Nęcka, Psychologia twórczości
Rozdział 1. Pojęcia i kryteria twórczości
Pojęcie twórczości.
Jedno z zadań p. twórczości - zdobycie wiedzy nt struktury, specyficzności i przebiegu aktywności twórczej.
Twórczość jako cecha ind., wyposażenie intelektualne.
Twórczość jako cecha latentna, świadcząca o możliwościach, a nie rzeczywistych osiągnięciach osoby.
Twórcza osobowość - bogata, wewn. skomplikowana, zdolna do wytwarzania nowych pomysłów; osobowość jako źródło twórczości lub siła napędowa procesów twórczych
Twórczość jako cecha wytworu
Mooney (1963): przypisanie atrybutu twórczości przede wszystkim ludzkim wytworom, następnie procesom wytwarzania tych dzieł oraz ich autorom. Twórczy może być materialny lub niematerialny wytwór aktywności ludzkiej (pomysł, idea), jak również proces prowadzący do powstania wytworu oraz osoba lub grupa osób. Mooney dodał do tej triady otoczenie (klimat, środowisko) sprzyjające lub szkodliwe dla twórczości. PPPE - product, process, person, environment lub PPPP - product, process, person, press (nacisk społeczny).
Twórcze jest to, co nowe i wartościowe
Twórczy produkt = cechuje się koniunkcją 2 cech: nowości i wartości.
Nowość - cecha ciągła, niedychotomiczna, można ją przypisać przedmiotom umieszczając je na skali od absolutnie znanego do absolutnie nowego. Każdy przedmiot może być nowy tylko w pewnym stopniu (nie ma rzeczy absolutnie nowych lub znanych).
Rodzaje wartości i domeny twórczości.
4 grupy wartości, odpowiadające 4 sferom twórczej aktywności człowieka:
Wartości poznawcze - poszukiwanie prawdy i poszerzanie jej obszaru.
Wartości estetyczne - poszukiwanie i tworzenie piękna.
Wartości pragmatyczne - warunki życia codziennego, dążenie do nich i poszerzanie ich zakresu - domena wynalazców, projektantów, inżynierów.
Wartości etyczne - związane z poszukiwaniem i tworzeniem dobra.
Definicja Morrisa I. Steina
Relatywny charakter nowości i wartości => twórczość = proces prowadzący do nowego wytworu, który jest akceptowany jako użyteczny lub do przyjęcia dla pewnej grupy w pewnym okresie; rola pośredników; twórczość = NIE atrybut trwały i obiektywnie istniejący, ale powoływany do istnienia dzięki pozytywnej ocenie społecznej lub odrzucany przy zmianie tej oceny.
Stanowisko atrybucyjne, Kasof (1995) - twórczość jest cechą przypisywaną pewnym wytworom w wyniku systematycznych analiz, ale też na podstawie sugestii, stereotypu, efektu halo (aureoli) => twórcze jest tylko to, co się nam takie wydaje.
Twórczość jako cecha osoby.
Twórczość (kreatywność) - zdolność osoby do produkowania wytworów nowych i wartościowych, niezbędnym elementem jest ekspresja, zachowanie.
Twórczość przez małe „t”
Podejście elitarne - twórczość tylko w odniesieniu do wybitnych umysłów zdolnych do tworzenia dzieł o b. dużej wartości i odpowiednio dużej dawce nowości; „geniusz”; metodologia: analiza wywiadów z uznanymi twórcami oraz faktów historyczno-biograficznych; twórczość - cecha wrodzona, niepodatna na trening i stymulację.
Podejście egalitarne - każdy człowiek jest twórczy, choć nie w jednakowym stopniu. Twórczość jako jedna z wielu cech (np. ekstrawersja, inteligencja, poziom lęku); humaniści: twórczość, podobnie jak wolność, poczucie bezpieczeństwa i inne zjawiska psych. o pozytywnej konotacji, jest nieodłącznym atrybutem osoby ludzkiej - raczej postulat ideologiczny niż twierdzenie naukowe; argument natury rozwojowej: małe dziecko przejawia wiele zachowań oryginalnych, dostosowanych do okoliczności i trafnie rozwiązujących jakiś problem, np. twórczość lingwistyczna często prowadzi do błędów jęz., ale z punktu widzenia rozwoju intelektualnego dziecko jest osiągnięciem nowym i wartościowym; argument pedagogiczny: wychodząc z założenia egalitarności twórczości możemy stosować techniki rozwijania twórczości, wspomagania twórczego rozwoju, treningu umiejętności twórczych itd.; argument kognitywistyczny: jedność procesów poznawczych - brak jakościowych różnic między poznaniem twórczym i biorącym udział w czynnościach rutynowych; różnica sprowadza się do celu i przebiegu procesów poznawczych; Weisberg - twórczość jako działalność genialnych umysłów jest mitem; argument metodologiczny: gdyby twórczość była atrybutem nielicznych, wybitnych jednostek, mielibyśmy duże problemy z jej badaniem
Twórczość bez dzieł
Maslow - twórczość w zakresie samorealizacji (self-actualized creativity): osoba ciągle rozwijająca się ,zdrowa psychicznie, szczęśliwa, akceptująca samą siebie i doświadczająca rzeczywistości w niezwykły sposób, zasługuje na miano twórczej mimo braku dzieł o uznanej wartości. Samorealizacja posiada twórczy wymiar z samej swojej istoty: osoba samorealizująca się jest przez to kreatywna, ponieważ proces samorealizacji jest z definicji twórczy. Talent twórczy w określonej dziedzinie (special-talent creativity) charakteryzuje ludzi samorealizujących się. Twórczość w zakresie samorealizacji jako przesłanka rozwoju lub warunek istnienia twórczości w konkretnej dziedzinie, ale nie warunek wystarczający.
Kocowski (1991) aktywność potencjalnie twórcza - aktywność, która mogłaby doprowadzić do wartościowych dzieł, gdyby była wystarczająco długo kontynuowana.
Kryteria twórczości
Kryteria jawne
Tzn. zdefiniowane explicite i podane do publicznej wiadomości; zazwyczaj obiektywne - niezależne od tego, kto się nimi posługuje.
Kryteria wybitnych osiągnięć twórczych
Obiektywnie stwierdzalne dowody społecznego uznania dzieła lub jego autora.
Simonton - podejście historio metryczne: badanie genialnych twórców z dawnych epok; im więcej mówi się o autorze, im częściej prezentowane są jego dzieła i im bardziej są one oryginalne, tym wyższa należy mu się ranga wśród twórców.
Podejście Joya P. Guilforda
Podejście egalitarne; źródła twórczości w myśleniu dywergencyjnym (wytwarzanie licznych pomysłów w odpowiedzi na problem otwarty) vs myślenie konwergencyjne (poszukiwanie jednego poprawnego rozwiązania); osoby badane proszone są o podanie jak największej liczby rozwiązań, które ocenia się ze względu na 3 kryteria: płynność, giętkość, oryginalność.
Płynność - łatwość wytwarzania pomysłów, operacjonalizacja: liczba pomysłów; rodzaje płynności: słowna, ideacyjna, skojarzeniowa)
Giętkość - gotowość do zmiany kierunku myślenia; wskaźnik operacyjny: różnorodność pomysłów (liczba kategorii). 2 rodzaje: spontaniczna, adaptacyjna.
Oryginalność - zdolność do wytwarzania reakcji nietypowych, niezwykłych, niepowtarzalnych; wskaźnik frekwencyjny - pomysł oryginalny jeśli pojawił się u określonego odsetka osób badanych - lub ocena sędziów kompetentnych.
4. kryterium - staranność - ilość pracy włożonej w ekspresję pomysłu.
Skala ocen
Besemer i O'Quin: Skala semantyczna dzieł twórczych; ocena wytworów ze wzgl. Na twórczość wymaga 3 wymiarów: nowości (zadziwiający, oryginalny), sensowności (logiczny, przydatny, wartościowy, zrozumiały), stylu (naturalny, dobrze wykonany, elegancki). Każdy z 9 aspektów jest oceniany za pomocą kilku 7-punktowych skal likertowskich (każda skala zawiera 2 przeciwstawne przymiotniki i siedem dyskretnych punktów oceny); zadaniem osoby oceniającej jest umiejscowienie wytworu na każdej z 55 skal => powstaje profil charakteryzujący wytwór, na podobieństwo profilu osobowości człowieka.
Kryteria ukryte
Działają implicite, ponieważ nikt ich nie definiuje ani nie ujawnia przed przystąpieniem do oceny. Bardziej subiektywne niż kryteria jawne, opierają się na wyobrażeniach na temat, czym jest dzieło twórcze i jakie cechy powinno przejawiać.
Rozdział 3. Poznawcze składniki procesu twórczego
3.1. Uwaga
Stereotyp roztargnionego twórcy
Mendelssohn (1976) mechanizm wykorzystania incydentalnych wskazówek (cue utilization) - twórcze myślenie polega na kojarzeniu odległych faktów; skojarzenia takie wymagają utrzymania w polu uwagi bodźców pochodzących z różnych dziedzin i kontekstów; odległe skojarzenie może wymagać wykorzystania bodźców przypadkowych, zwykle ignorowanych.
Kasof: pozytywna słaba korelacja między wskaźnikami twórczości a miarą uwagi poszerzonej; ekspozycja na działanie białego szumu obniża wyniki w testach twórczości, szczególnie u osób o uwadze permanentnie poszerzonej
Kolańczyk: uwaga a) intensywna i b) ekstensywna
obejmuje niewiele dobrze uświadomionych elementów i wybiórczo wyodrębnionych z pola percepcyjnego; w warunkach motywacji melicznej, dążącej do określonego celu
swobodnie obejmuje całe pole percepcyjne; motywacja parateliczna, brak wyraźnie sformułowanego celu; towarzyszy stanom intuicji twórczej (wglądu)
wyższe wskaźniki kreatywności u osób wykazujących gorsze funkcjonowanie filtra uwagi
dzieci nadmiernie pobudzone, z obniżoną zdolnością do skupiania uwagi, uzyskują wyższe wyniki w miarach kreatywności
Nęcka: osoby twórcze uzyskały gorsze wskaźniki wykonania testu uwagi, zwłaszcza gdy wymagał pogodzenia 2 jednocześnie prezentowanych zadań; jeśli test wymagał wykonania tylko 1 zadania, różnic nie stwierdzono => osoby twórcze mogą dysponować mniejszą ogólną pulą zasobów uwagi
Osoby twórcze charakteryzują się osłabionym mechanizmem hamowania poznawczego, co może służyć procesom produktywnego wytwarzania nowych pomysłów
Słabosz: osoby twórcze w większym stopniu ulegają efektowi interferencji w zadaniu Stroopa = mają trudności z aktywnym zignorowaniem nieistotnych aspektów stymulacji
Osoby twórcze w mniejszym stopniu ulegają efektowi uprzedzania negatywnego, co może oznaczać, że są mniej skłonne do sztywnego przenoszenia nastawień percepcyjnych z jednej próby eksperymentalnej na drugą
3.2 Percepcja
Percepcja allocentryczna - percepcja obiektu z jego perspektywy
Percepcja fizjonomiczna - przypisywanie martwym obiektom bądź abstrakcyjnym rysunkom znaczeń metaforycznych lub związanych z typowo ludzkim sposobem przeżywania i doznawania
Osoby o szczególnie dobrej organizacji percepcji są spostrzegane przez otoczenie jako bardziej twórczy
Osoby twórcze skłonne są spostrzegać rzeczywistość w sposób całościowy i uporządkowany, wysoce indywidualny, subiektywny; wybierają bodźce wizualne złożone i nieregularne, gdyż są skłonne nadawać im własną interpretację - wprowadzenie porządku wyższego rzędu, a unikanie porządku narzucającego się, zasugerowanego już przez kogoś
3.3 Wyobraźnia i wyobrażenia
Wyobrażenie - rodzaj reprezentacji poznawczej wykazującej wobec obiektu reprezentowanego właściwości analogowe
Wyobraźnia - zdolność umysłu do tworzenia wyobrażeń i posługiwania się nimi
Wyobraźnia odtwórcza - bierze udział w większości codziennych czynności poznawczych; znikoma lub negatywna rola w twórczości
Wyobraźnia twórcza - umożliwia tworzenie zupełnie nowych przedstawień w umyśle => może prowadzić do odkrycia, wynalazku, dzieła sztuki; twórcza wizualizacja
Finke: dzięki wyobraźni twórczej możliwa jest eksploracja potencjału tkwiącego w przedmiotach, a twórcze produkty są skutkiem swobodnego badania możliwości tkwiących w wygenerowanych obrazach umysłowych; badani z 3 figur wyobrażali sobie coś, co później rysowali i interpretowali - ok. 90% utworzyło rozpoznawalny wzorzec wizualny, a 1/3 wymyśliła przynajmniej 1 wzorzec uznany przez sędziów kompetentnych za twórczy => wyobraźnia twórcza jest naturalną predyspozycją umysłu każdego człowieka
3.4 Kategoryzowanie i wiedza pojęciowa
Rodzaje twórczych operacji pojęciowych:
1. otwarcie granic kategorii - pojęcia stają się coraz bardziej rozmyte, ich granice przepuszczalne, a różnice między nimi umowne
2. poszerzenie pola semantycznego znanego pojęcia = włączenie do kategorii obiektów, które dotychczas do niej nie należały
3. redefinicja obiektu = redukcja kategorialna
4. synteza pojęciowa = utworzenie nowej kategorii z wykorzystaniem znanych pojęć
5. zmiana kontekstu użycia kategorii pojęciowej
6. rewolucja pojęciowa = zasadnicza zmiana zakresu pojęć i ich wzajemnych relacji w jakiejś dziedzinie, wynikająca z niemożności zrozumienia rzeczywistości przez pryzmat dotychczas używanych pojęć
Osoby twórcze (podobnie jak schizofrenicy i cierpiący na psychozę dwubiegunową) mają tendencję do tworzenia szerokich, pojemnych i rozmytych kategorii pojęciowych
Eysenck: tworzenie pojemnych kategorii pojęciowych, mimo niebezpieczeństwa błędu nadmiernego włączania, jest podstawowym mechanizmem twórczego myślenia, umożliwia dokonywanie odległych skojarzeń
Trzebiński: osoby twórcze dysponują stosunkowo plastycznymi rdzeniami pojęciowymi, czyli skłonnością do naginania znaczenia pojęć i poszerzania ich zakresu; uplastycznienie rdzeni pojęciowych w wyniku manipulacji eksperymentalnej zwiększa poziom kreatywności osób badanych
3.5 Pamięć
O twórczym charakterze procesów pamięciowych decyduje przypuszczalnie zawartość treściowa, a zwłaszcza organizacja wiedzy przechowywanej w strukturach pamięci długotrwałej
Twórczość wymaga kodowania nietypowego, alternatywnego (nadanie kilku etykiet) i selektywnego
Selektywne zapominanie jest uważane za możliwe podłoże wglądu
Spontaniczna zmiana struktury wiedzy może prowadzić do efektu reminiscencji, który odpowiada za zjawisko olśnienia
Weisberg: twórcze rozwiązywanie problemu może wymagać globalnego poszukiwania magazynu pamięciowego
3.6 Myślenie
Odchodzi się od poglądu, że myślenie twórcze opiera się na heurystykach, a myślenie nietwórcze wykorzystuje algorytmy
Polya: heurystyka jako sposób na odkrycie, świadomie stosowany przepis na pomysł, technika skutecznego myślenia
Zasadniczą cechą myślenia twórczego jest aktywne podejście do problemu, często skutkujące jego daleko posuniętą modyfikacją lub poszukiwanie problemu
Użycie analogii - warunkiem skutecznego użycia analogii jest powielanie struktury - dostrzeżenie podobieństwa wyższego rzędu między obiektem porównywanym a obiektem porównującym; podejście syntaktyczne - o użyciu analogii przesądza nadrzędne podobieństwo struktury obu obiektów; podejście pragmatyczne - potrzebne jest ponadto podobieństwo niższego rzędu, w tym podobieństwo szczegółów, a zwłaszcza konkretny cel poznawczy; ale jeśli nie wiemy o możliwości skorzystania z analogii, prawdopodobnie z niej nie skorzystamy
Myślenie twórcze to myślenie metaforyczne - metafora łączy różne dziedziny ułatwiając transfer wiedzy z jednego obszaru do drugiego
Przezwyciężanie sztywnych nawyków i nastawień
3.7 Czynniki metapoznawcze
Procesy metaloznawcze odpowiadają za planowanie czynności poznawczych niższego rzędu, nadzór i kontrolę nad ich wykonaniem, a także za analizę informacji zwrotnych i wyciąganie wniosków z uprzednich doświadczeń
Coraz bardziej powszechne przekonanie, że twórczość wymaga rozwiniętych sprawności metapoznawczych