Prawo budżetowe

Budżet, zestawienie planowanych na dany okres (np. tydzień, miesiąc, najczęściej rok) dochodów i wydatków jednostki gospodarującej. Celem sporządzania budżetu jest racjonalizacja wydatków. Budżet stanowi podstawę finansowego planowania przedsięwzięć oraz dostarcza najważniejszych informacji potrzebnych do kontroli prowadzonej działalności.

Budżet państwa, plan finansowy państwa, zestawienie prognozowanych na następny rok budżetowy dochodów i wydatków rządowych, sporządzone przez rząd (projekt budżetu) i zatwierdzone (po wprowadzeniu ewentualnych poprawek) przez parlament, najczęściej w formie ustawy budżetowej lub prowizorium budżetowego (uchwalana w szczególnych przypadkach ustawa obejmująca dochody i wydatki państwa w okresie krótszym niż rok).

Budżet państwa jest podstawowym instrumentem określania i realizacji polityki gospodarczej i społecznej rządu, a konieczność zatwierdzenia projektu przez parlament zapewnia parlamentarną kontrolę nad poczynaniami rządu. Identyfikuje on źródła dochodów i prognozowane ich kwoty oraz sposób ich rozdysponowania. Głównymi dochodami budżetu państwa są: wpływy z podatków, opłat, ceł oraz dochody z majątku skarbu państwa. Podstawowe wydatki związane są z: utrzymaniem administracji państwowej, wymiaru sprawiedliwości, armii, policji, służb dyplomatycznych, finansowaniem sfery socjalnej i kultury, utrzymaniem i rozwojem infrastruktury, działaniami interwencyjnymi w gospodarce. Budżet państwa może być zrównoważony (gdy kwoty dochodów i wydatków są sobie równe) lub niezrównoważony. W tym drugim przypadku może mieć miejsce deficyt budżetowy lub nadwyżka budżetowa. Budżet państwa musi zawierać także określenie sposobów pokrycia deficytu lub rozdysponowania nadwyżki. Charakter i wewnętrzna struktura budżetu państwa jest wyrazem kompromisu pomiędzy ścierającymi się interesami gospodarczymi i politycznymi.

Budżet państwa jest planem rocznym, przy tym rok budżetowy pokrywa się z rokiem kalendarzowym i trwa od 1 stycznia do 31 grudnia.

System budżetowy, całokształt norm prawnych, zasad organizacyjnych i reguł postępowania regulujących w danym państwie w określonym czasie prowadzenie gospodarki budżetowej (gromadzenie i rozdzielanie scentralizowanych zasobów pieniężnych, przeznaczonych na finansowanie zadań państwa, realizowane przez centralne i terenowe organy administracji lub inne jednostki państwowe) oraz zasady pobierania dochodów pieniężnych na rzecz budżetu państwa i zasady ich wydatkowania.

Gospodarka budżetowa, gromadzenie dochodów budżetowych, dokonywanie wydatków budżetowych oraz planowanie budżetowe i kontrola przestrzegania dyscypliny budżetowej. Gospodarka budżetowa to wszelkie czynności związane z gromadzeniem i rozdzielaniem środków budżetowych.

Zasady budżetowe, zasady zapewniające prawidłowe funkcjonowanie gospodarki budżetowej państwa. Regulują ogół czynności związanych z gromadzeniem i rozdzielaniem środków budżetowych, dotyczą zwłaszcza cech gospodarki uważanych za najważniejsze dla właściwej realizacji politycznej i ekonomicznej funkcji budżetu.

Podstawowe zasady budżetowe:

1) zasada jedności - wymaga objęcia całości dochodów i wydatków państwa jednym tylko budżetem (jedność formalna) oraz przeznaczenia wszystkich dochodów budżetowych na pokrycie całości wydatków budżetowych (jedność materialna),

2) zasada zupełności ( powszechności ) - polega na objęciu budżetem państwa działalności finansowej wszystkich jednostek państwowych, niezależnie od formy, w jakiej rozliczają się one z budżetem,

3) zasada roczności - zapewnia periodyczność uchwalanego przez parlament budżetu,

4) zasada szczegółowości - oznacza takie usystematyzowanie dochodów i wydatków budżetowych, aby właściwie wyrażały działalność rządu, pozwalając na pełną jej ocenę przez parlament.

Do zasad budżetowych uzupełniających zalicza się:

1) zasadę uprzedniości - zobowiązującą do uchwalenia budżetu przed rozpoczęciem nowego roku budżetowego,

2) zasadę przejrzystości - wymagającą przedstawiania budżetu w możliwie jasnym układzie, oraz zasadę

3) zasadę jawności - wymagającą, aby klasyfikacja dochodów i wydatków ułatwiała kontrolę polityki finansowej rządu przez parlament i opinię publiczną.

4) zasadę równowagi budżetowej - określa konieczność dostosowania ogólnej kwoty wydatków budżetowych do ogólnej kwoty dochodów budżetowych. Tym samym wyklucza występowanie deficytu, w związku z tym coraz częściej się z niej rezygnuje.

5) zasada specjalizacji

6) zasada ogólności

Funkcje budżetu:

1. funkcja rozdzielcza (redystrybucyjna)

2. funkcja kontrolna

AD.1. polega na przejmowaniu na rzecz budżetu części zasobów pieniężnych od podmiotów gospodarczych i ludności oraz na przydzielaniu części tych zasobów innym jednostkom.

Ad.2. wynika z jego funkcji rozdzielczej i polega na wykorzystaniu procesów gromadzenia i podziału zasobów pieniężnych do kontroli przebiegu procesów systemu budżetowego jako sygnałów określających stopień prawidłowości przebiegu procesów gospodarczych. Podstawowym celem kontroli jest dostarczenie informacji o wypadkach nieprawidłowości w trakcie przebiegu procesów gospodarczych. Proces gromadzenia i wydatkowania środków budżetowych jest kontrolowany pod kątem oceny celowości, legalności i efektywności gospodarki budżetowej. Wyróżniamy kilka rodzajów kontroli: ex ante (wstępną - czyli planu budżetowego); kontrole w toku wykonywania planu budżetowego (bieżącą); i kontrole ex post ( tzw. sprawozdawczą)

Klasyfikacja budżetowa: jest to sposób grupowania jednorodnych dochodów i wydatków budżetowych. Klasyfikacja jest grupowaniem wg ustalonych kryteriów, spośród których można wymienić kryteria:

1. podmiotowe

2. przedmiotowo - funkcjonalne

3. rodzajowe

AD.1. kryterium podmiotowe oznacza w klasyfikacji budżetowej tzw. podział resortowy, który odpowiada aktualnej resortowej organizacji administracji rządowej. Każda z tych jednostek odpowiedzialna jest za wykonanie określonej części budżetu. Np. budżet Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej.

AD.2. klasyfikacja dokonywana na podstawie tego kryterium, oznacza podział dochodów wg źródła pochodzenia np. podział dochodów na dochody od osób prawnych, osób fizycznych, oraz podział wydatków wg celów ich przeznaczenia środków. Dochody i wydatki dzieli się na działy i rozdziały ( przemysł, rolnictwo, szkolnictwo itp.)

AD.3. Klasyfikacja dokonana na podstawie tego kryterium pozwala na określenie, jakie kwoty wydatkowano na poszczególne rodzaje zadań. Jest uzupełnieniem klasyfikacji przedmiotowo - funkcjonalnej, nadaje jej większa szczegółowość. Klasyfikacja rodzajowa obejmuje paragrafy i pozycje.

Wydatki budżetu państwa

Wydatki publiczne rozumiane są najczęściej jako wydatkowanie środków pieniężnych przez państwo i inne związki publicznoprawne w celu zaspokojenia potrzeb publicznych

Wydatki budżetu państwa przeznaczone są na:

1. realizacje zadań wykonywanych przez organy władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa oraz administrację rządowa sądy i trybunały

2. subwencje ogólne dla jednostek samorządu terytorialnego

3. dotacje celowe na zadania z zakresu administracji rządowej oraz inne,

4. zadania zlecone jednostkom samorządu terytorialnego ustawami,

5. dofinansowanie zadań własnych jednostek samorządowych

6. dotacje na zadania określone ustawami .

Klasyfikacja wydatków budżetowych:

1. wydatki bieżące

2. wydatki na obsługę długu Skarbu Państwa

3. wydatki majątkowe

Wydatki bieżące obejmują:

1. subwencje ogólne dla jednostek samorządu terytorialnego,

2. dotacje

3. wynagrodzenia i uposażenia oraz składki od nich naliczane,

4. inne świadczenia na rzecz osób fizycznych,

5. zakupy towarów i usług

6. inne wydatki związane z funkcjonowaniem jednostek budżetowych lub realizacją ich statutowych zadań.

Wydatki na obsługę długu Skarbu Państwa: (zadłużenia krajowego i zagranicznego). Obejmują one: wydatki na obsługę oprocentowania i dyskonta od skarbowych papierów wartościowych, oprocentowania zaciągniętych kredytów i pożyczek oraz wpłat związanych z udzielonymi przez Skarb Państwa poręczeniami i gwarancjami.

Wydatki majatkowe: obejmują:

1. wydatki na zakup i objęcie akcji oraz wniesienie wkładów do spółek prawa handlowego,

2. wydatki inwestycyjne państwowych jednostek budżetiwych oraz dotacje celowe na finansowanie lub dofinansowanie kosztów realizacji inwestycji.

Inne podziały wydatków:

1. wydatki nabywcze i redystrybucyjne: Wydatki o charakterze nabywczym są związane ze świadczeniem wzajemnym. Wynikają one z zapotrzebowania i popytu na usługi i dobra majątkowe. Są to konkretne wydatki ponoszone w celu zaopatrzenia poszczególnych jednostek. Natomiast wydatki redystrybucyjne oznaczają przekazanie środków z jednej jednostki na rzecz drugiej. Jest to jedynie ponowny podział środków pieniężnych już istniejących (dotacje),

2. wydatki właściwe i przekazowe: do wydatków właściwych zalicza się m.in. wydatki osobowe i rzeczowe dokonywane przez jednostki budżetowe i zakłady budżetowe. Do wydatków przekazowych zaliczamy dotacje, subwencje, udziały w budżetach wyższego stopnia lub w określonych dochodach, zasiłki z tytułu ubezpieczeń społecznych.

3. Wydatki zwrotne i bezzwrotne: Wydatki bezzwrotne są to dotacje i subwencje

Podstawowe dochody budżetowe:

• Podatek- świadczenie pieniężne na rzecz państwa lub innego związku publiczno - prawnego o charakterze przymusowym, powszechnym, bezzwrotnym i nieodpłatnym, pobierane na podstawie odpowiednich przepisów prawa.

Funkcje podatków:

Funkcja fiskalna - są głównym źródłem dochodów budżetu państwa, gwarantują finansowanie wydatków publicznych,

Funkcja społeczna - są instrumentem przesuwania dochodów pomiędzy różnymi grupami społecznymi,

Funkcja stymulacyjna - wykorzystywane przez państwo jako instrument oddziaływania na decyzje podmiotów gospodarczych w celu skorelowania ich z założeniami polityki gospodarczej i społecznej państwa

Funkcja informacyjna - władza państwowa dysponuje wiedzą o kondycji gospodarczej podmiotów i o skuteczności stosowanych instrumentów podatkowych(ulgi, zwolnienia), wiedza ta umożliwia prowadzenie aktywnej polityki społecznej

Podział z punktu widzenia jedności podmiotu opodatkowania:

• Podatki bezpośrednie - jedność podmiotu opłacającego ten podatek i ponoszącego jego faktyczny ciężar ekonomiczny, np. podatki dochodowe, majątkowe.

• Podatki pośrednie - konstrukcja rozdziela podmiot gospodarczy do jego naliczania i zapłacenia od podmiotu, który ponosi faktyczny ciężar ekonomiczny,

np. podatek VAT

Podział ze względu na przedmiot opodatkowania:

• Podatki dochodowe, dochód źródłem opodatkowania(od osób fizycznych i osób prawnych)

• Podatek VAT, od obrotu i konsumpcji,

• Podatki majątkowe

Opłata - świadczenie pieniężne na rzecz państwa lub innego związku publiczno - prawnego o charakterze przymusowym, powszechnym, bezzwrotnym i odpłatnym, pobierane na podstawie odpowiednich przepisów prawa.

Podział na:

• OPŁATY publiczne za czynności urzędowe organów administracji państwowej, mają charakter fiskalny, opłata nie uzależniona od kosztów czynności urzędowych, np. opłata skarbowa, miejscowa, paszportowa, sądowa, notarialna, arbitrażowa

• OPŁATY za usługi zakładów użyteczności publicznej, upodabniają się do cen, ustalane na podstawie kosztów,

Dzielimy je na:

• Opłaty gospodarcze (leśna, melioracyjna)

• Opłaty za usługi w zakresie ochrony zdrowia (za szczepienia, za analizy)

• Opłaty za usługi działalności socjalnej (za przedszkola, za zakłady pomocy społecznej)

• Opłaty za usługi kulturalne ( za wstęp do muzeum)

Nakładanie opłat ma na celu odciążenie wydatków państwa poprzez przerzucenie kosztów czynności urzędowych lub kosztów czynności wykonywanych przez instytucje państwowe na osoby, które z nich korzystają.

Cło - świadczenie pieniężne na rzecz państwa o charakterze przymusowym, bezzwrotnym i nieodpłatnym, pobierane od przywozu, wywozu i przewozu towaru przez obszar celny danego kraju. Przedmiotem obciążenia przy cłach jest towar.

Podział ze względu na kierunek ruchu towarów:

• Cła przywozowe (importowe)

• Cła wywozowe (eksportowe)

• Cła przewozowe (tranzytowe)

Podział ze względu na cel, któremu ma służyć:

• Cła fiskalne, które są nakładane w celu zasilenia budżetu państwa odpowiednimi dochodami;

• Cła ekonomiczne, będące instrumentem polityki handlowej państwa,

Podział ze względu na sposób obliczania należności celnych rozróżnia się:

• Cła od wartości, gdy podstawą naliczania cła jest „wartość celna” towarów,

• Cła specyficzne, obliczane od ilości lub wagi towarów celnych;

• Cła mieszane, ustalane na podstawie stawek specyficznych korygowanych wielkością dopłaty określonej od wartości towaru;

• Cła alternatywne, ustalane na podstawie wartości towaru lub stawek specyficznych

Kryteria klasyfikacji dochodów budżetowych:

• Kryteria ekonomiczne - grupowanie dochodów według źródła pochodzenia, zasadniczym źródłem wszelkich dochodów budżetowych jest dochód narodowy. Podstawowym podmiotem wytwarzającym dochód narodowy w gospodarce polskiej są przedsiębiorstwa. Głównym źródłem zasilania budżetu są zasoby pieniężne przedsiębiorstw i ludności.

• Kryteria prawne - dzieli dochody na bezzwrotne i zwrotne, odpłatne i nieodpłatne, przymusowe i dobrowolne, zasadnicze i uboczne. Większość dochodów budżetowych ma charakter bezzwrotny, dochody zwrotne mają małe znaczenie.

• Kryteria organizacyjne - podział na dochody poszczególnych rodzajów budżetu, szczególne znaczenie ma podział na dochody budżetu państwa oraz dochody budżetu gminy.

Główną rolę odgrywają dochody budżetowe pobierane w formie pieniężnej o charakterze zasadniczym, bezzwrotnym, nieodpłatnym, przymusowym. W 1996 r. Stanowiły one 84%, a w 1998 r. - 91%.

Deficyt budżetu państwa- różnica między dochodami i wydatkami budżetu państwa stanowi odpowiednio nadwyżkę budżetu państwa lub deficyt budżetu państwa.

Deficyt budżetu państwa może być pokryty przychodami pochodzącymi z:

1. Sprzedaży skarbowych papierów wartościowych na rynku krajowym i zagranicznym,

2. Kredytów zaciąganych w bankach krajowych i zagranicznych,

3. Pożyczek,

4. Prywatyzacji majątku skarbu państwa,

5. Nadwyżki budżetu państwa z lat ubiegłych

Granica deficytu jest uzależniona od PKB i PDP(państwowy dług publiczny).

Procedura budżetowa:

• Procedura budżetowa obejmuje cztery etapy:

1). Planowanie budżetu - to tworzenie projektu ustawy budżetowej. Minister finansów określa, w drodze rozporządzenia, szczegółowe zasady, tryb i terminy opracowania: planów rzeczowych zadań realizowanych ze środków budżetowych, projektów planów dochodów i wydatków poszczególnych części budżetowych.

W budżecie państwa można zaplanować rezerwę ogólną w wysokości nie wyższej niż 0,2% wydatków budżetu oraz rezerwy celowe, których suma nie może przekroczyć 5% wydatków budżetu.

2). Opracowanie i uchwalanie budżetu:

a). opracowanie przez ministra finansów projektu budżetu państwa na rok następny i przedstawienie go, wraz z uzasadnieniem, Radzie Ministrów

b). uchwalenie przez Radę Ministrów projektu ustawy budżetowej lub projektu ustawy o prowizorium budżetowym

c).przedstawienie projektu wraz z uzasadnieniem Sejmowi w terminie do 30 września roku poprzedzającego rok budżetowy, w przypadku przedstawienia Sejmowi projektu ustawy o prowizorium budżetowym - przedstawienie projektu ustawy budżetowej musi nastąpić nie później niż na 3 miesiące przed zakończeniem okresu obowiązywania prowizorium

d). przedstawienie uchwalonej przez Sejm ustawy Senatowi, który może zgłosić uwagi i poprawki w ciągu 20 dni

e). powrót ustawy do Sejmu, gdzie odbywa się głosowanie nad budżetem z uwzględnieniem wniesionych poprawek (Sejm może poprawki odrzucić bezwzględną większością głosów w obecności przynajmniej połowy posłów)

f). podpisanie ustawy budżetowej w ciągu 7 dni przez Prezydenta, który wcześniej ma możliwość złożenia wniosku do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie zgodności ustawy z Konstytucją

3). Wykonanie budżetu.

Wykonaniem budżetu państwa kieruje Rada Ministrów. Minister finansów sprawuje ogólną kontrolę nad realizacją dochodów i wydatków oraz poziomem deficytu. Dysponenci części budżetowych sprawują nadzór i kontrolę nad gospodarką finansową podległych im jednostek i dokonują ocen: przebiegu wykonania zadań oraz dochodów i wydatków przez podległe im jednostki organizacyjne, a także wykorzystania dotacji udzielanych z budżetu

4). Sprawozdawczość i kontrola wykonania budżetu

Wydatki budżetu państwa dokonywane są poprzez obciążenie centralnego rachunku bieżącego budżetu państwa. Dla obsługi budżetu państwa prowadzone są następujące rachunki bankowe:

- centralny rachunek bieżący budżetu państwa

• rachunki bieżące jednostek naczelnych organów

• rachunek bieżący środków pochodzących ze źródeł zagranicznych, nie podlegających zwrotowi

• rachunki bieżące państwowych funduszy celowych

• rachunki bieżące zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych, środków specjalnych

• rachunki pomocnicze

• rachunki państwowych jednostek budżetowych mających siedzibę poza granicami Polski

Obsługę bankową budżetu państwa w zakresie rachunków bankowych, z wyłączeniem rachunków jednostek budżetowych mających siedzibę poza granicami Polski, prowadzi NBP. Banki wykonują kasową obsługę budżetu pod kątem zachowania dyscypliny budżetowej, prawidłowości otwierania rachunków bankowych i dokonywania wypłat z rachunków bankowych pod względem nie przekraczania granic otwartych kredytów bankowych.

NBP jest zobowiązany do przekazywania ministrowi finansów i Najwyższej Izbie Kontroli informacji o stanach środków na rachunkach bankowych oraz do sporządzania sprawozdawczości z wykonania budżetu. NIK przeprowadza kontrolę wykonania budżetu państwa. Wykonanie budżetu państwa podlega kontroli Sejmu.

1

3

---