Definicji wykluczenia społecznego powstało wiele, jednak jedną z przystępniejszych jest definicja zaproponowana przez ekspertów w Narodowej Strategii Integracji Społecznej dla Polski (2003r):
„Wykluczenie społeczne to sytuacja uniemożliwiająca lub znacznie utrudniająca jednostce lub grupie zgodne z prawem pełnienie ról społecznych, korzystanie z dóbr publicznych i infrastruktury społecznej, gromadzenie zasobów i zdobywanie dochodów w godny sposób...”
Inna definicja zaproponowana w tym samym w/ w dokumencie: „Wykluczenie społeczne to brak lub ograniczone możliwości uczestnictwa, wpływania i korzystania z podstawowych instytucji publicznych i rynków, które powinny być dostępne dla wszystkich, a w szczególności dla osób ubogich”.
Marginalizacja, proces społecznego wykluczania pewnych grup ludzi; jest zwykle elementem kultury ubóstwa; powodem marginalizacji może być też: np. pauperyzacja, radykalne zmniejszenie się liczebności danej grupy, osłabienie jej funkcji i pozycji w hierarchii społecznej, reprezentowanie skrajnych poglądów i zachowań nieakceptowanych przez większość.
Mówiąc o wykluczeniu socjologowie zwracają najczęściej uwagę na szereg czynników, przez które jednostki i grupy tracą szanse, jakie ma większość ludzi. Według brytyjskiej instytucji zajmującej się badaniem wykluczenia, jednostka jest społecznie wykluczona, jeżeli pomimo woli uczestniczenia w aktywności społeczności, nie może w niej uczestniczyć z powodów będących poza jej kontrolą. Wykluczeniu społecznemu sprzyjają różnorodne czynniki m.in. długotrwała zapaść ekonomiczna danego regionu, brak adekwatnych kwalifikacji umożliwiających zdobycie pracy oraz brak znajomości, jakie mogłyby pomóc w osiąganiu dóbr przyczyniających się do wzrostu poziomu życia (np. pomoc w znalezieniu pracy).
O wykluczeniu najczęściej mówi się w trzech aspektach: ekonomicznym, politycznym i kulturalnym. Pierwszy z nich jest utożsamiany z biedą oraz szeregiem jej konsekwencji ograniczających możliwość partycypacji jednostki w różnych dziedzinach życia społecznego. Wykluczenie oznacza brak (bądź znaczne ograniczenie) dostępu do różnorodnych dóbr - od zapewniających przeżycie na podstawowym poziomie: pożywienia, ubrania i dachu nad głową, poprzez inne dobra i usługi dostępne większości społeczeństwa, a niedostępne osobom wykluczonym takie jak: środki transportu, telefon, ubezpieczenie, edukacja, opieka medyczna itd.
Drugi aspekt jest związany z brakiem dostępu do informacji i możliwości niezbędnych do zaangażowania się w życie polityczne oraz niewykorzystywaniem prawa możliwości decydowania o kwestiach istotnych dla społeczności lokalnej.
W tym przypadku powstaje spirala wykluczenia, gdyż osoby wykluczone nie zabierają głosu w swoich sprawach, a w konsekwencji ich potrzeby nie stają się przedmiotem społecznej debaty.
Trzeci aspekt jest związany z brakiem kontaktu z kulturą (zarówno tzw. „kulturą wyższą”, jak i kulturą popularną), przez co osoby wykluczone tracą odniesienie do ram symbolicznych, w których odbywa się społeczna komunikacja. W konsekwencji mogą stopniowo tracić zdolność skutecznego porozumiewania się z otoczeniem społecznym, rozumienia niektórych sensów i znaczeń. Co istotne, poszczególne aspekty wykluczenia często nakładają się na siebie, a problemy osób marginalizowanych wzajemnie się warunkują.
Wykluczenie społeczne może również oznaczać słabo rozwiniętą sieć relacji społecznych, co prowadzi do izolacji i ograniczenia kontaktów z innymi. Osoby wykluczone rzadko dysponują siecią wsparcia, która mogłaby okazać się niezwykle pomocna w procesie wychodzenia z trudnej sytuacji życiowej. Wykluczeni znoszą swój los w samotności i z reguły nie identyfikują się z innymi wykluczonymi. Prawidłowość tę zaobserwowano m.in. wśród bezdomnych, którzy postrzegają innych bezdomnych jako obcych. Są więc wyobcowani podwójnie - od ogółu społeczeństwa oraz od siebie nawzajem.
2.Przyczyny wykluczenia społecznego.
Przyczyny te nie leżą po stronie wykluczanych w takim sensie, że nie są zawinione, nie wynikają z ich wad moralnych. Przyczyny mogą być związane z cechami jednostek wykluczonych, ale cechy te są społecznie narzucone i określone. W wyróżnianych zwykle strefach społecznego funkcjonowania ludzi i odpowiadających im sferach praw człowieka funkcjonują ważne instytucje społeczne. Jeśli przyjąć szeroką definicję instytucji jako zbiorów norm i wartości., organizacyjnych form ich realizacji i koniecznych do tego zasobów, dotyczących wyodrębnionej sfery życia społecznego to są to : instytucje rodzinne, instytucje opiekuńcze, instytucje życia towarzyskiego, instytucje gospodarcze, instytucje polityczne, instytucje obywatelskie, instytucje socjalne, instytucje kulturalne.
Funkcjonowanie systemu tych instytucji kształtuje układ szans i ryzyk oraz ułatwień i przeszkód w prowadzeniu przez jednostki takiego życia , jakiego pragną.
W dzisiejszym społeczeństwie dostęp jednostki do potrzebnych dóbr i usług w coraz większym stopniu zależy od tego jak działają i współdziałają ze sobą instytucje.
Przyczyny wykluczenia i integracji społecznej mają więc instytucjonalny charakter i należy szukać w funkcjonowaniu poszczególnych instytucji społecznych oraz w tym, jak wzajemnie na siebie oddziaływają i jak są ze sobą powiązane.
Ponieważ ludzie maja różny potencjał osobowy, rodzinny i materialny do radzenia sobie z przeszkodami o charakterze instytucjonalnym, jest oczywiste, że osoby z niskim potencjałem tego rodzaju są narażone na to, że przyczyny wykluczenia społecznego właśnie w ich przypadku doprowadzą do trwałych i negatywnych konsekwencji dla prowadzonego przez nie życia. Stąd wniosek, że nierówności społeczne są ważnym uwarunkowaniem procesów przyczynowych wykluczających lub włączających na złych warunkach.
Skutki wykluczenia społecznego.
Dla oceny skutków wykluczenia społecznego warto rozpatrzyć dwa przypadki:
Niemożliwe jest zgodne z prawem wypełnianie ról społecznych. Bezpośrednie skutki znalezienia się w sytuacji mogą być co najmniej trzy. Pierwszym rodzajem bezpośrednich skutków wykluczenia społecznego jest nie wypełnienie ról społecznych, nie skorzystanie z zasobów publicznych, niezabezpieczanie własnej egzystencji w godziwy sposób. W takim przypadku konsekwencja musi być izolacja społeczna, ubożenie i ubóstwo oraz utrata poczucia wartości, co najlepiej widać w postaci długotrwałej ulicznej bezdomności pogodzonej ze swoim losem. Drugi rodzaj skutków tylko tym się różni od poprzedniego, że postępującej izolacji i ubożeniu towarzyszą ciągłe i bezskuteczne wysiłki, by jakoś funkcjonować społecznie, korzystać z publicznych zasobów i zabezpieczyć własna egzystencję, co może opóźnić proces izolacji i ubożenia.
Trzeci rodzaj skutków nie musi się wiązać z ubożeniem, ale z nielegalnością działania, czyli po prostu z przestępczością. Na podstawie rozpatrywanej sytuacji można postawić hipotezę, że wykluczenie społeczne rozumiane jako sytuacje uniemożliwiające ma za skutek izolację społeczną, upokorzenie, ubóstwo i/lub przestępstwo. Proces prowadzący do tych skutków będzie wolniejszy u jednostek z większym potencjałem osobowym, rodzinnym i materialnym, a szybszy tam, gdzie te zasoby są słabsze.
Zgodnie z prawem wypełnianie ról społecznych jest znacznie utrudnione ale nie niemożliwe. Skutki mogą być takie, jak w przypadku sytuacji uniemożliwiającej, gdy trudności okażą się zbyt duże. Niemniej może się zdarzyć, że z wielkim trudem, ale możliwe będzie funkcjonowanie zgodnie z prawem mimo istnienia sytuacji wykluczającej. Oczywiście wielki trud oznacza duże koszty, mimo tego, że na poziomie wykonywania ról społecznych, korzystania z zasobów publicznych i godnego zabezpieczenia egzystencji, takich jak na przykład czas wolny i zdrowie.
Sytuacje wykluczające nie dotykają identycznych jednostek, różnią się one pod wieloma względami. W przypadku sytuacji uniemożliwiających ma to znaczenie dla szybkości procesu, ale też, czy będziemy mieli do czynienia raczej z ubóstwem, raczej z przestępczością czy z oboma tymi skutkami naraz. Jeżeli natomiast bierzemy pod uwagę sytuacje znacznie utrudniające, to ich skutkiem będzie pogłębienie tej wstępnej nierówności, bo mimo dużych kosztów część jednostek poradzi sobie z trudnościami, a część nie. Ponadto różnice między zasobami jednostek, których nie dotknęły sytuacje wynikające, a tymi, które sobie z nimi poradziły dużym kosztem także się pogłębiają.
Podsumowując, można założyć, że wykluczenie społeczne skutkuje izolacją, upokorzeniem, ubożeniem, ubóstwem i/lub przestępczością oraz pogłębieniem nierówności społecznych. Doświadczenia różnych społeczeństw tezę tę potwierdzają.
Grupy poważnie zagrożone wykluczeniem społecznym w Polsce:
Dzieci i młodzież wypadająca z systemu szkolnego,
Osoby długookresowo bezrobotne,
Opuszczający wiezienia,
Niektóre kategorie ludności wiejskiej: pracownicy byłych Państwowych Gospodarstw Rolnych, chłopi nieprodukujący na rynek,
Osoby zagrożone eksmisją z zamieszkiwanych lokali,
Imigranci zarobkowi wchodzący do szarej strefy zatrudnienia,
Osoby uzależnione od alkoholu i narkotyków,
Bezdomni,
Imigranci utrzymujący się z pracy nielegalnej,
Osoby należące do romskiej mniejszości etnicznej.