Językowy obraz świata
Przegląd historyczny:
Początki tezy o JOS sięgają M. Lutra: „różne języki mają swoje specyficzne cechy w pojmowaniu świata”
Johann-Georg Hamann (przełom XVIII i XIX wieku): „język na poglądy - a poglądy na język wydają się mieć wpływ”, „każdy język wymaga pewnego właściwego sobie sposobu myślenia oraz realizuje określone, sobie tylko charakterystyczne upodobnienia”
Johann Gottfried Herder: „każdy naród ma własny rezerwuar myśli, które stały się znakami, tym rezerwuarem jest jego język: jest to rezerwuar do którego swój wkład wnosiły stulecia, to skarbiec myśli całego narodu”
Wilhelm von Humboldt: (SFORMUOWAŁ PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA TEZY JOS)
wzajemna zależność myśli i słowa ma wpływ na to, że języki nie są środkami przedstawiającymi już poznane prawdy, lecz środkami służącymi do odkrywania prawd jeszcze niepoznanych.
Różnorodność języków to nie tylko różnorodność dźwięków i znaków, ale również różnorodność sposobów widzenia świata.
sposoby widzenia świata stanowią ostateczny cel wszystkich badań językoznawczych
W każdym języku naturalnym zawarty jest tylko jemu właściwy ogląd świata
JOS to rozumienie, interpretacja świata z punktu widzenia filozofii zdrowego rozsądku.
Stanowi podsumowanie i zestawienie codziennych doświadczeń i przejętych oraz zaakceptowanych przez daną społeczność norm, wartości, sposobów wartościowania oraz wyobrażeń i nastawień wobec tej rzeczywistości materialnej jak i duchowej.
Leo Weisgerber: (rozwijał poglądy Humboldta) nie musimy widzieć w języku wyłącznie środka do porozumiewania się, lecz twórczą siłę ducha. W języku istnieje rozczłonkowanie świata, które nie tkwi w rzeczach. Każdy język jest sposobem dojścia do świata, każda wspólnota językowa jest tworzona przez wspólny obraz świata zawarty w języku ojczystym.
JOS - to „ogrom zjawisk natury duchowej, zawartych w każdym języku, ukazujących istnienie duchowego kosmosu”; „każdy członek wspólnoty komunikatywnej przejmuje nieświadomie w czasie przyswajania jezyka ojczystego językowy obraz świata” W procesie tym chodzi o przeobrażenie świata doświadczanego w świat duchowo-pojęciowy - językowy byt pośredni (byt ten jest pośredni, ponieważ znajduje się pomiędzy mówiącym a światem zewnętrznym)
Helmut Gipper: (kontynuator myśli Weisgerbera) język zawiera określony światopogląd; język jak każda ideologia jest wyrazem pewnych przekonań, ocen, norm, wartości, programem działania, które dotyczą grupy społecznej i są wizją świata
oprócz JOS możemy również mówić o ideologicznym obrazie świata
JOS „ogół rozwiniętych związków kategorialnych w danym języku naturalnym, jego struktury semantyczne w zakresie słownictwa i w zakresie składni”; „ sposób w jaki zostaje wniesiona do języka doświadczona, przeżyta i wyobrażona przez wspólnotę komunikatywną rzeczywistość”
język jest czymś w rodzaju klucza do świata - obecny jest w psychice jednostki i społeczeństwa, stanowi pomost między człowiekiem a rzeczywistością, jest pośrednikiem otwierającym dostęp do rzeczywistości ludziom nim się posługującym.
najważniejsze w badaniu kulturowego charakteru języka są treści semantyczne
Lingwistyka polska:
Pojęcie JOS pojawia się w 1978 roku, zostaje wprowadzone przez Walerego Pisarka: „JOS, czyli obraz świata odbity w danym języku narodowym, nie odpowiada ściśle rzeczywistemu obrazowi, odkrywanemu przez naukę. Wskutek tego możliwe jest, że między obrazami świata odbitymi w poszczególnych językach narodowych zachodzą znaczne różnice, spowodowane różnymi warunkami bytowania danych narodów.
JOS przejawia się szczególnie w systemie leksykalnym, najbardziej rozwinięte słownictwo dotyczy tej sfery zjawisk, które w danej społeczności odgrywają najważniejszą rolę, słownictwo odnoszące się do zjawisk nieistotnych charakteryzuje się natomiast ubóstwem
Kontakty między narodami pociągają za sobą wzajemne zapożyczenia językowe, sprzyjają zacieraniu się różnic między obrazami świata odbitymi w językach narodów
W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych opublikowano pierwsze opracowania poświęcone JOS: Bartmiński, Tokarski 1986, Maćkiewicz, Anusiewicz
Bardzo negatywnie wypowiadali się na temat wpływu poszczególnych języków na sposób widzenia świata językoznawcy o orientacji marksistowskiej.
Językowy obraz świata najłatwiej badać na przykładzie leksyki, zwłaszcza na kategoriach gramatycznych (różne sposoby liczenia: japoński ma inne liczebniki przy liczeniu przedmiotów okrągłych, a inne przy kanciastych)
Przedstawianie zjawisk zachodzących w świecie za pomocą języka jest nie zawsze zgodne z aktualnym stanem nauki np. słońce wschodzi i zachodzi; język utrwala pewne sposoby istnienia świata, nie zmieniając ich wraz z rozwojem nauki
Kulturowy obraz świata (KOS):
KOS - ten system, który odpowiada za całokształt konstrukcji drugiej rzeczywistości, system organizujący wszystkie pozostałe komponenty obrazu świata w obrębie danej kultury. Obejmuje nie tylko JOS, ale również konstrukty tworzone przez mimikę, gesty, zachowania, ponadto wytwory naukowe, religijne, ideologiczne, gospodarcze, ekonomiczne;
KOS - najważniejszy generator KOSu to język „jest konstruktem regulującym manifestacje produkcji tekstów i realizacji znakowych, reprezentującym oraz organizującym zasady konstrukcji danej manifestacji kultury i jej produktów jako drugiej rzeczywistości w celu podtrzymania, motywowania, wyrażania, objawiania się oraz reprezentowania procesów zachodzących w systemie społecznym traktowanym jako podstawa systemu kultury
Kos którego podstawowym elementem i miejscem przejawiania się jest JOS ujawnia się w konstrukcie drugiej rzeczywistości i jej elementach: dyskursach, interdyskursie, symbolach kolektywnych i dyskursywnych.
Językowe wyznaczniki obrazu świata:
JOS można zrekonstruować, analizując wypowiedzi językowe. Chodzi o pokazanie elementów systemu językowego, będących nośnikami obrazu świata:
struktury gramatycznej języka
słownictwa i frazeologii
składni i struktury teksu
semantyki
etymologii
stylistyki językoznawczej
onomastyki
etykiety językowej
zagadnienia gramatyczne - „gramatyka jest bliższa duchowej swoistości narodów niż leksyka” - Humboldt; dopiero później punkt ciężkości badań został przeniesiony na analizowanie słownictwa (po wynikach badań ogłoszonych przez Weisgerbera i Porziga)
fleksja - praca Renaty Grzegorczykowej
fleksyjna kategoria męskoosobowosci w języku polskim - podział świata na mężczyzn i resztę, może wydawać się dyskryminujący, jest jednak faktem gramatycznym i nie powinien ulegać wartościowaniu (powstanie związane zapewne ze stosunkami społecznymi panującymi w dawnej Polsce)
końcówki w mianowniku l.mn. rzeczowników męskoosobowych, których zastosowanie może wprowadzać zróżnicowanie stylistyczne: chłopi - chłopy, studenci - studenty, Polacy - Polaki
rodzaj gramatyczny rzeczowników - kategoria rodzaju gramatycznego nie zawsze, w odniesieniu do istot żywych, jest związana z rodzajem naturalnym: mężczyzna, sędzia, wojewoda. Czy rzeczowniki zakończone na -a są mniej męskie od zakończonych na spółgłoskę? Jaki status w przekazywaniu obrazu świata mają rzeczowniki typu gość, oferma, łajza, flejtuch, mogą odnosić się do przedstawicielki obu płci? Rodzaj gramatyczny rzeczowników ma wpływ na interpretowanie świata, świadczy o tym metaforyzacja np. śmierć jako kobieta, wiosna jako młoda dziewczyna, księżyc jako on.
Słowotwórstwo - używanie zdrobnień i zgrubień świadczy o wielkości desygnatu ale również o obrazowaniu świata (Calineczka, Treny Kochanowskiego) regularne stosowanie w przeszłości sufiksów żeńskości do męskich form nazwisk było świadectwem traktowania żon i córek jako swoistej własności męża i ojca, zanik tego zwyczaju jest przejawem zmian obyczajowych.
Inne kategorie gramatyczne - bezosobowe czasowniki - mówiono, mówi się nie dają podstaw do ewentualnej dyskryminacji płci
Wyjątki gramatyczne - są to skamieniałości obrazujące dawne postrzeganie rzeczywistości, kiedyś wyjątkami nie były. Eliminowanie wyjątków może wiązać się z dostosowaniem gramatyki do reprezentowanej wizji świata, ale również może być wynikiem zachodzących wyrównać analogicznych, ekonomii komunikacji.
Słownictow i frazeologia: Słownictwo jest bardzo ważnym składnikiem przekazującym interpretację świata; zwraca się uwagę na to, jakie działy słownictwa są szczególnie rozbudowane, a jakie są słabo reprezentowane. Stwierdzenia te mogą być podstawą ustalenia, które dziedziny życia są dla danej społeczności ważne, a które marginalne; o sposobie interpretacji świata świadczy także wybór jednego z synonimów;
Frazeologia frazeologizmy świadczą o interpretowaniu świata i wyznawanych wartościach np. w języku polskim: antropocentryzm, perspektywa katolicka, racjonalność potoczna
Składnia i struktura tekstu: Pierwsi reprezentanci tezy o interpretacji świata przez język składnię podawali jako dział gramatyki, w którym najpełniej się ona wyraża. Chodzi np. o stopień swobody szyku i możliwości akcentowania
Struktura tekstu - istniejące w danym języku teksty mogą informować o typie organizacji danego społeczeństwa, tradycjach literackich, zwyczajach np. formuły gratulacyjne, kondolencyjne, struktura pieśni ludowych, bajek
Semantyka: Bardzo ważne jest badanie znaczenia wyrazów i zależności między nimi (pola semantyczne, synonimy) które najpełniej i najbardziej wyraziście przekazują sposób widzenia rzeczywistości przez daną społeczność
Stereotypizacja i rola jaką odgrywają, stereotypy w widzeniu świata (końska dawka, zielona żabka, kozacka fantazja) wyrażenia stereotypowe przekazują określoną wiedzę, stereotypowy obraz dotyczy często narodowości, zawodów, ale także zwierząt i zjawisk przyrody
Metafory i metonimie - Lakoff i Johnson, Tokarski
Etymologia: Analiza pochodzenia wyrazu może wskazywać na te cechy, które wzięto kiedyś pod uwagę przy tworzeniu danej nazwy
Stylizacje: Słownictwo środowiskowe i terytorialne przekazuje różne obrazy świata. Słowniki poszczególnych gwar czy dialektów są świadectwem zróżnicowanych sposobów widzenia rzeczywistości
Etykieta językowa: Formuła witania w ciąga dnia; polskiemu dzień dobry i dobry wieczór odpowiada angielskie good morning, good, afternoon, good evening, czy niem, Guten Morgen, Guten Tag, Guten Abend - dwóm formułom danego języka odpowiadają w dwóch innych językach 3 formuły. Proszę Pani, Proszę Pana, pewien stopień zażyłości usprawiedliwia też zwracanie się formą pani + imię, co w innych językach jest bardzo mało popularne.
3