2684


Maja Muszyńska, Joanna Kruźel-Mendrek, Jan Zejdą, Marek Biesiada

Środowiskowe zagrożenia zdrowia

Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego, Sosnowiec

Dyrektor: prof, dr hab. Jerzy A. Sokal

Eksplozja demograficzna świata i negatywne skutki rozwoju cywilizacji zwróciły uwa­gę epidemiologów, ekologów i lekarzy na ścisłe powiązanie zdrowia człowieka ze środowi­skiem, w którym żyje. Znalazło to wyraz najpierw w definicji zdrowia jednostki sformuło­wanej przez Światową Organizację Zdrowia (SOZ) w 1947 roku, a następnie w definicji zdro­wia środowiskowego. Definicja zdrowia jest powszechnie znana. Zaś definicja zdrowia środowiskowego zaproponowana przez ŚOZ, mówi, że „zdrowie środowiskowe zawiera te aspekty zdrowia człowieka, łączne z jakością życia, które są zdeterminowane przez czynniki fizyczne, chemiczne, biologiczne, społeczne i psychiczne środowiska. Obejmuje też założe­nia teoretyczne i praktykę w zakresie oceny, eliminacji i zapobiegania obecności w środowi­sku tych czynników, które mogą oddziaływać negatywnie na zdrowie obecnego i przy­szłych pokoleń".

Na obecnym etapie cywilizacji ludzkość stworzyła sobie środowisko życia, w którym jest permanentnie poddawana obciążeniom (stresorom) biologicznym, chemicznym, fizycz­nym, społecznym i psychospołecznym. Zgodnie z definicją medyczną choroba jest spowo­dowana czynnikami genetycznymi, środowiskowymi lub też kombinacją obu tych grup [1]. Zapobieganiem, rozpoznawaniem i leczeniem zaburzeń zdrowotnych spowodowanych czynnikami środowiskowymi zajmuje się medycyna środowiskowa. Ogromna różnorodność czynników ryzyka zdrowotnego, znajdujących się w środowisku życia człowieka, a więc w środowisku domowym, pracy i naturalnym, oraz ich skutków zdrowotnych powoduje, że do prawidłowej ich diagnostyki i rozwiązywania problemów zdrowia publicznego związa­nych ze skażeniem środowiska konieczne jest stosowanie wiedzy z zakresu toksykologii, epidemiologii, ekologii, socjologii i psychologii. Taki interdyscyplinarny charakter ma me­dycyna środowiskowa.

Ogólnie biorąc, istnieją dwa rodzaje problemów, które rozwiązuje medycyna środowiskowa:

1. Takie, które uwzględniają skażenie środowiska jako potencjalną przyczynę choroby, czyli punktem wyjścia jest środowiskowy czynnik ryzyka zdrowotnego;

2. Takie, które uwzględniają chorobę jako następstwo (ewentualnego) skażenia środowiska.

Brane pod uwagę problemy dotyczą następujących sytuacji:

* postępowania w nagłych sytuacjach, które z reguły wpływają szkodliwie na dobrze określoną populację, jak to ma miejsce w przypadku katastrof ekologicznych;

* postępowania w sytuacji przewlekłego narażenia, które może wpływać szkodliwie na wiele osób, np. na obszarach klęsk ekologicznych;

* postępowania w indywidualnych problemach zdrowotnych;

* monitoringu i badań naukowych jako podstawy kształtowania polityki ekologicznej i zdrowotnej na określonym obszarze.

Szkodliwości środowiskowe i charakterystyka narażenia

Najogólniej rzecz biorąc w analizie szkodliwych czynników środowiska bierze się pod uwagę cztery jego główne składowe, to znaczy środowisko chemiczne, fizyczne, biologiczne i społeczne. Tak też generalnie klasyfikuje się szkodliwości środowiskowe, tzn. jako chemi­czne, fizyczne, biologiczne i społeczne.

Narażenie na szkodliwości środowiskowe rozważane jest w kilku wybranych grupach w zależności od ich występowania. Według tego kryterium środowiskowe czynniki ryzyka zdrowotnego klasyfikuje się w takich kategoriach jak: zanieczyszczenie wody, zanieczysz­czenie powietrza, jakość powietrza w pomieszczeniach zamkniętych, zanieczyszczenie gle­by, gospodarka odpadami, promieniowanie jonizujące i niejonizujące, hałas [2].

Wrażliwość na czynniki szkodliwe różni się międzyosobniczo. Różnica w odpowiedzi na czynniki szkodliwe w otoczeniu może zależeć od wielu czynników jak wiek, płeć, obe­cność innych czynników uszkadzających. To zróżnicowanie może w znaczny sposób utrud­niać rozpoznanie związku przyczynowego pomiędzy czynnikami środowiskowymi a obja­wami choroby.

Częstość występowania schorzeń uwarunkowanych środowiskowo jest niezmiernie trudna do oszacowania. Wynika to między innymi: z niejednokrotnie długiego okresu latencji pomiędzy narażeniem i wystąpieniem objawów choroby, wieloczynnikową etiologią schorzeń przewlekłych.

Ocena narażenia środowiskowego i skutków zdrowotnych

Elementy oceny narażenia środowiskowego:

1. Ocena miejsca narażenia tzn. warunków fizjograficznych (klimat, warunki hydrologiczne gleby, roślinność) i rodzaju narażonej populacji

2. Identyfikacja i analiza szlaków narażenia tzn. źródła i mechanizmu uwalniania substancji do środowiska, nośnika substancji chemicznej (powietrze, woda, gleba itp.), punktu nara­żenia (dom, środowisko zewnętrzne) i drogi narażenia

3. Ocena ilościowa narażenia poprzez pojedynczy i wszystkie zidentyfikowane szlaki nara­żenia [6].

Czynniki toksyczne zawarte w środowisku wnikają do żywych komórek w wyniku inhalacji, przez przewód pokarmowy lub przez skórę, podczas gdy promieniowanie jonizu­jące i niejonizujące przenika przez żywy organizm w postaci fal elektromagnetycznych. Jed­nym z pierwszych etapów oceny narażenia na substancję toksyczną jest charakterystyka drogi, którą dostaje się ona do organizmu. Ilość czynnika toksycznego, jaka dociera do danej tkanki, zależy od chemicznych i fizycznych własności tego czynnika, jego lokalizacji w śro­dowisku, koncentracji w poszczególnych mediach środowiska oraz wielu czynników fizjo­logicznych.

Za wyjątkiem substancji wywołujących reakcje alergiczne, toksyczność chemiczna za­leży od dawki, niezależnie od drogi narażenia. Dlatego też, ilościowe oszacowanie dawki (wchłoniętej lub narażenia) jest niezbędne dla przewidywania stopnia uszkodzenia spo­wodowanego przez czynnik toksyczny [1].

Częstotliwość, z jaką toksyna wchłaniana była przez organizm, również wpływa na ciężkość zatrucia - dawka podana jednorazowo jest zwykle bardziej szkodliwa niż ta sama ilość podawana w małych dawkach w ciągu długiego czasu. Przed określeniem ryzyka zdrowotnego musi być także znana charakterystyka danego czynnika toksycznego [1].

Relację - wpływ środowiska a efekt zdrowotny - ocenia się poprzez rejestrację efe­któw, tzn. poszczególnych chorób lub zaburzeń zdrowotnych oraz porównywanie stężeń lub poziomów narażenia z dopuszczalnymi normami. W rejestracji zaburzeń i ich dalszej analizie wykorzystuje się badania epidemiologiczne, które pozwalają na wnioskowanie na temat przyczyny, mechanizmu i skutków procesu w badanej populacji. Stosuje się także ekstrapolację danych uzyskanych w badaniach na zwierzętach [5].

Dla porównania stężeń lub poziomów narażenia z dopuszczalnymi normami bardzo istotne znaczenie ma prowadzenie biomonitoringu. Polega on na systematycznych, ciągłych lub powtarzalnych pomiarach stężeń związków szkodliwych dla zdrowia służących stwier­dzeniu obecności czynnika szkodliwego lub jego metabolitu w tkankach, wydzielinach, wy­dalinach, wydychanym powietrzu. Stosowany jest on do oceny narażenia na czynnik toksyczny i oszacowania ryzyka wystąpienia ujemnych skutków zdrowotnych w organizmie. Używany jest także do celów profilaktyki chorobowej.

Monitoring biologiczny narażenia służy ocenie ryzyka zdrowotnego w oparciu o po­miar „dawki wewnętrznej". Dawka wewnętrzna może być ustalona bezpośrednio, poprzez pomiar czynnika szkodliwego lub jego metabolitu w mediach biologicznych, albo pośrednio przez stwierdzenie skutku działania szkodliwego związku w organizmie. Obecność lub brak ryzyka zdrowotnego wynikającego z narażenia na szkodliwe związki ocenia się w odniesie­niu do arbitralnie ustalonych, dopuszczalnych stężeń w mediach biologicznych (biologiczne wartości progowe bądź biologiczne wskaźniki narażenia). Ocena dawki wewnętrznej pro­wadzona jest zwykle u indywidualnego pacjenta, choć może być również prowadzona w grupie ryzyka (np. wśród dzieci, kobiet ciężarnych, osób w podeszłym wieku, pracowni­ków zakładów emitujących szkodliwe związki do środowiska itp.) [4].

Materiałem biologicznym używanym do celów biomonitoringu jest najczęściej krew i mocz, choć rzadziej używane są również: ślina, włosy, zęby, paznokcie, wydychane powie­trze, kał, mleko kobiet karmiących, łożysko. Istnieje możliwość stwierdzenia niektórych czynników szkodliwych np. pewnych metali w tkankach narządów krytycznych takich jak: nerki, wątroba, kości, bez konieczności badania histo-patologicznego.

W zależności od rodzaju związku chemicznego badany parametr biologiczny może świadczyć o długości trwania narażenia, ilości toksyny zmagazynowanej w organizmie lub o poziomie w tkankach narządów krytycznych.

Monitoring biologiczny jest znacznie bardziej przydatny niż monitoring środowisko­wy do celów oceny skutków zdrowotnych narażenia na szkodliwe związki. Uwzględnia on bowiem wszystkie drogi narażenia oraz wszystkie źródła narażenia. W prowadzeniu bio­monitoringu bierze się też pod uwagę wszelkie czynniki, które mają wpływ na wchłanianie związków szkodliwych jak np. ich rozpuszczalność, wielkość cząsteczki, parametry odde­chowe ustroju, indywidualne nawyki higieniczne oraz międzyosobnicze różnice w wielkości absorbcji [4].

Znajomość związków między narażeniem a odpowiedzią biologiczną odgrywa kluczo­wą role w ocenie ekspozycji człowieka na szkodliwe czynniki środowiskowe. W przeszłości ocena narażenia opierała się wyłącznie na pomiarach stężeń związków toksycznych w środowisku, nie uwzględniano wówczas tzw. dawki wewnętrznej, której wielkość zależy od szeregu czynników takich jak: międzyosobnicze różnice w absorbcji, tryb życia, aktywność fizyczna itp. Dla celów biomonitoringu ustalono termin markera biologicznego (biomarkera), którego pomiar uwzględnia wszystkie powyższe czynniki i rzeczywiście odzwierciedla ryzyko narażenia.

Wyróżnia się: biomarkery dawki wewnętrznej zwane również biomarkerami narażenia wewnętrznego, biomarkery dawki efektywnej biologicznie, biomarkery skutku biologicznego oraz biomarkery wrażliwości osobniczej.

Zalety używania biomarkerów do celów szacowania narażenia i ryzyka zdrowotnego:

Ograniczenia w zastosowaniu biomarkerów:

Rycina 1. Biologiczne markery narażenia i skutku zdrowotnego (wg prof. dr Ulricha Ewersa, „The Use of Biologica! Markers in the Assessment ol Human Exposure and Health Risk Associated with Environmental Factors").

Monitoring środowiskowy Monitoring biologiczny Epidemiologia

0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic
Narażenie Dawka wewnętrzna Dawka skuteczna Wczesny skutek Ujemny skutek

0x08 graphic
biologicznie biologiczny zdrowotny (choroba)

0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic

Markery narażenia Marker skutku Marker choroby

zdrowotnego

Choroba środowiskowa

O chorobie środowiskowej mówi się wówczas, kiedy w wyniku działania substancji szkodliwych zawartych w środowisku życia pacjenta wystąpiły u niego pojedyncze objawy patologiczne o różnym nasileniu, bądź w pełni rozwinięta choroba. Dotyczy to przede wszystkim:

Choroba środowiskowa cechuje się następującą charakterystyką: najczęściej składa się na nią cała gama zróżnicowanych, niejednorodnych objawów klinicznych i odchyleń w te­stach laboratoryjnych, obserwowane objawy patologiczne mają różne, często mierne nasile­nie, są one niespecyficzne, co stwarza konieczność prowadzenia szerokiej diagnostyki różni­cowej, i wreszcie - najważniejsze - efekty patologiczne zanieczyszczenia środowiska wystę­pują ze znacznym opóźnieniem i mają charakter niebezpośredni.

Choć choroby spowodowane zanieczyszczeniem środowiska mogą manifestować się szeregiem objawów zewnętrznych, to w istocie procesy uszkadzające wywołane szkodliwościami środowiskowymi mają miejsce na poziomie indywidualnej komórki. Degradacja śro­dowiska powodująca ekspozycję na liczne czynniki szkodliwe (jak np. narażenie na metale ciężkie, syntetyczne związki chemiczne, promieniowanie X i in.), do których komórka zaad­aptowana jest w tak niewielkim stopniu, może doprowadzić do jej obumarcia lub uszkodzenia. Pod wieloma względami śmierć komórki stanowi „mniejsze zło" niż jej uszkodzenie. Nie niesie to bowiem za sobą dalszych implikacji - komórka jest martwa. Uszkodzenie ko­mórki natomiast ma liczne następstwa. Może się manifestować poprzez proces mutacji, teratogenezy czy kancerogenezy [3]. Tak więc, badania dotyczące chorób związanych z naraże­niem środowiskowym wymagają zaangażowania wielu dziedzin wiedzy medycznej włącza­jąc tu toksykologię, patologię, fizjologię, jak również wiele specjalności medycznych, szcze­gólnie medycyny pracy i medycyny środowiskowej [1].

W celu trafnego prognozowania skutków zdrowotnych wywoływanych przez szkodli­wości środowiskowe niezbędne jest zrozumienie podstawowych mechanizmów toksyczno­ści.

Np. w przypadku substancji wywołujących bezpośrednie efekty jak metale ciężkie, pe­stycydy i inne, czasami istnieje określony próg, poniżej którego substancje te nie wywołują efektów szkodliwych. Wraz ze wzrostem dawki powyżej progu szkodliwości należy się spo­dziewać potęgowania skutków działania, aż do poziomu dawki śmiertelnej.

W przypadku czynników wywołujących reakcje typu alergicznego jak astma, zapale­nie kontaktowe skóry, objawy chorobowe mogą występować niezależnie od dawki alergenu.

Inna sytuacja ma miejsce w przypadku czynników genotoksycznych i kancerogen­nych. W przypadku ich działania nawet bardzo mała dawka czynnika toksycznego może wywołać niekorzystne dla ustroju skutki, jednak zwiększenie dawki zwiększa również pra­wdopodobieństwo skutków niepożądanych.

Bez względu na różne postaci przedstawionych zależności ustalenie wielkości pochło­niętej dawki ma zawsze podstawowe znaczenie dla ustalenia diagnozy oraz dalszego postę­powania z pacjentem.

Zakończenie

W ostatnich latach wzrastający niepokój społeczny budzi degradacja środowiska natu­ralnego i rosnący poziom zanieczyszczeń. Rozważa się, czy szkodliwe czynniki środowisko­we wpływają na wzrost zapadalności na choroby układu krążenia, choroby nowotworowe, udary mózgowe i inne schorzenia. Większość chorób środowiskowych, przeciwnie niż te wywoływane przez bakterie lub inne patogeny, jest trudna do wyleczenia. Teoretycznie jednak łatwo im zapobiec usuwając szkodliwy wpływ środowiska, co zlikwiduje zagrożenie. Stare powiedzenie „zapobieganie jest najlepszym lekarstwem" nigdy nie było bardziej aktu­alne niż w stosunku do chorób wywołanych przez zatrute środowisko [3].



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
2684
2684
2684
2684
01 belkaid 2684
2684

więcej podobnych podstron