I. EWOLUCJA LIRYKI MŁODEJ POLSKI
Przygotowanie młodopolskiego przełomu (1880-1890)
Liryka okresy Młodej Polski miała swój początek w 1890r. charakteryzowała się intensywnym rozwojem poezji, podkreślano emocjonalność, wrażliwość i świadomość literacką.
1880-1890 przełom antypozytywistyczny.
Rozwój poezji antypozytywistycznej był związany z:
- fascynacją krajami zachodnioeuropejskimi- ich sztuką, literaturą, kulturą,
- podrzędną pozycją liryki w epoce pozytywizmu (liryka pozytywistyczna przypominała rymowaną publicystykę, była dla artysty „niegodna rozumnego człowieka rymowanką”),
- przekazaniem sytuacji duchowej pokolenia - kryzysu filozofii pozytywistycznej, ideologii społecznej,
- ukazaniem nowej koncepcji literatury jej celów i społecznych powinności oraz z przedstawieniem nowego światopoglądu, przemyśleń filozoficznych, emocjonalnych reakcji na świat zewnętrzny,
- fałszywą formą pozytywizmu względem realiów - zarzucano pozytywistom tendencjonalność w literaturze, krytykowano niepoprawny „optymizm poznawczy” i „harmonijny rozwój świata i społeczeństwa”
Wzory lirki Młodej Polski:
- model „ romantyczno-służebny” przyjmowanie na siebie powinności społecznych wynikających z sytuacji narodu pozbawionego niepodległości [zapoczątkowany przez: W. Rolicz-Lidera, który związany był z koncepcja symbolizmu francuskiego]
- model „europejsko-wyzwolony” nie przyjmowano pozaartystycznych zobowiązań nastawionych na unowocześnianie i europeizacje literatury polskiej [zapoczątkowany przez: J. Kupisiewicza, który związany był z naturalizmem niemieckim oraz z literatura „wsi polskiej”]
Pod znakiem estetyzmu (1890-1907)
Upadek epoki pozytywistycznej (ściśle związanej z praca u podstaw, praca organiczną, wiarą w rozwój społeczeństwa/techniki/nauki i polepszeniem warunków bytowych) doprowadził do: rozczarowania filozofią moralną, niewiary w ideały, melancholii, smutku, sceptycyzmu, pesymizmu, postrzegania świata jako bezsensownego, braku aktywnych działań - dekadentyzmu (część zjawiska tzw. Bunty modernistycznego), który objawiał się m.in. lekceważeniem norm życia towarzyskiego, nowej „moralności” erotycznej, odrzuceniem typowego stroju mieszczańskiego. [A. Niemojski, K. Przerwa-Tetmajer]
Związek z rozwojem dekadentyzmu miała również filozofia:
- Nietzschego - krytyka moralności oraz etyki chrześcijańskiej, fascynacja sztuką,
- Schopenhauera - pesymistyczna wizja świata, życie człowieka to pęd bez celu nie dający się nigdy zaspokoić. Wyzwolenie od życiowego cierpienia może przynieść współczucie dla cierpienia innych oraz sztuka.
Dzięki szybkim tłumaczeniom literatury francuskiej, belgijskiej zostaje zakorzeniony symbolizm, impresjonizm, ekspresjonizm, parnasizm. Utwory zachwycały formą, poetyckim słownictwem, wyrafinowanym opisem pięknych starożytnych kultur i ich dzieł, ukazaniem zła, perwersji. Dzieła były estetyczne, ale nie niosły ze sobą funkcji praktycznych ►„sztuka dla sztuki”. Sam poeta to artysta, intelektualista, twórca sztuki - Ne należy wymagać od niego użyteczności społecznej.
Pomiędzy starym a młodym pokoleniem wywiązał się konflikt.
Marian Zdziechowski i Stanisław Szczepanowski (reprezentanci pozytywizmu) oskarżali młodopolskich artystów o:
- uleganie zachodnioeuropejskiej modzie
- rezygnacje z pozytywistycznych ideałów
- odrzucenie funkcjonalnej twórczości
- brak patriotyzmu i chęci rozwoju kraju
- brak zaangażowania w jakiekolwiek pozytywne działania
Odpowiedz na zarzuty ukazała się w krakowskim „Życiu” Artur Górski broniąc młodopolskich poetów stwierdził że:
- sztuka jest niezależna od innych (społeczeństwa)
- ważna jest indywidualność ( a nie podążanie za nurtami)
- mieszczanie (gł. odbiorcy literatury) nie potrafią docenić i zrozumieć nowej wizji literatury- krytykują bo się nie znają,
- każdy ma prawo do eksperymentowania i pisania o tym co dla niego ważne (beż utartych schematów)
- odrzucił oskarżenia o brak patriotycznej postawy jako bezzasadne
Do manifestu w obronie Młodej Polski dołączył się Stanisław Przybyszewski uważał że:
- sztuka dąży do poznania duszy
- sztuka jest celem sama w sobie
- artysta jest wolną jednostką nie uzależnioną od zbiorowości
- każdy artysta jest indywidualnością, nie może zostać „sklasyfikowany”
- artysta jest kapłanem sztuki i może dowolnie wyrażać się
W stronę zaangażowania (1907-1918)
Rewolucja z 1905-1907r., której celem było uzyskanie autonomii, przywrócenie języka polskiego w szkołach i urzędach, poprawa warunków ekonomicznych zmusiła poetów Młodej Polski do zmiany swoich poglądów - sztuka nie może być obojętna sprawom społeczeństwa i narodu. Zmiana poglądów spowodowała pojmowanie rewolucji (i zmian społeczno-narodowych) w romantyczny sposób- pochwalono walczących, gloryfikowano sprawiedliwą przebudowę świata oraz odzyskanie niepodległości. Zrezygnowano z wzniosłości, symboliki, impresjonistycznej wzniosłości na rzecz m.in. ironii, groteski, sarkazmu, zbliżono się do mowy potocznej w utworach [J. Kasprowicz „O bohaterskim konaniu…”, „ Warszawianka” F. Mirandola „Warszawianka”]
W utworach L. Staffa, B. Ostrowskiej, J. Jedlicza możemy zauważyć odejście od postawy dekadenckiej a kierowanie się do pochwały postawy aktywnej - apoteoza czynu.
Doszukiwano się w filozofii Nietzschego pozytywnych, rozwojowych aspektów życia:
- opanowanie własnych słabości
- kult silnych indywidualności
- wiara w życie, które jest najwyższą wartością
Zaaprobowana została również „filozofia życia” Bergson'a (tylko poznanie intuicyjne jest
prawdziwe, życie jest ciągle zmienne) oraz twórczość amerykańskiego pisarza Walta Whitman'a, w której człowiek utożsamia się z naturą, akceptuje wszelkie życie (i jego zmiany) wychwala miłość, człowieka, przyrodę i krajobraz.
Popularna stała się postawa franciszkańska w literaturze - ewangeliczne ideały miłości, przebaczenia i miłosierdzia, zjednoczenie człowieka z naturą , radość i pochwała życia ubogich i prostych (ludzi i zwierząt) żyjących w bezpośrednim z nią kontakcie zachwyt nad światem. Ważne stały się prymitywne formy sztuki religijno - ludowej oraz utożsamianie przeżyć religijnych z aktem twórczym.
Zainteresowanie „filozofia życia” Beryson'a, twórczością Whitman'a oraz postawa franciszkańską przypada na lata 1908-1914 tzw. poetycka codzienność. Termin ten wiąże się z uproszczeniem języka (zbliżeniem go do mowy potocznej) realiami i tematyka związaną z życiem powszechnym, w którym bohaterowie sa naiwni i prości mentalnie.
[J. Kasprowicz Hymn św. Franciszka z Asyżu ,L. Staff Gałąź kwitnąca]
W opozycji do dekadentyzmu oraz równolegle z poetyką codzienności wykształcił się nurt młodopolskiego klasycyzmu tzw. odrodzenia klasycznego - zwrócono się do starożytnych tradycji literackiej i kulturalnej, tworzenie poezji zostało oparte na zasadach harmonii, ładu dyscypliny konstrukcji. Odwoływano się do antyku i renesansu, literatury greckiej i rzymskiej. Czerpano z twórczości Szymonowicza i Kochanowskiego.
[L. Staff Cieniu miecza, W. Kozicki, Z. Dębicki]
II. O WEWNĘTRZNYM ZRÓŻNICOWANIU LIRYKI MŁODEJ POLSI
Kierunki i style
Symbolizm
Impresjonizm
Ekspresjonizm
Postawy
Dekadentyzm - zwątpienie, apatia, bezsens, znudzenie, szyderstwo, cynizm, wstręt, melancholia, pożądanie śmierci i nirwany, marzenia anarchistyczne oraz katastroficzne. Podmiot liryczny jest najczęściej uczuciowy, wrażliwy, inteligentny, cierpi na „chorobie wieku”.
[K. Przerwa-Tetmajer, Z. Przesmycki - Miramo W co nie wierzyć?, J. Stena Młode lata, M. Komornicka Na rozdrożu]
Autotematyczna - tendencja do ukazania indywidualności i niezależności artysty w społeczeństwie. Posługuje się refleksją autotematyczna - komentarzem na temat twórcy, przesłania, procesu twórczego oraz dzieła. Przejawiała się również w umieszczanie akcji w środowisku artystyczno-literackim, tworzeniem wierszy o poezji, które były swego rodzaju programami literackimi formułowanymi w imieniu pokolenia. Popularne stały się również otwory o utworach- sonety o sonetach.
[W. Berent Próchno, W. Rolicz - Lieder Sztuka poetycka, E. Leszczyński Twórca, S. Wyspiański I ciągle widzę ich twarze]
Szydercza - związana z rozwojem satyry, Drwiono m.in. z osób nie zainteresowanych sztuką, bez wyższych ambicji, kultury osobistej - z mieszczan, biurokratów, którzy byli odpowiedzialni wg poetów za moralne i kulturowe uwstecznianie społeczeństwa. Ironizowano z mesjanistyczno-romantycznego rozpatrywania historii Polski, rozpamiętywaniu własnych nieszczęść, nieracjonalnych zachowań. Kpiono z twórców młodopolskich za korzystanie z nieaktualnej mody literackiej, pisania dużej ilości sonetów na 1 temat, plagiatów, braku nowych pomysłów.
[T. Żeleński-Boy, B. Hertz, J. Lemański, A. Nowaczyński]
Neoromantyczna - nawiązanie do epoki romantyzmu, w której ojczyna i naród były wartościami niekwestionowanymi. Poezja jest nośnikiem idei, postaw, gestów i zachowań patriotyczno-narodowych, rozrachunkiem z sensem powstań narodowych.
[J. Żuławski, E. Słoński, G. Daniłowski, A. Lange]
Społeczna - zwrot ku sprawom społeczeństwa (wewnętrzne zróżnicowanie klasowe, konflikty między klasowe, nędza, krzywda społeczna, zagadnienie pracy).
Radykalizm - (ściśle związany z postawą społeczną) bezkompromisowe demaskowanie zła i krzywdy z wskazaniem jego źródła. Najczęściej używana przez pisarzy pochodzenia chłopskiego, którzy mimo szybkiego awansu społecznego pamiętali o swoich korzeniach.
[J. Kasprowicz, W. Orkan, J. Jedlicz, A. Niemojewski]
Rewolucyjna - poezja o tematyce rewolucyjnej, powiązana z ideologia socjalistyczną i powstaniem ideologicznych partii politycznych.
[J. Kasprowicz, A. Lange, M. Markowska]
Tematy
Krajobraz - monumentalność, dynamizm, nieskończoność, wzniosłość natury: gór (dużą popularność zyskały tatry - liczne sonety tatrzańskie), morza, oceanu - ukazywanych w różnych porach roku. Zmierzano do nacechowania emocjonalnego i przekształcenia przestrzeni realnej w pejzaż wewnętrzny.
[K. Zawistowska, J. Jedlicz, M. Szuniewicza, J. Żuławski]
Miłość- miłość jako jeden z popędów kierujący człowiekiem. Miłość nie ma wymiaru duchowego, tylko cielesny- ważna jest rozkosz, pożądanie. Plastycznie ukazane scen miłosnych, traktowanie partnera przedmiotowo, celem jest zaspokojenie i osiągnięcie nirwany (poetów oskarżano o propagowanie wyuzdania i pornografii).
[K. Przerwa-Tetmajer, B. Ostrowska, K. Zawistowska]
Folklor - (ludowość młodopolska) czerpano z kultury chłopskiej w celu ukazania narodowej odrębności. Wykorzystywano motywy, realia, gatunki, schematy w szczególności poeci upodobali sobie pieśń ludową, kulturę Podhala.
[B. Leśmian, J. Jedlicz, K. Przerwa-Tetmajer, J. Kasprowicz]
Kultura Wschodu - czerpanie z motywów indyjskich (filozofia staroindyjska, dzieła literackie i religijne, kultura i historia) gł. z systemów filozoficzno-religijnych: buddyzmu, wedyzmu. Uważano, że Biblia jest nieaktualna, aby wyrazić nowe przemyślenia (celu i sensu życia, niewiary, roli zła i dobra na świecie) próbowano na nowo odczytać pewne prawidłowości zainteresowano się wielkimi grzesznikami (Kain, Judasz), tajemnicami dobra i zła, postaciami z nimi związanymi (szatan, Lucyfer), tematem apokalipsy, wizji końca świata i Sądu Ostatecznego.
Dwie najbardziej popularne wizje kultury antycznej:
- parnasistowska - przedstawiająca statyczną, harmonijną i beznamiętna Grecję marmurowych posągów i idealnego arkadyjskiego pejzażu, ożywionego czasami idyllicznymi igraszkami faunów i nimf,
- Nietzscheańska - wizja Grecji mrocznej, heroicznej i dynamicznej, której sztuka powstała z potężnych konfliktów i z przejawiania się irracjonalnych sił z trudem opanowanych przez ład estetyczny.
III. JĘZYK LIRYKI MŁODEJ POLSKI
Maria Podraza-Kwiatkowska podzieliła i opisała „języki” Młodej Polski na:
- magiczno-inkantacyjny - (magicznych formuł i zaklęć) nawiązuje do słów egzotycznych, obcych , rzadko występujących w naszym języku [T. Miciński]
- filologiczny - fascynacja pisarzy morfologią i semantyką języka, opierała się na tworzeniu nowych wyrazów, odszukaniu znaczeń starych terminów i odmładzaniu przez dodanie nietypowych przed- i przyrostków
- stylu wysokiego- wyszukanego, wykwintnego, nasyconego nazwami osób z wyższych sfer, wyszukanych zapachów, klejnotów i minerałów. Oparty na inwersji składniowej i archaizacji (-pod względem fonetyki, ortografii, fleksji, składni)