Na podstawie wielu badań opracowano psychologiczne portrety ofiary i agresora. Według nich ofiarą może być z większym prawdopodobieństwem osoba mająca niską samoocenę, której wydaje się, że jest nieatrakcyjna i nic jej się nie udaje. Są to często osoby, które były traktowane przez rodziców w sposób nadopiekuńczy.
Drugi typ ofiary to ofiary prowokujące. Charakteryzują się one pomieszaniem zachowań pasywnych i agresywnych. Do tej grupy zaliczani są również uczniowie mający kłopoty z koncentracja uwagi i powodujące swoimi zachowaniami irytację oraz napięcie. ( A. Kołodziejczyk 1998, poz. cyt.)
Postać agresora charakteryzują następujące czynniki:
dokuczają (systematycznie), wyśmiewają, ośmieszają, przeżywają, robią sobie żarty - bijąc, popychając, kopiąc - głównie swoja agresje kierują do słabszych i bezbronnych,
mają potrzebę dominacji wobec innych, chcą podporządkować innych używając groźby i siły,
charakteryzują się niska tolerancją frustracji, łatwo popadają w gniew, są impulsywni,
nie umieją poradzić sobie z trudnościami i przeciwnościami,
generalnie są nastawione „na nie”, potrafią być tez agresywne wobec dorosłych,
osoby takie nie odczuwają poczucia winy czy wstydu, są zadowolone z własnych zachowań,
mają łatwy kontakt z otoczeniem, mają na wszystko odpowiedź,
doskonale opanowali sztukę udawania,
dość wcześnie prezentują zachowania antyspołeczne, takie jak: kradzieże, wandalizm, picie alkoholu (A. Kołodziejczyk, tamże).
Wszystkie wyżej wymienione formy i poziomy przemocy niosą ze sobą poważne konsekwencje i skutki. Można tutaj wyróżnić:
konsekwencje psychologiczne dla ofiary agresji:
zaczynają myśleć, że są nieatrakcyjne i do „niczego”, wycofują się z kontaktów z innymi,
wstydzą się, że są sprowadzone do roli ofiary, są z tego powodu nieszczęśliwe i załamane,
w desperacki sposób próbują zdobyć akceptację agresorów( np. kradną dla nich pieniądze),
próbują upodobnić się do agresorów tzw. syndrom sztokholmski,
wychowankowie zaczynają nie lubić szkoły, opuszczają zajęcia, często wyjeżdżają do domu, otrzymują gorsze oceny szkolne,
występują dolegliwości somatyczne (bóle głowy, bóle brzucha),
osoby takie są wyizolowane, samotne, tracą zaufanie do otoczenia
maja nieoczekiwane zmiany nastroju, nie są zdolne do wyrażania swoich uczuć,
osoby poddawane przemocy, konstruują sobie fałszywy obraz świata, w którym przemoc jest traktowana jako normalny sposób załatwiania życiowych spraw (B. Dziedzic 1997),
zjawisko to może przeszkadzać lub wręcz uniemożliwiać kształtowaniu się prawidłowej tożsamości wychowanków,
młodzież na podstawie obserwowanych faktów tworzy sobie niewłaściwą hierarchię wartości.
Jeśli chodzi o skutki instytucjonalnej przemocy, to możemy wyróżnić tu następujące konsekwencje:
w placówkach takich narasta wandalizm i ilość celowych uszkodzeń, jako odwetu za doznane krzywdy,
brak prawidłowych relacji interpersonalnych wpływa na chaos i dezorganizację życia w placówce,
wychowankowie nie są związani z placówka, czują się obco i traktują pobyt jako zło konieczne,
zaangażowanie wychowanków w organizacje czasu wolnego, działalność samorządu, kółek zainteresowań jest bardzo małe, znaczenia nabiera natomiast nieformalne „ drugie życie” placówki,
w placówce narastają problemy wychowawcze, nie ma prawidłowej komunikacji między kadrą a wychowankami.
przemoc w relacjach nauczyciel - uczeń, przekształca szkołę czy placówkę z instytucji wychowania bezpośredniego w instytucję wychowania naturalnego, czyli miejsca „wychowania” nieletnich przez nieletnich, czego wyrazem jest funkcjonowanie „drugiego życia” w placówce. ( M. Dąbrowska - Bąk 1997).
Sposoby przeciwdziałania przemocy
Zadanie przeciwdziałania przemocy i agresji, aby było to skuteczne, wymaga współdziałania wielu instytucji i środowisk, gdyż funkcjonuje tutaj zasada naczyń połączonych. Poniżej skoncentruje się na sposobach i formach przeciwdziałania przemocy, jakich mogą użyć wychowawcy i nauczyciele w swojej pracy.
Sadzę, że eliminacji agresji i przemocy służyć mogą następujące działania:
należy stwarzać wychowankom możliwość wyrażania swojego niezadowolenia, a także agresji w sposób nie przynoszący szkody innym, chodzi tu o uczenie zachowań asertywnych,
bardzo skutecznym sposobem jest prowadzenie z młodzieżą warsztatów, na których można nauczyć się radzenia sobie ze złością, frustracją, sposobami komunikowania się z innymi, radzeniem sobie ze stresem i swoimi problemami emocjonalnymi. Chodzi tu szczególnie o programy profilaktyczne typu: „ Spójrz inaczej”, „Nasze spotkania”, „Siedem Kroków”, „Noe”.
pozytywną role mogą odgrywać warsztaty adaptacyjne organizowane dla nowych wychowanków na początku pobytu w placówce,
w wypadku zauważenia zjawisk przemocy wychowawca powinien poznawać głębiej swoich wychowanków, obserwować ich zachowanie, zwracać szczególną uwagę na osoby mające cechy charakterystyczne dla potencjalnej ofiary czy agresora,
należy często kontrolować miejsca, w których najczęściej dochodzi do przemocy i agresji, tzw. monitorowanie,
pozytywną role może odegrać punkt pomocy dla wychowanków, na zasadzie telefonu zaufania, czyli wybranie wychowawcy, do którego można anonimowo zgłosić swoje problemy czy zauważone zjawiska przemocy,
ważną role odegrać może bogata oferta zajęć czasu wolnego, chodzi tu o zorganizowanie kół zainteresowań, udostępnianie sali gimnastycznej, co pozwoliłoby młodzieży wyżycie się i rozładowywanie swojej energii,
niezbędną rzeczą wydaje się doskonalenie umiejętności wychowawczych samych wychowawców i opiekunów, chodzi tu o udział w warsztatach, które umożliwiają poznawanie i uczenie się rozwiązywania konfliktów, sposobów komunikowania się z wychowankami , radzenia sobie z własnymi emocjami,
współpraca kierownictwa placówki z samorządami wychowanków, wspólne ustalanie i konsultacje dotyczące ważnych spraw dla społeczności uczniowskiej,
częste kontakty i współpraca z rodzicami, poradnią pedagogiczno - psychologiczną, ośrodkami pomocy społecznej, dotyczy to szczególnie wychowanków pochodzących z rodzin patologicznych i ubogich.
współpraca z policją i kuratorami sądowymi, mającymi pod opieką wychowanków przejawiających trudności wychowawcze.
Powyższe formy pracy oczywiście nie wyczerpują możliwości przeciwdziałania przemocy w placówkach opiekuńczo - wychowawczych, wiele zależy od skuteczności działania w tym względzie innych instytucji i placówek działających w środowisku lokalnym (ośrodki pomocy społecznej, placówki kultury, świetlice środowiskowe), bez których ograniczenie tego zjawiska wydaje się być niemożliwe.
W literaturze wiele jest niejasności co do określenia tego czy przemoc jest działaniem wyłącznie negatywnym czy tez pozytywnym. Jak zauważa I. Pospiszyl przemoc możemy podzielić na przemoc akceptowanąi nieakceptowaną i tak np. przemocą akceptowaną może być agresja reaktywna w obronie własnej lub użycie siły wobec przestępcy, natomiast przemoc nieakceptowana to np. maltretowanie żony czy dzieci.
Pojęciem bliskoznacznym przemocy jest przymus. W odróżnieniu od przemocy przymus wynika ze struktury instytucji, szkoły, placówki opiekuńczej oraz formalnych dokumentów
i planów przyjętych za ogólnie obowiązujące. Natomiast przemoc w szkole wynika z bezradności, braku umiejętności czy nawet nienawiści do innej osoby. Dla I. Pospiszyl przemoc i przymus należą do tego samego wymiaru, różni je natomiast stopień brutalizacji zachowania.
Pojęciem często używanym zamiennie z przemocą jest agresja.
Jest to pojęcie oznaczające zachowanie fizyczne lub słowne podejmowane w celu skrzywdzenia lub/i zniszczenia kogoś lub czegoś (W. Sikorski 1998).
Wielu autorów twierdzi, że nie można odróżnić tych dwóch terminów, takie stanowisko zajmuje m.in. I Pospiszyl. Drudzy z kolej (np. M.A. Strauss) twierdzą, że agresja ma na celu zaszkodzenie ofierze, natomiast przemoc - wywarcie wpływu ( I. Pospiszyl 1994). Osobiście
podzielam ten drugi pogląd, gdyż jak sądzę można wyodrębnić pewne cechy
charakterystyczne dla obu zjawisk:
- w odróżnieniu od przemocy agresja może być skierowana na przedmioty martwe lub na podmiot (autoagresja).
przemoc jest zawsze zjawiskiem cyklicznym i długotrwałym opartym na nierówności sił.
Występuje tu sztywność ról: sprawca, ofiara, świadek.
w przypadku agresji istnieje możliwość zamiany ról.
Przyczyny i źródła przemocy
Ogólnie rzecz biorąc w literaturze znane są trzy główne teorie wyjaśniające pochodzenie ludzkiej agresji i przemocy:
teoria instynktów, która mówi, że agresja jest instynktem wrodzonym i że człowiek z natury zachowuje się agresywnie i stosuje przemoc,
teoria frustracji, według której przyczyną zachowań agresywnych jest przeżywana frustracja, będąca wynikiem zablokowania zaspokojenia potrzeb,
teoria społecznego uczenia się, która mówi, że ludzie uczą się zachowań agresywnych bądź przez własne, bezpośrednie doświadczenie, bądź przez naśladownictwo ( A. Kołodziejczyk, E. Czermierowska, T. Kołodziejczyk 1998).
Według I. Obuchowskiej przemoc w wychowaniu zależy od trzech grup czynników:
czynniki tkwiące w osobowości człowieka
zależne od struktury instytucji wychowawczej,
zależne od panującej tradycji wychowawczej oraz akceptowanych idei wychowawczych (I. Obuchowska 1989)
Dla pełnego obrazu można przyjąć, że źródeł powstawanie przemocy w placówkach opiekuńczo - wychowawczych należy szukać w czterech grupach przyczyn::
sytuacji rodzinnej wychowanków
uwarunkowaniach psychologicznych
wpływie społecznym
kulturze pedagogicznej wychowawców i nauczycieli oraz sposobie organizacji procesu wychowawczego w danej placówce.
Sytuacja rodzinna może znacząco wpływać na zachowania agresywne dziecka, dotyczy to przede wszystkim rodzin, w których panuje chaos, a role matki i ojca nie są w pełni realizowane. Może się to wyrażać m.in. przez:
negatywny lub chłodny stosunek emocjonalny rodziców do dziecka, przede wszystkim w pierwszych latach jego życia,
brak wyznaczonych granic, których dziecku nie wolno przekraczać w zachowaniu wobec rodziców, rodzeństwa, innych dorosłych i rówieśników,
brak reakcji ze strony rodziców w rozpoznawaniu i akceptowaniu dziecięcych zachowań.
Agresja i przemoc ma swoje źródło również w systemie kar stosowanych wobec dzieci, jak wynika z badań około 60 % rodziców stosuje dotkliwe kary fizyczne.(K. Czyż 1992) Ma to ogromne konsekwencje dla dziecka, gdyż będzie ono powielało te sposoby radzenia sobie z rówieśnikami lub w przyszłości wobec własnej rodzinie.
Ważna role odgrywają również komunikaty werbalne, jakie dziecko otrzymuje od rodziców takie jak np.: ”bądź mężczyzną”, ”pamiętaj od czego masz łokcie” , „ tylko silni maja rację”. Rodzice pochwalają w ten sposób przemoc, oczekują jej i nagradzają za nią, co w rezultacie prowadzi do utrwalenia tego negatywnego wzoru zachowania.
Przemoc może wynikać również z sytuacji ekonomicznej rodziny, szczególnie jest to widoczne w obecnym okresie, gdy wiele rodzin dotyka tragedia bezrobocia i ubóstwa. Brak możliwości finansowych zaspakajania potrzeb dziecka, wzmacniany dodatkowo poprzez powszechnie kreowany konsumpcyjny model życia, prowadzi do przemocy i agresji jako sposobu zdobywania pieniędzy i materialnych korzyści od rówieśników.
W grupie czynników psychologicznych, inaczej osobowościowych wymienić należy następujące przyczyny:
mało rozwinięta samokontrola swoich emocji. Dzieci i młodzież ma wówczas ogromne kłopoty w radzeniu sobie ze strachem, lękiem czy poczuciem krzywdy lub winy i nie są w stanie przewidzieć swoich reakcji emocjonalnych i nie kontrolują swoich zachowań,
ustabilizowane wzory zachowań agresywnych i stosowania przemocy. Zapewniają im one odnoszenie sukcesów i są dla nich nagradzające,
używanie alkoholu i narkotyków. Wielu naukowców zgadza się z tym, że alkohol powoduje wzrost zachowań agresywnych, ponieważ obniża kontrolę i ogranicza właściwą ocenę sytuacji. Bez wątpienia używanie różnych narkotyków związane jest z tego samego powodu z zachowaniami agresywnymi (A. Kołodziejczyk 1998, poz. cyt.)
usposobienie dziecka. Istnieje większe prawdopodobieństwo, że agresja rozwinie się u dziecka aktywnego, o większym temperamencie, niż u dziecka o temperamencie łagodniejszym. Spotyka się też superaktywne dzieci, które łatwo się podniecają, rozpraszają, natychmiast reagują na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne.
frustracja wynikająca z braku dobrego kontaktu z dorosłymi lub agresja z ich strony,
niskie poczucie własnej wartości, połączone z dużą ilością otrzymywanych przez nich negatywnych komunikatów od dorosłych,
mała umiejętność radzenia sobie z przeżywaniem silnych i negatywnych uczuć, a zwłaszcza złości,
brak umiejętności konstruktywnego rozwiązywania sytuacji konfliktowych.
Bardzo ważną rolę w pojawianiu się przemocy pełni wpływ środowiska społecznego. Zaznacza się tu szczególny wpływ treści przekazywanych przez mass - media (prasa, film, kino, video, gry komputerowe). Czynnikami sprzyjającymi powstawaniu agresji i przemocy są filmy nasycone obrazami przemocy i okrucieństwa. Młody człowiek obserwując sceny agresji wyrabia sobie fałszywy obraz świata, w którym „normalnym” sposobem załatwiania spraw jest przemoc i agresja.. Jednocześnie powoduje to odwrażliwienie emocjonalne na bodźce wywołujące początkowo duże wrażenie (np. widok cierpienia). Widz staje się na nie obojętny, co ułatwia naśladowanie wzorów agresji i agresywne zachowania w życiu realnym. (M. Braun - Gałkowska 1995)
Duży wpływ na powstawanie agresji i przemocy może mieć uczestnictwo w subkulturach młodzieżowych, które w swoim działaniu posługują się przemocą. Dotyczy to takich grup jak skinheadzi, sataniści, szalikowcy, gangi osiedlowe, punki. Jeszcze innym czynnikiem sprzyjającym zachowaniom agresywnym jest frustracja spowodowana brakiem perspektyw życiowych.
Czwarta grupa czynników związana jest ściśle z funkcjonowaniem instytucji edukacyjnych i opiekuńczych. Wśród nich wymienić możemy:
brak jasnych i przestrzeganych reguł życia w placówce,
ogólny standard budynku i otoczenia, oświetlenie, poziom hałasu wystrój pomieszczeń ( zbyt dużo lub zbyt mało bodźców sprzyja agresji),
struktura organizacyjna placówki,
zbyt rzadkie wykorzystywanie umiejętności konstruktywnego rozwiązywania konfliktów przez wychowawców,
niewłaściwe sposoby komunikowania się z wychowankami, powodujące ich agresję ( poniżanie, wyśmiewanie)
nieumiejętność radzenia sobie z przeżywaniem silnych i trudnych uczuć przez wychowawców,
nieskuteczne rozładowywanie napięć podczas zajęć z młodzieżą i dziećmi (nastawienie na szybki skutek)
Badania empiryczne potwierdzają, że stopień nasilenia przemocy zależy od tego czy:
nauczyciele i wychowawcy ze szczególnym oddaniem powierzają się uczniom,
istnieje bogato i różnorodnie zorganizowane życie placówki,
nauczyciele współpracują ze sobą,
dyrekcja stosuje integracyjny styl kierowania. ( J. Szurzykiewicz, 1997)