WYCHOWAWCZY ASPEKT MEDIACJI
W STOSUNKU DO NIELETNICH.
„ Podaruj komuś bezcenny prezent - przebaczenie.”
H. Jackson Brown
Od kilku lat w naszym kraju coraz głośniej mówi się o narastaniu przestępczości nieletnich, która staje się brutalniejsza niż była kiedyś . Nie wnikając bliżej w analizę tego ważnego zagadnienia, warto tylko zwrócić uwagę na to, że nasilenie przestępczości nieletnich w naszym kraju (jak wynika z badań porównawczych) nie jest większe niż w innych państwach europejskich. Nie ma w związku z tym potrzeby uciekania się do jakiś bardziej radykalnych metod postępowania z tym zjawiskiem. Wystarczy zachowanie wymogu wprowadzania zracjonalizowanej polityki - z jednej strony profilaktycznej, z drugiej strony - karnej.
O rozpoczęciu realizowania mediacji w sprawach nieletnich przesądziły wyniki analizy obowiązujących przepisów prawa . Przepisy prawa nieletnich nie stały na przeszkodzie stosowania mediacji w ich sprawach .
Idea mediacji, jako alternatywa wobec tradycyjnego systemu wymiaru sprawiedliwości stosowana jest w wielu krajach od kilkunastu lat. W Polsce także nie jest już instytucją nową, aczkolwiek zalegalizowaną niedawno
Przepisy ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich pozwalały na prowadzenie mediacji także przed wejściem w życie nowelizacji wrześniowej .
Idea mediacji między nieletnim a osobą przez niego pokrzywdzoną, w pełni odpowiada celom przyświecającym polskiemu systemowi odpowiedzialności nieletnich. Cele te uwidaczniają się w naczelnych zasadach ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, a mianowicie :
zasada kierowania się przede wszystkim dobrem nieletniego przy uwzględnieniu także interesu społecznego ;
dominacji celów wychowawczych;
indywidualizacji;
celowości stosowania wobec nieletnich środków wychowawczych i poprawczych .
Zasady te znajdują wyraz w szczegółowych rozwiązaniach ustawy.
Podstawą wykorzystania programu mediacji w najwcześniejszym
etapie sądowego postępowania w sprawie nieletniego jest art.21 U.P.N.
Wyrażona w tym przepisie prawa zasada celowości postępowania pozwala na nie wszczynanie lub umarzanie postępowania, gdy zastosowanie środków wychowawczych lub poprawczych jest niecelowe .
Oznacza to, że jeśli w ocenie sądu cele te zostały osiągnięte w inny sposób (np.w drodze mediacji) postępowanie nie musi a nawet nie powinno być kontynuowane .Sugeruje się aby w tej fazie postępowania przekazywano do mediacji sprawy nieletnich, co do których sąd dysponuje już podstawowymi danymi o nieletnich . Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich przewiduje orzekanie środków na rzecz pokrzywdzonych .Wśród środków wychowawczych ustawa wymienia w art.6 pkt.2 U.P.N. zobowiązanie nieletniego do naprawienia wyrządzonej szkody oraz przeproszenia pokrzywdzonego .Niestety środki te stosowane są niezmiernie rzadko .Według statystyki sądowej w 1996 roku zobowiązanie do przeproszenia pokrzywdzonego zastosowano tylko do 1 % nieletnich, wobec których zastosowano środki wychowawcze, zobowiązanie zaś do naprawienia wyrządzonej szkody zastosowano do 0,7%.
Kierowanie spraw nieletnich do mediacji na etapie postępowania
rozpoznawczego może służyć określeniu zobowiązania do konkretnego sposobu naprawienia szkody, o ile strony go uzgodnią . Należy tu wspomnieć o zasadzie dobrowolności mediacji W razie nie powodzenia (brak zgody którejkolwiek ze stron na mediację, lub nie uzgodnienie sposobu zadośćuczynienia) sąd może rozważyć inne rozwiązanie lub zastosować inny środek wychowawczy . Nie bez znaczenia dla orzekania środków na rzecz pokrzywdzonego jest to, że mediacja ułatwia realizowanie zobowiązania ( przede wszystkim dzięki temu, że kontrolą zajmuje się mediator a ponadto można przypuszczać, że z reguły lepiej realizowane są zobowiązania samodzielnie wynegocjowane a nie narzucone ). Proponowano, aby w fazie postępowania rozpoznawczego sąd przekazywał do mediacji postępowanie o dopuszczeniu dowodu z opinii ośrodka mediacyjnego, na okoliczność możliwości zadośćuczynienia w drodze mediacji .
W postępowaniu wykonawczym podstawę kierowania spraw do
mediacji stanowi art.3a U.P.N. Wynik mediacji może stanowić przesłankę zmiany lub uchylenia wykonywanego środka wychowawczego. Mediacja może mieć również znaczenie przy warunkowym zwolnieniu z zakładu poprawczego lub warunkowym zawieszeniu umieszczenia w zakładzie, kiedy może nabrać charakteru środka wychowawczego stosowanego w okresie próby jako forma zobowiązania do określonego postępowania ( uwzględnionego przez strony)
Tworząc program mediacji starano się nie naruszać podstawowych zasad wymiaru sprawiedliwości w spawach nieletnich .Ponieważ jedną z jego cech szczególnych jest dominująca rola sądu w toku całego postępowania ( zasada inkwizycyjności) zdecydowano, że i mediacja znajdzie się pod jego kontrolą.
Sędzia lub sąd rodzinny decyduje o skierowaniu sprawy do mediacji i on ocenia jej wyniki przy wydawaniu końcowego orzeczenia w sprawie nieletniego. Mediacja prowadzona jest jednak przez instytucje społeczne nie związane bezpośrednio z sądem, ale współdziałające z nim przy realizacji programu . Instytucje te to ośrodki mediacyjne tworzone przy poparciu Stowarzyszenia Penitencjarnego „PATRONAT” oraz lokalnych władz i instytucji .
Mediacja jest więc prowadzona poza systemem wymiaru sprawiedliwości, bardziej obok niego niż w nim .W postępowaniu mediacyjnym respektuje się
najważniejsze zasady takie jak :
dobrowolność ,
poufność,
bezstronność,
neutralność,
akceptowalność
Do mediacji kwalifikowane są takie sprawy, w których okoliczności popełnienia czynu nie budzą wątpliwości . Kryteria wybierania spraw do mediacji są określone raczej ogólnie . Nie przesądzono z góry rodzaju przestępstw, w których może być prowadzona mediacja .
Przyjęto natomiast, że czyn nie może być zbyt poważny, a sprawa zbytnio złożona . Również wyrządzona przez nieletniego szkoda nie może być nadmiernie wysoka, aby zadośćuczynienie uczynić realnym . Nie mogą też występować przeciwwskazania do prowadzenia mediacji ze względu na bezpieczeństwo . Nieletni nie może być w dużym stopniu zdemoralizowany ani np.: uwikłany w działania grupy przestępczej.
W postępowaniu mediacyjnym, które zgodnie z projektem rozporządzenia rozpoczyna się od skierowania sprawy nieletniego przez sędziego rodzinnego do mediacji, a kończy po złożeniu przez mediatora sprawozdania do sądu rodzinnego z jej przebiegu i wyników, wyróżnia się następujące etapy:
zapoznanie się ze sprawcą ;
nawiązanie kontaktu ze stronami i rozmowy wstępne;
spotkanie sprawcy z ofiarą (tj. twarzą w twarz, ewentualnie mediacja pośrednia) i próba wypracowania ugody między stronami;
kontrola wykonania zobowiązań ugody -o ile została ona zawarta -i sporządzenie raportu dla sądu rodzinnego.
Mediacja jest niewątpliwie procesem zmierzającym do ugody między sprawcą a pokrzywdzonym, którego celem jest zadośćuczynienie pokrzywdzonemu. W trakcie mediacji może ale nie musi dojść do pojednania. Pojednanie jest procesem o wiele dalej idącym, zakładającym, że sprawca uzyska przebaczenie od ofiary. Proces pojednania nie jest jednak konieczny aby uznać mediację za udaną .
W idei mediacji zawarta jest myśl, że ma ona przynieść korzyści zarówno sprawcy jak i ofierze. Warto się więc zastanowić na czym mają owe korzyści polegać, nie tylko w sferze materialnej lecz także psychologicznej i społecznej.
Polityka karna opiera się na karze pozbawienia wolności i nie jest w stanie należycie oddziaływać na przestępcę albo przywrócić go społeczności .
W praktyce nie zapewnia też zadośćuczynienia ofiarą przestępstw ; często występuje nawet wtórna wiktymizacja, związana z poczuciem poniżenia pokrzywdzonego, który w czasie rozprawy sądowej czuje się powtórnie skrzywdzony i traktowany przedmiotowo.
Sprawca natomiast nie ma często żadnego poczucia winy; sam siebie uważa za ofiarę okoliczności życiowych .
Postępowanie mediacyjne, przeprowadzone rozmowy, postawa pokrzywdzonego mogą i mają wpływ w większości na zmianę osobowości popełniającego przestępstwo. Dodatkowo w przypadkach nieletnich sprawców zdarza się, że pokrzywdzony jeszcze po wyrównaniu szkody interesuje się nieletnim przestępcą i jego dalszym losem, co stwarza dla niego dodatkową motywację, by nie powtarzać czynu karalnego.
Należy także przypuszczać, że zmniejszenie powrotnej przestępczości wpłynie korzystnie na poczucie bezpieczeństwa w społeczeństwie i umożliwi odchodzenie od represyjnej polityki karnej na korzyść polityki reedukacyjno-rekompensacyjnej .
Korzyści jakie przynosi mediacja powinny być wszechstronne, dotyczyć zarówno korzyści dla pokrzywdzonego jak również dla sprawcy a także dla społeczeństwa.
Nie ulega wątpliwości, iż prawidłowy proces wychowawczy u nieletnich jest bardzo istotny z punktu widzenia interesu społecznego. Dotyczy bowiem naszego wspólnego bezpieczeństwa teraz i w przyszłości . Dobrze przeprowadzony proces wychowawczy daje bowiem nadzieje na to, iż nieletni sprawca nie stanie się dorosłym przestępcą.
Nie ulega wątpliwości, że proces mediacji podlega kontroli i ocenie sądu czy też sędziego rodzinnego. Jeśli sędzia rodzinny uzna, iż w wyniku mediacji osiągnięte zostały określone cele wychowawcze może umorzyć postępowanie. Może jednak także zastosować przewidziane ustawą środki wychowawcze gdy zmiany osobowości nieletniego uzna za nie wystarczające.
Opierając się na ocenie praktyków z resortu sadownictwa czy prewencji, którzy uważają, iż wprowadzono do ustawy w postępowaniu w sprawach mediacja daje im możliwość wyboru. Stwarza nowe możliwości oddziaływania na osobowość i psychikę nieletnich.
Kontakt nieletniego sprawcy ze swą ofiarą może być najlepszą lekcją w życiu nieletniego. Uważają oni ,że stosowanie mediacji w takich sprawach kiedy obie strony - sprawca i ofiara - wyrażają na to zgodę, doprowadzenie do ich spotkania i rozmowy w obecności mediatora, umożliwienie zadośćuczynienia pokrzywdzonemu, przynosi duże korzyści obu stronom i może w znaczny sposób przyspieszyć proces resocjalizacji nieletniego czy też przyspieszyć opuszczenie przez niego zakładu poprawczego .
W systemie wymiaru sprawiedliwości następują zmiany wynikające z poszukiwania coraz lepszych rozwiązań legislacyjnych. Do tych zmian należy powołanie instytucji mediacji w Polsce. Kraje europejskie poszły już dużo dalej wprowadzając mediację i sprawiedliwość naprawczą do szkół. Jak określa Martin Wright w swoim artykule „Przyszłość mediacji „ (Mediator nr 10) kreśli wizję rozwoju mediacji w ciągu dziesięciu, dwudziestu lat i znaczenie wprowadzania mediacji i sprawiedliwości naprawczej do szkół. Pisze „To nie byłaby tylko mediacja, ale całe podejście, którego podstawą jest szacunek do innych ludzi, wiara w siebie oraz rozwiązywanie konfliktów poprzez rozwiązywanie problemów. Byłoby to uczenie ludzi od najwcześniejszych lat, szacunku dla każdej innej osoby, niezależnie od płci, pochodzenia społecznego i etnicznego, niepełnosprawności itd., nawet jeżeli zachowanie tej osoby jest godne potępienia. Mogłoby to pomóc w wykorzenieniu agresywnych zachowań i pomóc szkołą - a w rezultacie całemu społeczeństwu - przejść od autorytarnej zasady kontroli społecznej do samodyscypliny”. Wiąże się to niejako z przebudowaniem myślenia typu „ nie powinno być litości dla tych, którzy wyrządzili krzywdę „.
W artykule „ Sprawiedliwość naprawcza - dla czyjego dobra?” (Mediator nr 10) Wright pisze m.in., że demokratyczna sprawiedliwość naprawcza przywiązuje wagę nie tylko do wyniku, ale do samego procesu . Pojęcia, którymi się posługuje, to właśnie wymieniony proces, zawierający inne pojęcia a mianowicie komunikacja między ofiarą i sprawcą, zadośćuczynienie. Chodzi tu o zadośćuczynienie nie tylko materialne. Ofiara chce, żeby sprawca zrobił coś co zmniejszy prawdopodobieństwo, że wyrządzi to samo zło komukolwiek innemu. Zadośćuczynienie nie jest możliwe bez aktywnej skruchy- sprawca ma prawo do uczciwej możliwości wynagrodzenia strat .
Inne pojęcie reintegrujące zawstydzenie - „postępek sprawcy jest ostro potępiany np. podczas grupowej konferencji rodzinnej, w toku przeprowadzonej mediacji, a jednocześnie uznawana jest jego wartość jako człowieka i potencjalne możliwości poprawy .
Proces ten zachęca sprawcę do myślenia o ofierze, co z kolei zachęca ofiarę do myślenia o sprawcy jako o człowieku, w oderwaniu od jego zachowania. Ofiara opisuje skutki przestępstwa, co może spowodować, że sprawca poczuje się zawstydzony, ale nie jest to piętnujące .
Celem jest, żeby pomóc sprawcy zrozumieć i na skutek tego, poczuć żal, Sprawcy powinno być przykro z powodu, że wyrządził krzywdę a nie dlatego, że czeka go kara.
Obie strony decydując się na drogę mediacji ( przy pomocy mediatora) mają możliwość uzyskania bezpośredniego wpływu na akceptowane przez siebie rozwiązanie wspólnego problemu. Dzięki takiej praktyce powstaje niepowtarzalna możliwość poznania wzajemnych odczuć i przeżyć po obu stronach, tj. sprawcy i ofiary, możliwość zrozumienia w tej szczególnej sytuacji społecznej i prawnej problemu drugiego człowieka, jak również możliwość zmniejszenia poczucia lęku ofiary przed przestępcą .
W psychice sprawcy po bezpośrednim spotkaniu z ofiarą, już nie anonimową, rodzi się z reguły gotowość do poniesienia skutków za swoje postępowanie, bez potrzeby oczekiwania na rozstrzygnięcie uzyskane na drodze sądowej.
Zdaniem prof. Dobrochny Wójcik z Instytutu Nauk Prawnych PAN, mediacja łagodzi wrogie emocje zarówno u sprawcy, jak i u ofiary przestępstwa. Taka reedukacja społeczna bywa o wiele skuteczniejsza .
Na zakończenie pragnę zaznaczyć, iż podzielam pogląd o miejscu mediacji w postępowaniu w sprawach nieletnich, zgodnie z którym mediacja nie ma wyrugować postępowania sądowego, lecz wzbogacić arsenał środków reagowania na niepożądane zachowania nieletnich
Mediacja oznacza naprawę tego wszystkiego co da się naprawić w takim stopniu, który jest najbardziej korzystny dla obu stron.
Mediacja nie jest resocjalizacją, ani terapią, nie jest doradztwem ani poradnictwem, nie zastępuje wymiaru sprawiedliwości, nie jest panaceum na przestępczość, chociaż w jej rezultacie może nastąpić resocjalizacja a także mogą być zauważalne efekty wychowawcze i terapeutyczne.
Mediacja „ na dłuższą metę” okazuje się być lepszym sposobem na stworzenie bezpiecznego i sprawiedliwego społeczeństwa 11, gdyż sprawiedliwość naprawcza nie opiera się na strachu, a na szacunku zwyczajnego ludzkiego odczuwania i jest dla ludzi, a nie dla wymiaru sprawiedliwości. Dla ludzi, którzy uczestnicząc w postępowaniu mediacyjnym uczą się jak można rozwiązywać konflikty drogą bez przemocy, jak można w sposób właściwy komunikować się z innym człowiekiem, jak można nauczyć się aktywnie go słuchać.
Dobrze przeprowadzony program mediacji, w którym osiągnięto podstawowe cele takie jak zadośćuczynienie i pojednanie, mające w swej istocie również charakter wychowawczy i terapeutyczny, może przyczynić się do odreagowania i rozwiązania problemów dzieci i młodzieży w zachowaniu, która weszła w konflikt z prawem, a co za tym idzie zapewnić im pewna formę zabezpieczenia przed pogłębiająca się patologią i demoralizacją . Właśnie dlatego rozumując w aspekcie perspektywicznym, należy już od szkół podstawowych zacząć w procesie wychowawczym dzieci przewidywać możliwość przekazywania treści programowych, obejmujących problematykę mediacji. Oprócz wymiaru socjologiczne, psychologicznego, prawnego i kryminologicznego omawiany problem bezpieczeństwa dzieci przed postępująca patologią posiada niepowtarzalny walor pedagogiczny .
Z punktu widzenia socjologii rozwój praktyk obejmujących ideę pojednania i zadośćuczynienia może skutkować pozytywną reorientacją w świecie wartości nieletnich sprawców i ofiar. Wydaje się, że w łączenie wszystkich potencjalnych sił społecznych w system wymiaru sprawiedliwości dla nieletnich może przynieść większe efekty w profilaktyce społecznej i resocjalizacyjnej .
W tej sytuacji mediacja a w jej rezultacie pojednanie między sprawcą i ofiarą pozwala dostrzec most, po którym droga do normalności jest bliższa i krótsza. Dzięki temu mediacja stanowi jedną z metod wychowawczych oraz profilaktyki społecznej, nowoczesną, pozytywną ideę w europejskiej kulturze.
BIBLIOGRAFIA
I.Ardsen : „ Mediacja między ofiarą a sprawcą w Belgii” w: Mediacja Nieletni przestępcy i ich ofiary”. (red.B.Czarnecka Dzialuk, D.Wójcik) W-wa 1999
E.Bieńkowska - Mediacja w Polskim prawie karnym” - Przegląd prawa karnego Nr 18 ,1998 r.
E.Bieńkowska - „Przestępczość nieletnich” - Gazeta Sądowa - W-wa 1997r.
E.Bieńkowska - „ Teoria i praktyka pojednania ofiary ze sprawcą „. Materiały z Konferencji Międzynarodowej Warszawa 1995r.
M.Cieślak : „ Od represji do opieki- rzut oka na ewolucję zasad odpowiedzialności nieletnich”- Palestra Nr 1 1973 r.
B.Czarnecka-Dzialuk, D.Wójcik (red.naukowa) - Mediacja.Nieletni przestępcy i ich ofiary „ W-wa 1999 r.
E.Dobiejewska , J.Waluk „Polskie doświadczenia mediacji między pokrzywdzonym a sprawcą” Mediator Nr 8 1998r.
H.Katarzyńska ,A.Walczak-Żochowska, B.Czarnecka-Dzialuk „Wskazania do przebiegu procesu mediacji” Mediator Nr 1 1996r.
M.Kruk- „ Pierwsze doświadczenia z mediacji między poszkodowanym a młodocianym i dorosłym sprawcą przestępstwa”. Palestra nr 4 2000r.
10 B.D.Meier „Sprawiedliwość naprawcza- zarys koncepcji „ w : Mediacja .
Nieletni przestępcy i ich ofiary” B.Czarnecka-Dzialuk, D.Wójcik
(red.naukowa) W-wa 1999r.
11. I.Nałęcz - Naniweska, A.Nowicka „ Sprawca i ofiara. Idea pojednania sto-
sowana zamiast kary dla nieletnich” Jurysta nr 2 1993r.
12. Z.Piechowiak - „ Regulacja sytuacji prawnej i społeczno-wychowawczej
nieletniego a pojednanie pomiędzy sprawcą i ofiarą czynu karalnego „
OWT Nr 2 1995r.
13. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich
14. J.Utrata - Mielecki- „ Diversion” (wyprowadzanie) w polskim modelu po
stępowania w sprawach nieletnich „ OWT Nr 4 1996 r.
15. J.Waluk - „ Kto i dlaczego wprowadza mediację w Polsce” w : Mediacja .
Nieletni przestępcy i ich ofiary” B.Czarnecka-Dzialuk, D.Wójcik
(red.naukowa) W-wa 1999r.
16. M.Wright - „ Probacyjne srodki polityki karnej- stan i perspektywy
„wyd.Kancelaria Senatu 2001r.
17 M.Wright- „ Mediacja między ofiarą a sprawcą w Belgii: Ramy prawne i
praktyka „w : Mediacja .Nieletni przestępcy i ich ofiary” B.Czarnecka-
Dzialuk, D.Wójcik (red.naukowa) W-wa 1999r.