Prof. dr hab. Tomasz Maruszewski

Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej

Psychologia procesów poznawczych

Wykład 6.

Uwaga II

1. Formy uwagi selektywnej

• Skanning percepcyjny - przeszukiwanie pola uwagi w celu wykrycia określonych bodźców. Dystraktory utrudniają wykrycie bodźców poszukiwanych. „Figury ukryte w tle” są przykładem maskującego działania dystraktorów. Skanning percepcyjny musi być np. bardzo dokładny u zbieraczy grzybów, toteż przed opuszczeniem autobusu z wycieczką z zakładu pracy zażywają oni duże ilości płynów wyostrzających wzrok.

• Detekcja sygnałów - wykrywanie sygnału na tle szumu. Wiemy, czego poszukujemy, natomiast nie wiadomo, kiedy wystąpi sygnał na który należy zareagować. W TDS bada się czynniki wpływające na proporcję „poprawne detekcje/fałszywe alarmy”. Układ reakcji w typowym eksperymencie detekcyjnym możemy przedstawić w postaci następującego schematu

		Rzeczywistość
		sygnał+szum	szum
Reakcja badanego	sygnał	poprawna detekcja	fałszywy alarm
	szum	pominięcie	poprawne odrzucenie

Przykład sytuacji detekcji sygnałów. Operator radaru musi odróżnić sygnały pochodzące od nadlatujących własnych samolotów (szum) od sygnałów pochodzących od samolotu przeciwnika (sygnał). Tylko w tym ostatnim przypadku może odpalić rakiety przeciwlotnicze. Macierz wypłat może zależeć od tego, czy np. samoloty przeciwnika mogą przenosić broń nuklearną. Jeśli tak, to konsekwencje nieodpalenia rakiety mogą być bardzo poważne.

• Czynniki wpływają na proporcję poprawne detekcje/fałszywe alarmy

• Stosunek „sygnał/szum”

• Macierz wypłat (układ kar i nagród w poszczególnych polach matrycy)

• Częstość występowania sygnału - im wyższa, tym częściej odpowiedź badanych brzmi „odbieram sygnał”.

2. Klasyfikacja dystraktorów

Dystraktory analizowane w badaniach nad uwagą selektywną możemy podzielić na 4 grupy

		centrum uwagi
				dane zewnętrzne	dane wewnętrzne
dystraktory	zewnętrzne	kierowca na drodze, ładna dziewczyna na chodniku	pisanie wykładu, muzyka u sąsiada
	wewnętrzne	kierowca oblicza stopę zysku z inwestycji	pisanie wykładu, myśli intruzywne

• Neisser krytykuje wszystkie formy teorii filtra - a więc teorie selekcji. Powiada, że nie jesteśmy filtrem, ale jako świadome osoby wybieramy to, na czym skoncentrujemy uwagę. Kierujemy zatem procesem pobierania informacji ze środowiska, a nie ich odrzucania ze względu na jakieś kryteria.

3. Uwaga podzielna

• Koncepcja uwagi podzielnej została zaproponowana przez Kahnemana (1973). Uwaga rozumiana jest jako pewne dobro, które można inwestować w wykonywanie rozmaitych czynności. Im więcej uwagi zainwestujemy w daną czynność tym może być ona lepiej wykonana, ale jednocześnie tym mniej uwagi zostaje do wykorzystania przy wykonywaniu innych czynności. Uwaga jest takim "dobrem", które posiadamy w ograniczonych ilościach.

• Pierwsze badania Neisser i Becklen (1975). Eksponowali oni nałożone na siebie obrazy wideo: Jeden z tych obrazów przedstawiał grupę osób grających w koszykówkę, drugi natomiast osoby bawiące się w przepychankę. Kiedy badani mieli rejestrować zdarzenia w obrębie jednego z nagrań wideo, nie sprawiało to im żadnych trudności. Kiedy natomiast jedną ręką mieli sygnalizować np. zdobycie kosza, a drugą np. utratę równowagi przez jednego z graczy, to ich funkcjonowanie znacznie się pogarszało.

Cechy uwagi podzielnej

• Uwaga podzielna dysponuje ograniczoną pulą zasobów

• Ludzie mają albo jedną pulę zasobów (Kahneman) albo większą liczbę pul. Gopher i Navon twierdzą, że pule zasobów są specyficzne dla modalności percepcyjnych. Można jednocześnie pisać na komputerze i słuchać muzyki.

• Następuje pogorszenie funkcjonowania w sytuacji, kiedy ilość dostępnych zasobów jest mniejsza od wymagań zadania (Spelke, Hirst, Neisser).

• Człowiek może w pewnym stopniu kontrolować alokację zasobów uwagi. Ta alokacja zależy od motywacji, realizowanych celów i przeżywanych emocji.

Koncepcja uwagi podzielnej wiąże się z koncepcją przetwarzania automatycznego i kontrolowanego (Schneider, Shiffrin).

4.Właściwości przetwarzania automatycznego i kontrolowanego

Pierwsza kolumna zawiera cechy przetwarzania automatycznego, druga - kontrolowanego.

• Nie angażuje świadomości

• Małe zapotrzebowanie na zasoby uwagi.

• Ma charakter równoległy.

• Duża szybkość.

• Zadania dobrze znane i łatwe.

• Wykorzystuje proste procesy poznawcze.

• Angażuje świadomość

• Duże zapotrzebowanie na zasoby uwagi

• Ma charakter sekwencyjny

• Mała szybkość

• Zadania nowe i o dużym stopniu trudności

• Wykorzystuje złożone procesy poznawcze

Proces automatyzacji czyli przejścia od przetwarzania kontrolowanego do kontrolowanego opisują dwie teorie:

• Anderson i LaBerge: uważają, że automatyzacja jest skutkiem coraz to lepszego opanowania pojedynczych elementów czynności, które następnie łączą się w grupy (uczenie się alfabetu Morse'a; czytanie).

• Logan - teoria egzemplarzy. Uczenie się procedur, które mogą być wydobywane w odpowiednich sytuacjach. Uczenie się kierowania samochodem polega na opanowaniu procedur jazdy we mgle, na śliskiej nawierzchni czy w korku> W każdej z tych sytuacji operujemy np. inaczej pedałem gazu oraz biegami.

5. Błędy typowe dla procesów automatycznych

• Ześlizg: rozpoczęcie czynności rutynowej powoduje ześlizg i kontrolę przejmują procesy automatyczne (piżama Jamesa).

• Ominięcia: przerwanie czynności rutynowej powoduje pominięcie pozostałych faz.

• Perseweracje: powtarzanie części lub całości procedury.

• Błąd opisu: wewnętrzny opis planowanego działania prowadzi do wykonania go na złym obiekcie (lody do pojemnika na chleb)

• Błędy zależne od danych: informacja sensoryczna przejmuje kontrolę nad przebiegiem działania planowanego (dodanie do wybieranego numeru telefonicznego cyfr zasłyszanych w rozmowie)

• Błędy asocjacyjne: silne skojarzenia wyzwalają złą czynność rutynową („Proszę wejść” w odpowiedzi na telefon).

• Brak aktywacji do zakończenia czynności: idziemy do innego pokoju, zapominając po co.

---