1. Wstęp

Od połowy lat siedemdziesiątych naszego stulecia zmienił się pogląd większości badaczy i terapeutów na cele i formy leczenia chorób psychicznych. Niezbędnymi elementami procesu terapeutycznego we współczesnym modelu leczenia są : farmakoterapia, psychoterapia, rehabilitacja i utrzymywanie kontaktu terapeutycznego między osobą chorującą, a osobami ją leczącymi. Farmakologiczne leczenie zmniejsza natężenie istniejących objawów, a także obniża prawdopodobieństwo ich pojawienia się w przyszłości. Oddziaływania psychoterapeutyczne oraz rehabilitacyjne usprawniają społeczne funkcjonowanie, natomiast działania podtrzymujące więzi między chorymi, a osobami dla nich znaczącymi przyczyniają się do znacznego obniżenia wskaźników nawrotów choroby. W swojej pracy będę zajmowała się zagadnieniem psychoedukacji oraz rolą pielęgniarki psychiatrycznej w edukacji pacjenta z problemami psychicznymi.

2. Czym jest psychoedukacja.

Psychoedukacja jest formą oddziaływań psychospołecznych w zakresie zmian stereotypu społecznego i radzenia sobie z choroba psychiczną, w zakresie konieczności leczenia farmakologicznego, zmniejszenia częstości nawrotów choroby i wydłużenia okresów remisji realizowaną zarówno wobec chorego jak i jego rodziny. Często dotyczy pacjentów ze schizofrenią, depresją, chorobą afektywną dwubiegunową, lękiem, zaburzeniami odżywiania czy osobowości jak również w toku uczenia pacjentów jak radzić sobie z chorobą somatyczną.

3. Przykłady postaw utrudniających współpracę.

Pacjent nie widzi potrzeby leczenia, stosuje mechanizmy obronne (wypie­ranie, zaprzeczanie), rodzina zaprzecza chorobie.

Celem psychoedukacji jest przyspieszenie procesu leczenia, zapobieganie na­wrotom choroby. Korzyści, jakie wynikają z edukacji chorego, to efekty terapeutycz­ne, środowiskowe i ekonomiczne.

4. Czynniki wpływające na efektywność psychoedukacji:

• struktura organizacyjna placówki:

- specyfika oddziału psychiatrycznego, okres pobytu pacjenta, faza cho­roby, opieka poszpitalna, przygotowanie personelu;

• osoba adresata programu (zasoby pacjenta):

- możliwości poznawcze,

- poziom krytycyzmu,

- postawa osoby leczonej i rodziny (gotowość poznawcza), wiara w moż­liwość zmiany i życia z chorobą.

Istotne znaczenie w realizacji programów edukacyjnych ma postawa edukatora, w tym: kompetencje, szacunek do osoby, empatia, znajomość pacjenta i jego kon­taktów w rodzinie, preferowany system wartości oraz postawa wobec autorytetów. Konieczna jest podstawowa znajomość technik z zakresu prowadzenia grupy.

5. Szczegółowe cele psychoedukacji:

• nauka samoobserwacji, rozpoznawania objawów,

• nauka o działaniu leków, objawach ubocznych i zasadach kuracji lękowej,

• nauka o sposobie radzenia sobie w kryzysie,

• nauka radzenia sobie w społeczeństwie,

• wyposażenie w umiejętności interpersonalne,

• akceptacja i umiejętność życia z chorobą,

• zwiększenie motywacji do leczenia, wydłużenie remisji, zmniejszenie kosz­tów leczenia, skrócenie hospitalizacji,

• rozbudowanie systemu wsparcia,

• uruchomienie własnych zasobów.

6. Formy psychoedukacji:

• indywidualne,

• grupowe - sami pacjenci, sami członkowie rodzin lub rodzina z pacjentem:

grupa do 15 osób,

- ważny dobór osób ze względu na rodzaj zaburzeń oraz czas trwania

choroby,

- formy zajęć edukacyjnych - wykłady, seminaria,

• okres trwania 8-10 sesji (każda na określony temat),

• udzielamy choremu informacji, proponujemy rozwiązania,
  - rozpoczęcie zajęć powinno nastąpić w krótkim czasie po ustąpieniu obja­wów wytwórczych.

7. Przebieg spotkania:

• wstęp - poznanie nastroju w grupie, podsumowanie poprzedniego spotkania,

• realizacja tematu,

• rekapitulacja.

Na pierwszym spotkaniu oraz po cyklu spotkań można zawrzeć z grupą kon­trakt (sojusz terapeutyczny), a także przeprowadzić ankietę wstępną. Rozpoczyna­my od poznania pacjenta m.in. przez wywiad, który pozwala nam rozpoznać wy­stępujące objawy, subiektywne przeżywanie choroby, funkcjonowanie w rodzinie, problemy i poziom krytycyzmu, motywację do leczenia oraz zdolność procesów poznawczych.

W psychoedukacji istotny jest właściwy dobór grupy - osoby muszą mieć do siebie zaufanie. Prowadzący powinien dążyć do przełamania bariery, aby chory nie tkwił w przekonaniu, że inni nie potrafią zrozumieć jego problemów. Należy za­pewnić trwałość, operacyjność wiedzy, by pacjent mógł ją wykorzystać.

U niektórych pacjentów może wystąpić tendencja do wykorzystania zdobytej wiedzy w niewłaściwym celu, np. utwierdzenia się w chorobie albo wykorzystania pobytu w szpitalu jako „sposobu na życie"

Oddziaływania psychoedukacyjne prowadzone są jako ustrukturalizowane zajęcia treningowe oraz grupy dyskusyjno-zajęciowe.

Grupy dyskusyjno-zajęciowe są jedną z form psychoterapii podtrzymującej, w której poruszane są problemy wynikające z realnych sytuacji i bieżących trudności pacjentów. Terapeuci kładą szczególny nacisk na rozwijanie mocnych stron chorego, a nie na skupianiu uwagi na jego słabościach i patologii.

Trening aktywnego udziału we własnym leczeniu farmakologicznym ma przygotować pacjenta do trwałego i aktywnego współdziałania z personelem medycznym w farmakoterapii, co w konsekwencji wpłynie na zwiększenie dokładności w przestrzeganiu zaleceń lekarskich dotyczących leczenia farmakolo­gicznego.

Trening obejmuje cztery zasadnicze zagadnienia:

1. Korzyści wynikające z przyjmowania neuroleptyków.

2. Zasady samodzielnego przyjmowania leków i ocena ich działania.

3. Rozpoznawanie objawów ubocznych i przeciwdziałanie im (zdarza się, że objawy psychotyczne mylone są z działaniem niepożądanym niektórych leków psychotropowych, co może istotnie wpływać na współpracę w zakre­sie ich przyjmowania oraz na nastawienie rodziny pacjenta do terapii).

4. Umiejętność negocjowania z lekarzem spraw związanych z własną far­makoterapią.

Trening rozpoznawania wczesnych objawów choroby ma nauczyć pa­cjenta sposobów zapobiegania objawom choroby lub minimalizowania ich nasilenia. Kluczową rolę odgrywa tutaj umiejętność rozpoznawania objawów przepowiadających nawrót psychozy.

W czasie zajęć chorzy uczą się:

• identyfikować objawy ostrzegające przed nawrotem choroby, prowa­dzić ich obserwację oraz budować swój system wsparcia w sytuacji po­garszania się samopoczucia psychicznego;

• konstruktywnych zachowań w okresie nasilania się objawów prodromalnych;

• rozpoznawać objawy chroniczne i zapobiegać ich negatywnemu wpły­wowi na funkcjonowanie w życiu codziennym.

Uczestnicy treningu poznają również zagrożenia wynikające z przyjmo­wania alkoholu

i narkotyków oraz ćwiczą umiejętność odmowy ich przyjmo­wania, gdy inne osoby starają się je do tego nakłonić.

Terapeuci w trakcie obu powyższych treningów w każdym zakresie tema­tycznym posługują się siedmiostopniową procedurą, przedstawioną w poniższym schemacie.

Schemat postępowania w każdym z zakresów tematycznych:

1. Wprowadzenie: przedstawienie tematu oraz zakresu ćwiczonych umiejętności, wzmocnienie zainteresowania i motywacji pacjentów do aktywnego uczestnictwa w procesie uczenia.

2. Demonstracja wideo, pytania i odpowiedzi: prezentacja scenek wideo przedstawiających zastosowanie poszczególnych umiejętności, zadawanie pytań dotyczących treści zaprezentowanej scenki.

3. Odgrywanie ról: ćwiczenie i utrwalanie poznawanych umiejętności.

4. Dobór niezbędnych środków: dyskusja na temat sposobów zdobywania środków niezbędnych do wykorzystania nowych umiejętności.

5. Nieoczekiwane problemy: rozwiązywanie trudnych sytuacji wynikających z zastosowania zdobytych umiejętności w życiu codziennym.

6. Ćwiczenia w warunkach naturalnych: ćwiczenie umiejętności w życiu codziennym ( z pomocą trenera).

7. Zadania domowe: wypełnianie zadań poza treningiem (bez pomocy terapeuty).

Efektywność zajęć wyraża się: zrozumieniem istoty choroby, większą wrażliwością na zmiany w nasileniu objawów, wiedzą, gdzie i w którym momencie szukać profesjonalnej pomocy.

Czynniki wpływające na efektywność treningu:

• wysoki poziom wiedzy terapeuty na temat istoty choroby, jej przebiegu
  oraz sposobów leczenia;

• akceptacja przez pacjentów przewlekłego charakteru choroby;

• akceptacja tego, że trening może jedynie zmniejszyć ryzyko ponowne­go nawrotu choroby, ale nie gwarantuje całkowitego wyleczenia.

„Program powrotu do społeczeństwa" obejmuje:

• prowadzenia rozmowy;

• rozwiązywania trudnych sytuacji międzyludzkich;

• aktywnego uczestnictwa we własnym leczeniu; radzenia sobie z objawami choroby.

8. Rola pielęgniarki w edukacji.

• zadania wychowawcze:

- przekazanie informacji o zdrowiu psychicznym oraz zasadach higieny psychicznej,

- zapoznanie z czynnikami, które mają niekorzystny wpływ na psychikę, np. stres, czynniki patogenne w rodzinie, środowisku, trybie życia itp.,
- wskazanie możliwości radzenia sobie w sytuacjach zagrażających zdro­wiu psychicznemu,

- kształtowanie zachowań zdrowotnych przez wskazywanie szkodliwoś­ci nałogów,

- kształtowanie pozytywnych relacji międzyludzkich,

- wskazanie sposobów rozładowywania napięć;

• zadania wynikające z funkcji ekspresyjnej:

- zmniejszanie napięcia psychicznego przez aktywne słuchanie,

- dodawanie otuchy,

- wzmacnianie słabych stron,

- motywowanie do działania na rzecz zdrowia psychicznego;
• zadania wynikające z modelu psychoprofilaktyki:

- profilaktyka I stopnia - kształtowanie postaw społecznych w kierunku lepszego przystosowania jednostki do rozwiązywania konfliktów i stre­sów w życiu, a jednocześnie rozwoju tolerancji wobec różnorodności zachowań,

- profilaktyka II stopnia - wczesne wykrywanie zaburzeń psychicznych i pomoc jednostkom w redukowaniu wpływów różnych stresów, np. działalność psychoedukacyjna w środowisku dzieci i młodzieży,

- profilaktyka III stopnia - zapobieganie nawrotom zaburzeń psychicz­nych,

np. działalność psychoedukacyjna w oddziałach, szpitalnych i po­radniach specjalistycznych.

9. Udział pielęgniarki w kompleksowym leczeniu

Współczesna psychiatria, bazując na holistycznej koncepcji człowieka i realizując ideę kompleksowego leczenia, stwarza nowe obszary badań dla wszystkich członków zespołu terapeutycznego. Niezbędny staje się zatem udział pielęgniarki w : promocji zdrowia psychicznego, profilaktyce zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania, procesie diagnostyczno-terapeutycznym oraz rehabilitacji osób po kryzysie psychicznym.

Twórcze pielęgnowanie wymaga pewnych predyspozycji zarówno intelektualnych, jak i charakterologicznych. Działania poznawcze w pracy pielęgniarki umożliwiają takie cechy, jak: samodzielność i wnikliwość obserwacji, twórcza wyobraźnia, refleksyjność, aktywność poznawcza, samodzielność intelektualna i zdolność uczenia się. Z kolei główne cechy osobowościowe decydujące o postawie twórczej to: niezależność, oryginalność, otwartość, odwaga, wytrwałość, odporność, odpowiedzialność, samokrytycyzm, tolerancyjność i wysokie poczucie własnego „ja”.

Pielęgniarka wykorzystując zarówno wiedzę psychiatryczną, jak i pedagogiczną, psychologiczną, socjologiczną oraz stosując obserwacje ukierunkowaną na formy aktywności życiowych pacjenta: rozpoznaje deficyty w zakresie tych aktywności i rozpoznaje ich przyczyny; określa problemy chorego i ustala główne oraz szczegółowe cele, do których osiągnięcia będzie dążyć wraz z pacjentem, jego rodziną i zespołem terapeutycznym; opracowuje plan opieki (interwencji), czas i sposoby oceny ich skuteczności; ocenia efekt końcowy, w razie konieczności modyfikuje plan działania, dostosowując go do zmieniających się możliwości oraz sytuacji zdrowotnej i społecznej chorego.

W trakcie trwania interwencji pielęgniarka: skutecznie komunikuje się z chorym oraz całym zespołem terapeutycznym, dbając o respektowanie praw pacjenta; stosując psychoterapię podtrzymującą, wspiera emocjonalnie chorego w trudnych dla niego sytuacjach poprzez akceptację jego osoby i nietypowych zachowań, autentyczność, empatię; stwarza poczucie bezpieczeństwa i buduje zaufanie; stwarza takie warunki, które sprzyjają podejmowaniu zadań i ról społecznych poprzez zastosowanie się do zasad społeczności terapeutycznej i treningów umiejętności; udziela pozytywnych wzmocnień; bierze udział we wszechstronnej terapii realizowanej wobec chorego metodami biologicznymi, socjo-

i psychoterapeutycznymi.

Z uwagi na to, że większość chorób psychicznych ma przebieg przewlekły, remitujący, w kompleksowym planie długofalowej opieki pielęgniarka nie może pominąć udziału rodziny, która z jednej strony jest narażona na stres i negatywne emocje związane z chorobą psychiczną (lęk, poczucie bezradności i niekompetencji), a z drugiej, w istotny sposób kształtuje wartość i jakość doświadczenia choroby. Pielęgniarka rozpoznaje sytuacje rodzinną, reakcje emocjonalne na występujące zaburzenia psychiczne, problemy związane ze zmienionym zachowaniem, ocenia zasoby naturalnego wsparcia. Poprzez obecność, ofiarowanie siebie, odzwierciedlenie uczuć i rzetelną informację ułatwia akceptację choroby oraz wypracowanie konstruktywnych sposobów radzenia sobie z nią w życiu codziennym.

10. Podsumowanie.

Reasumując, pielęgniarka psychiatryczna to:

- partner w relacji z chorym i jego rodziną - co wynika z upodmiotowienia chorego i rozszerzenia pojęcia pacjent na najbliższe społeczne otoczenie chorego przy zachowaniu indywidualizacji w pielęgnowaniu;

- członek zespołu terapeutycznego - dzięki bezpośredniej i uczestniczącej obserwacji skupionej wokół codziennych zajęć chorego sukcesywnie uzupełnia i wzbogaca wiedzę o nim, a także współpracuje w realizacji celów kompleksowej terapii i rehabilitacji;

- członek społeczności terapeutycznej - zwracając uwagę na respektowanie jej zasad, przyczynia się do budowania terapeutycznej atmosfery oddziału;

- profesjonalistka w dziedzinie promocji zdrowia psychicznego i profilaktyki zaburzeń psychicznych w różnych środowiskach.

Bibliografia:

1. Wilczek-Różyczka E., Podstawy pielęgniarstwa psychiatrycznego, Wyd. Czelej, Lublin 2007r.

2. Wilczek-Różyczka E, Komunikowanie się z chorym psychicznie, Wyd. Czelej/PZWL, Lublin 2007r.

3. Kurpas D., Miturska H., Kaczmarek M., Podstawy psychiatrii dla studentów pielęgniarstwa, Wyd. Continuo, Warszawa 2009r.

4. Bilikiewicz A., Psychiatria, Wyd. Lekarskie PZWL , Lublin 2010r.

5. Heitzman J., Psychiatria, Wyd. Lekarskie PZWL, Lublin 2010r.

Spis treści:

1. Wstęp……………………………………………………………………………………str. 1 2. Czym jest psychoedukacja……………………………………………………….……...str. 1 3. Przykłady postaw utrudniających postawę……………………………………………...str. 1 4. Czynniki wpływające na efektywność psychoedukacji……………………………….str. 1-2 5. Szczegółowe cele psychoedukacji………………………………………………………str. 2 6. Formy psychoedukacji…………………………………………………………………..str. 2 7. Przebieg spotkania……………………………….……………………………………str. 3-5 8. Rola pielęgniarki w edukacji…………………..………………………………………..str. 5 9. Udział pielęgniarki w kompleksowym leczeniu………………………………………str. 6-7 10. Podsumowanie………………………………..………………………………………..str. 7

8

---