu materiału.

Pamięć stanowi jedną z podstawowych właściwości psychicznych, bez której trudno byłoby sobie wyobrazić nasze życie. Dzięki pamięci gromadzimy i przechowujemy informacje różnego rodzaju, aby móc je wykorzystać w odpowiednich momentach, uczymy się gromadząc doświadczenia umożliwiające nam prawidłowe funkcjonowanie nie tylko w sytuacjach powtarzających się, ale i w sytuacjach nowych.

Pamięć, stanowiąc właściwość zachowawczą, obejmuje trzy kolejno występujące procesy: zapamiętywanie, przechowywanie i przypominanie.

Zapamiętywanie jest gromadzeniem doświadczenia nabytego w trakcie naszego działania. Istotnym elementem w zapamiętywaniu jest związek bodźca z naszym doświadczeniem , a trwałość tego związku wzrasta, gdy bodziec jest powiązany z celem działania. Zapamiętywanie może być samorzutne, mimowolne i świadome, zamierzone. W zapamiętywaniu mimowolnym w trakcie naszej działalności nie stawiamy sobie celu, jakim jest zapamiętywanie bodźców bądź sytuacji, z którymi się stykamy, zapamiętujemy je samorzutnie. Oprócz zapamiętywania mimowolnego występuje zapamiętywanie świadome, zamierzone, i wtedy przekształca się w czynność uczenia się.

Doświadczenia mogą być również zapamiętywane w formie wyobrażeń. Wyobrażenie jest subiektywnym doświadczeniem przypominającym spostrzeżenie pod nieobecność oryginalnego bodźca. Na przykład możemy wytworzyć wyobrażenia kolorów i obiektów lub słuchowe obrazy muzyki i głosów. Mogą się one pojawiać w zakresie wszystkich zmysłów. Każdy z nas może przywołać smak czekolady, zapach palącej się gumy, czy ból zęba. Wiele wyobrażeń jest wymieszanych, angażując kilka zmysłów naraz lub następujących po sobie.

Przechowywanie jest procesem polegającym na gromadzeniu informacji w wyniku zmian powstałych w komórkach nerwowych w czasie zapamiętywania. Przechowywanie jest procesem czynnym, a treści przechowywane w pamięci podlegają różnym zmianom, jedne zapamiętywane są trwalej, inne słabiej, a niektóre zostają bardzo szybko przez nas zapomniane. Przechowywanie jest procesem o podstawowym znaczeniu, dzięki niemu szereg informacji, spostrzeżeń, liczb, dat, danych itp. utrwala się w naszej pamięci. Możemy z nich wtedy korzystać, gdy zachodzi taka potrzeba, a kierując się stale wzrastającym zasobem informacji możemy coraz lepiej przystosowywać się do nowych warunków i sytuacji życiowych. Dzięki przechowywaniu unikamy szeregu błędów, które popełnialibyśmy stale nie gromadząc doświadczeń.

Następnym procesem jest przypominanie, dzięki któremu możemy korzystać z przechowywanych informacji. Korzystanie z zapamiętanego materiału jest tym lepsze, im krótszy czas upłynął od jego zapamiętania. Po dłuższym czasie z trudem potrafimy sobie przypomnieć potrzebne dane, wzory czy daty. Przypominanie materiału jest również łatwiejsze, jeśli odbywa się w tych samych warunkach, w jakich przebiegał proces zapamiętywania.

Przypomnienie występuje w trzech formach: jako rozpoznanie, przypomnienie i reprodukcja. Odróżnienie tego, co dawniej spostrzegaliśmy, od tego, co spostrzegamy aktualnie, nazywa się rozpoznaniem. Następuje ono wtedy, gdy w odtwarzaniu zapamiętanych treści biorą udział spostrzeżenia. Wśród osób na ulicy rozpoznajemy znajomego, dawno nie spotykanego. Rozpoznanie może być fałszywa, gdy jest oparte na podobieństwie nieistotnych cech przedmiotów. Spostrzegając osobę przypadkowo spotkaną może nam się wydawać, że jest ona naszą znajomą, gdy tymczasem okazuje się, że to ktoś obcy. Niezależnie od pomyłek niezamierzonych, a czasem zamierzonych w rozpoznaniu, zawsze jest ono oparte na spostrzeganiu.

Inaczej wygląda sprawa z przypomnieniem. W zależności od rodzaju przedmiotów i sytuacji, w jakiej się znajdujemy, niekiedy łatwiejsze może być dla nas rozpoznanie, a innym razem przypomnienie. Rozpoznać zapamiętany obraz przedmiotów wśród obrazków przedmiotów bardzo podobnych nie jest łatwo, znacznie łatwiej możemy dokonać tego wtedy, gdy przedmioty są różne. Materiał zapamiętany i przechowywany możemy sobie nie tylko przypomnieć, ale możemy go również reprodukować. Polega to na odtworzeniu zapamiętanego materiału. Przy reprodukowaniu przez nas wiersza dokładność musi być duża, bo wiersz recytujemy, a nie opowiadamy. Przy opowiadaniu treści filmu odtwarzanie nie jest już tak szczegółowe, ponieważ podajemy najczęściej to, co nam najlepiej utkwiło w pamięci, co wiąże się z naszymi postawami i przeżyciami. Reprodukcja jest często trudniejsza od rozpoznania. Nie możemy reprodukować jakiegoś wyrazu, ale rozpoznajemy go łatwo wśród innych. W wypadku rozpoznania to, co było spostrzegane dawniej, spostrzegamy aktualnie, wystarczy tylko stwierdzić, że to jest właśnie to. W wypadku reprodukcji nie wystarczy uświadomić sobie coś, co zapamiętaliśmy, ale trzeba to odtworzyć. W czasie reprodukcji nie spostrzegamy aktualnie tego, co odtwarzamy, np. opowiadamy jakieś zdarzenie, chociaż go nie widzimy, rysujemy ornament opierając się na tym, co pozostało w naszej pamięci.

Podziału na rodzaje pamięci dokonujemy według dwóch kryteriów. Jednym z nich jest przedmiot pamięci i sposób zapamiętywania, a drugim różnice w sposobie przechowywania zapamiętanych treści. Uwzględnienie tych kryteriów jest zgodne z kolejnością następujących po sobie procesów pamięci. Pierwszym ogniwem jest zapamiętanie, a drugim przechowywanie zapamiętanych treści. Omówimy tu podział według przedmiotu pamięci i sposobu zapamiętywania.

Ucząc się zadanego materiału, powtarzając go kilkakrotnie, często zupełnie bezmyślnie, nie rozumiemy jego treści. W wyniku powtórzeń zapamiętujemy tekst i potrafimy go poprawnie reprodukować, mimo że go nie zrozumieliśmy. Umiemy powtórzyć to czego się nauczyliśmy, ale wyprowadzenie wniosków, dokonanie uogólnień okazuje się dla nas bardzo trudne. Zdarza się również, że poprawnie reprodukujemy definicje, terminy, określenia, ale nie wiemy, co one oznaczają, nie potrafimy ich wyjaśnić ani zastosować w nowych sytuacjach. W tego rodzaju zapamiętywaniu bierze udział pamięć mechaniczna.

Inny sposób uczenia się polega na zrozumieniu tekstu, wyjaśnieniu wszystkich terminów, ustaleniu sensownych związków i dopiero po tym następuje zapamiętywanie materiału. Stosując ten sposób zapamiętywania, nie będziemy bezmyślnie powtarzać tekstu, ale będziemy starać się zrozumieć i przyswoić sobie występujące w nim związki logiczne. W procesie tym zaangażowana jest pamięć logiczna.

W literaturze spotkamy również podział pamięci na mimowolną i dowolną. Pamięć mimowolna występuje wtedy, gdy zapamiętujemy coś bez świadomego nastawienia na zapamiętanie i bez celowego działania w tym kierunku. O pamięci dowolnej mówimy wtedy, gdy zamierzamy coś zapamiętać i jesteśmy na to nastawieni. Pamięć dowolna nie zawsze daje lepsze rezultaty niż pamięć mimowolna. Często materiał, który zapamiętamy mimo woli przechowywany jest trwale, a treści zapamiętane zgodnie z naszymi zamierzeniami nieraz ulegają zapomnieniu.

Ze względu na to, czy zapamiętane treści reprodukowane są zaraz po wyuczeniu się czy po pewnym czasie, wyróżniamy pamięć bezpośrednią i odroczoną. Pamięcią bezpośrednią nazywamy możność reprodukowania materiału zaraz po zapoznaniu się z nim. Osobie badanej odczytujemy tekst lub szereg liczb, prosząc ją, aby natychmiast powtórzyła. Dzięki pamięci bezpośredniej możemy z łatwością powtórzyć usłyszaną przed chwilą informację, datę, numer telefonu znajomego itp. Jeśli wprowadzimy przerwę między podaniem tekstu, a reprodukowaniem go przez osobę badaną, to jego zapamiętanie będzie znacznie gorsze. Sytuacje, w których następuje reprodukcja materiału zaraz po podaniu go, nie są zbyt częste, a chwilowe zapamiętanie materiału może się okazać w pewnych warunkach bezużyteczne. Zupełnie inny rodzaj zapamiętania potrzebny jest np. w toku nauki szkolnej, kiedy wymaga się, aby student umiał poprawnie reprodukować wyuczony materiał po upływie jakiegoś czasu. Przyswojone wiadomości muszą funkcjonować przez dłuższy czas, a nawet w ciągu całego pobytu studenta w szkole. Ten rodzaj pamięci, który umożliwia reprodukowanie zapamiętanego materiału po przerwie od momentu wyuczenia się, nosi nazwę pamięci odroczonej.

W procesie zapamiętywania istotną rolę odgrywają poszczególne analizatory. Z tego względu pamięć jest często rozpatrywana jako właściwość poszczególnych analizatorów. Można więc oddzielnie o pamięci wzrokowej, słuchowej, dotykowej, smakowej, węchowej itp. W związku z tym wyodrębnia się pewne typy pamięci, charakteryzujące się dominacją u danej osoby odpowiedniego analizatora. Najczęściej dzieli się ludzi według różnic występujących między cechami pamięci wzrokowej i słuchowej. Osoby, które lepiej pamiętają bodźce wzrokowe, nazywa się wzrokowcami, te zaś, które uzyskują lepsze wyniki w zakresie pamięci słuchowej, nazywamy słuchowcami. Oprócz tych dwóch typów pamięci istnieje trzeci typ, w którym dominuje pamięć ruchów. Pamięć ruchów jest szczególne potrzebna osobą zajmującym się np. tańcem oraz tym, które muszą opanować złożone czynności ruchowe związane z wykonywanym zawodem. W życiu rzadko spotyka się czyste typy pamięci o wyraźnie jednostronnej przewadze analizatora. Najczęściej występują typy mieszane, u których dominującą rolę spełniają przynajmniej dwa analizatory. Dlatego częściej mówi się o typach pamięci: wzrokowo - słuchowym, wzrokowo - ruchowym itp.

Jedną z cech pamięci, które ułatwiają zapamiętanie, przechowanie i przypomnienie przyswojonych treści, jest szybkość zapamiętywania. Niektóre osoby zapamiętują przyswajany materiał w krótkim czasie, inne potrzebują na to znacznie dłuższego czasu. Jednym potrzeba w tym celu mniej powtórzeń, innym więcej. Szybkość zapamiętywania mierzy się liczbą powtórzeń lub czasem niezbędnym do pełnego opanowania materiału. Ta cecha pamięci, tak jak i inne, zależy od naszych indywidualnych cech i od rodzaju materiału.

Następną cechą jest zakres pamięci. Informuje o tym, ile materiału możemy zapamiętać. Ludzie różnią się bardzo między sobą pod względem tej cechy pamięci. Jedne osoby mogą zapamiętać dużą ilość materiału, inne małą, chociaż ucząc się obszernego materiału nigdy nie zapamiętują dobrze wszystkiego. W zależności od ilości materiału, jaką człowiek zapamiętuje, mówi się o większym lub mniejszym zakresie jego pamięci.

Wiele osób raz zapamiętany materiał przechowuje długo w pamięci. Inne natomiast pamiętają go tuż po wyuczeniu się, ale już po pewnym, nawet krótkim czasie zapominają, czego się uczyły. Tę cechę pamięci, która odnosi się do czasu przechowywania zapamiętanego materiału, nazywamy trwałością. Trwałość pamięci mierzy się okresem czasu przechowywania w pamięci zapamiętanego materiału.

Są osoby, które nawet po pewnym czasie dokładnie reprodukują zapamiętany materiał. Podają nie tylko podstawowe sformułowania, ale wymieniają również szereg informacji szczegółowych. U innych osób w przypomnieniach są niedokładności, braki, luki, których nie umieją wypełnić. Cechą pamięci, w której uwzględnia się stopień dokładności przypomnień, nazywamy wiernością.

Łatwość, z jaką niektórzy ludzie przypominają sobie potrzebny im materiał, nazwano gotowością pamięci. Istnieją osoby, które przechowują w pamięci opanowany uprzednio materiał, ale nie mogą go sobie szybko przypomnieć. Dla tych osób każdy egzamin, mimo że są dobrze do niego przygotowani, stanowi zagrożenie, ponieważ zdarza się, że przypomnienie sobie materiału będącego podstawą wyczerpującej odpowiedzi następuje dopiero po wyjściu z sali egzaminacyjnej. Osoby te potrzebują dłuższego czasu na przypomnienie.

Cechy pamięci, stanowią właściwości indywidualne, są w zasadzie niezależne od siebie. Należy to rozumieć w ten sposób, że znaczne nasilenie jednej cechy nie musi być zbieżne z wysokim nasileniem innych cech. Cechy pamięci występują więc z różnym nasileniem u tych samych osób.

Trwałość zapamiętania określonego materiału zależy zarówno od samego materiału jego rodzaju i ilości, jaki i od naszych indywidualnych cech. Materiał może zawierać dużo informacji, pojęć i terminów nieznanych uczącemu się, może okazać się, że trudno wyodrębnić w nim główne myśli lub powiązać jego poszczególne składniki w sensowną całość. Taki materiał określa się jako trudny do zapamiętania, gdyż trzeba dużo wysiłku, aby go uporządkować według jakiejś zasady, zrozumieć jego sens i zapamiętać podstawową treść. Ucząc się znacznie łatwiej zapamiętujemy materiał, który jest dla nas zrozumiały. Możliwość wyodrębniania w materiale przedstawionych w nim zjawisk, uchwycenie stosunków i zależności między nimi sprzyja jego szybszemu przyswajaniu. Również łatwiej zapamiętujemy materiał konkretny niż abstrakcyjny. Dużą rolę w zapamiętywaniu odgrywa sposób uczenia się: uczenie się całościowe czy uczenie się częściami. Jeżeli materiał jest bardzo duży i nie możemy opanować go w całości, korzystnie jest wówczas podzielić go na sensowne części, logicznie ze sobą powiązane, i uczyć się ich kolejno, aby pod koniec uczenia się połączyć je znów w jedną syntetyczną całość. Przy uczeniu się materiału częściami, nie możemy tracić związku danej części z całością.

Trwałe zapamiętanie materiału zależy również od naszych właściwości indywidualnych, a przede wszystkim od naszego poziomu intelektualnego, zainteresowań, dążeń, aspiracji i znajomości technik uczenia się. Zapamiętanie materiału zależy ponadto od celu, jakiemu w naszym rozumieniu służą poszczególne treści. Jeśli widzimy celowość uczenia się danych treści, które mają zastosowanie nie tylko w wybranej sytuacji, to uczymy się ich dokładniej i staramy się zapamiętać je na trwałe. Inną technikę stosuje się przy dosłownym zapamiętywaniu materiału, gdy trzeba zwracać uwagę na każdy wyraz, a inną przy zapamiętywaniu ogólnego sensu. Ważną sprawą jest wreszcie to, czy przyswajany materiał zaspakaja w jakiejś mierze naszą potrzebę poznawczą, czy nie. Gdy pragniemy poznać określone zdarzenia, fakty czy zależności, śledzimy je z większą koncentracją uwagi i z dużym zainteresowaniem, przejawiając w czasie uczenia postawę aktywną. Na trwałość zapamiętywania materiału znaczny wpływ wywiera zasób wiedzy zdobytej przez nas uprzednio oraz nasze doświadczenia. Znacznie łatwiej i trwalej zapamiętuje materiał osoba, która przyswoiła sobie wiedzę z danego zakresu, niż ta, która nie posiada takiej wiedzy. Nie bez znaczenia jest też zaangażowanie emocjonalne w toku nauki. Pozytywny stosunek do przerabianego materiału, zadowolenie z osiągnięć ułatwiają zapamiętanie go. Zapamiętanie jest łatwiejsze i wierniejsze wtedy, gdy materiał jest stosowany w różnych sytuacjach, a gorsze, gdy jest powtarzany zawsze w tej samej sytuacji.

Jednak pamięć jest procesem zależnym nie tylko od naszych właściwości indywidualnych, ponieważ nawet u tej samej osoby może funkcjonować różnie, w zależności od warunków zewnętrznych, takich jak: materiał, czas uczenia się, sytuacje, itp.

Wielu z nas chciałoby polepszyć swoją pamięć uważając, że jest ona nietrwała, doraźna, a nauczenie i zapamiętanie czegokolwiek sprawia nam dużo trudności i zabiera sporo czasu. Pragniemy, aby nasza pamięć była sprawniejsza, dokładniejsza, aby zapamiętany materiał można reprodukować zawsze, gdy zajdzie taka potrzeba. Spośród procesów pamięci najbardziej udaje się doskonalić zapamiętanie, chociaż nie opracowano jeszcze uniwersalnej metody kształtowania pamięci. Osoby, które pragną usprawnić swoją pamięć, powinny przede wszystkim poznać prawidłowości rządzące procesem uczenia się i stosować się do nich w trakcie nauki. Niezależnie od przygotowania rzeczowego, w celu usprawnienia procesu uczenia się i zapamiętania treści należy sensownie wiązać przyswajane treści ze znanym już materiałem lub umiejscawiać go w jakiejś konkretnej sytuacji. Należy również starać się o zapewnienie sobie jak najlepszych warunków nauki: cisza, spokój, wygodne miejsce do pracy, wszystkie materiały pomocnicze. Oprócz sprzyjających warunków zewnętrznych, niezbędne są odpowiednie warunki wewnętrzne: gotowość do nauki, świeżość umysłu itp.

Czynnikiem ułatwiającym organizację zapamiętywania jest koncentracja uwagi na przyswajanym tekście. Równie ważnym czynnikiem jest nastawienie na zapamiętanie. Czynnikiem mobilizującym do wysiłku jest motywacja do uczenia się i zapamiętania danych treści. Prawidłowe i racjonalne rozłożenie powtórzeń w odpowiednich odstępach czasu jest czynnikiem warunkującym skuteczność zapamiętania, a sensowne powiązanie nowego materiału z treściami opanowanymi dawniej, to czynnik, od którego zależy trwałość pamięci.

BIBLIOGRAFIA

Hunter I. M. L. Pamięć fakty i złudzenia. PWN, Warszawa 1963.

Rubinsztejn S. L. Podstawy psychologii ogólnej. Wyd. II, KiW, Warszawa 1969.

Nieczajew A. P. Pamięć i jej kształcenie. PZWS, Warszawa 1933.

Smirnow A. A. Psychologia zapamiętywania. NK, Warszawa 1951.

Szewczuk W. Psychologia zapamiętywania. Badania eksperymentalne. PWN Warszawa 1972

Włodarski Z. Pamięć jako właściwość poszczególnych analizatorów. PWN , Warszawa 1964.

Włodarski Z. Czym jest pamięć? PZWS, Warszawa 1967.

- 9 -

---