Językoznawstwo, czyli nauka, która bada język naturalny, uznając go za system znakowy (semiotyczny), mieści się w ramach semiotyki, tj. ogólniejszej nauki o znakach. Tak więc jak i w semiotyce, możemy w językoznawstwie (lingwistyce) wydzielić trzy działy: syntaktykę językoznawczą (lingwistyczną), czyli gramatykę, semantykę językoznawczą (lingwistyczną) i pragmatykę językoznawczą (lingwistyczną), zwaną też pragmalingwistyką.
Syntaktyka (gramatyka) - formułuje przepisy, w jaki sposób najmniejsze znaki językowe łączy się ze sobą w czasie budowania tekstu. Ze względu jednak na fakt, że po to, aby te najmniejsze znaki łączyć, muszą one być w jakiś sposób pogrupowane i skontrastowane z innymi znakami tego samego systemu, syntaktyka zajmuje się badaniem związków i relacji pomiędzy znakami.
Łączeniem znaków w tekstach, a więc ustalaniem schematów tekstowych, zajmuje się dział syntaktyki, który określa się mianem syntagmatyki, ukazywaniem zaś relacji pomiędzy znakami w systemie znakowym zajmuje się dział syntaktyki, który określa się mianem paradygmatyki.
Morfem - najmniejszy znak językowy, posiada właściwą sobie formę i treść. Z morfemów zbudowane są wyrazy (leksemy), zwykle leksemy są zbudowane z kilku morfemów. Morfologia - dział gramatyki, którego przedmiotem jest opis budowy leksemów,
Morfologia rozpada się na 2 działy: słowotwórstwo (ustala relacje pomiędzy leksemami, biorąc pod uwagę ich treść i formę, ustala podstawę słowotwórczą i formant) i fleksję (opisuje budowę i określenie funkcji wszystkich form leksemu, ustala morfemy fleksyjne -końcówki odmiany, morfem fleksyjny może być zerowy, morfemy fleksyjne dodaje się do tematów fleksyjnych). Morfologia - gramatyka leksemu.
Leksemy - jednostki abstrakcyjne, realizowane są jako wyrazy tekstowe, które są bytami konkretnymi. Występowaniem wyrazów tekstowych w tekście rządzą pewne reguły. Składnia - dział gramatyki zajmujący się budową zdań. Składnia - gramatyka zdania.
Fonemy - składają się z nich leksemy, nie mają swojego znaczenia, ale wymiana fonemu na inny powoduje zmianę znaczenia morfemu. Fonemami zajmuje się fonologia. Fonemy są jednostkami abstrakcyjnymi, w tekstach realizowane są jako głoski. Opisem głosek zajmuje się fonetyka.
Morfemy także są jednostkami abstrakcyjnymi, w tekstach są realizowane jako morfy. Morfonologia - zajmuje się wymianami głosek w obrębie jednego morfemu.
Fonetyka dzieli się na artykulacyjną i audytywną, włączana jest do językoznawstwa, ale przede wszystkim jest albo działem anatomii albo akustyki.
Semantyka- bada relacje znaków do rzeczywistości; rzeczywistość, do której odsyłają znaki, to warstwa znaczona znaku językowego, a więc treść znaku, czyli jego znaczenie. Znaki językowe są realizowane w tekstach w postaci wyrażeń językowych. Wyrażenie językowe to ciąg foniczny, który jest w stanie zrozumieć użytkownik danego języka, może nim być morf, wyraz tekstowy, powiązana ze sobą grupa wyrazów tekstowych, zdanie (takie wyrażenie jest niepowtarzalnym okazem). Identyczny formalnie ciąg foniczny może być składnikiem innych tekstów. Poszczególne okazy są realizacjami tego samego abstrakcyjnego wyrażenia językowego- typu, który posiada dowolną ilość okazów. Semantyki nie interesują same okazy, są one potrzebne do zbadania typu.
Znaczenie (dla semantyki językoznawczej)- to, co za pomocą wyrażenia zostało o czymś bezpośrednio powiedziane. Znaczenie (dla semantyki lingwistycznej)- pojęcie pierwotne, niedefiniowalne, intuicyjnie zrozumiałe. Oznaczanie - odniesienie wyrażenia językowego do poszczególnych obiektów lub zbiorów obiektów.
Wyjaśnianie znaczeń językowych. Najpopularniejsze w Polsce metody: 1. reprezentacji logicznej wyrażeń predykatowi - argumentowych (ma przede wszystkim zastosowanie w wyjaśnianiu znaczenia wyrażeń zdaniowych języka naturalnego, a więc w semantyce zdania) 2. eksplikacji (ma zastosowanie w wyjaśnianiu znaczenia wyrażeń składających się na zdanie, czyli jednostek leksykalnych - leksemów, ma zastosowanie w semantyce leksykalnej). Każde wyrażenie zadaniowe posiada znaczenie, które da się przedstawić jako co najmniej jednoargumentowy predykat (funkcję), np. wyr. zdaniowe Jan śpi ma reprezentację semantyczną w postaci predykatu jednoargumentowego f(x), gdzie f jest realizowane w wyrażeniu jako śpi, a Jan jako x. Oprócz predykatu w reprezentacji semantycznej wyr. zd. występuje jeszcze składnik modalny (wyraża postawę mówiącego względem prawdziwości lub fałszywości predykacji, wyr. jak prawdopodobnie, modalność asertoryczna), składnik temporalny (wyr. typu dzisiaj, wczoraj) i składnik lokatywny (wskazanie miejsca).
Wyrażenie zd. użyte w konkretnym akcie komunikacji zawiera w swojej strukturze wskazanie, który ze składników jest tematem, a który rematem. Struktura semantyczna jest zdominowana aktualnym rozczłonkowaniem, tj. podziałem na człon wyjściowy, o którym się mówi, czyli temat (datum) i na człon rozwijający, czyli remat (novum), który mówi o temacie. W wyr. Jan śpi tematem jest Jan, a rematem śpi.
Metoda eksplikacji - polega na tym, że do wyjaśniania znaczenia wyrażeń języka naturalnego używa się takich wyrażeń języka naturalnego, które są semantycznie prostsze; zakłada, że istnieją w j. naturalnym takie wyrażenia, które można uznać za semantycznie elementarne (nierozkładalne) . Eksplikacja powinna składać się z wyrażeń elementarnych. Za pomocą schematów składniowych, które zaczerpnąć można z opisów syntaktycznych, buduje się z wyrażeń elementarnych takie wyrażenie, które jest identyczne znaczeniowo z wyrażeniem wyjaśnianym.
Język semantyczny = metajęzyk służący do wyjaśniania znaczeń wyrażeń języka naturalnego.
Leksemy nie wyczerpują zasobu jednostek leksykalnych, oprócz nich do zasobu tego wchodzą także frazeologizmy (ustalone połączenia wielosegmentowe); znaczenia frazeologizmu nie da się wyprowadzić ze znaczeń poszczególnych segmentów, czyli są one znaczeniowo niepodzielne.
Pragmatyka- bada relacje pomiędzy nadawcą i odbiorcą tekstu a systemem znakowym, w ramach którego powstaje ten tekst. Pragmatyka językoznawcza (pragmalinwistyka) formułuje zasady optymalnego korzystania przez nadawcę z systemu językowego w czasie aktu komunikacji - optymalnego, czyli takiego, który zostaje dobrze przyjęty przez odbiorcę. Taka pragmatyka bliska jest stylistyce (nauce zajmującej się tekstem z punktu widzenia wykorzystania w nim możliwości tkwiących w systemie językowym), jak i lingwistyce tekstu (nauce badającej kompozycję i tzw. spójność tekstu); najbliższa zaś jest zapewne klasycznej retoryce (sztuce posługiwania się językiem w mowie i piśmie) i klasycznej erystyce (sztuce prowadzenia sporów i dyskusji), różni się od nich tym, ż posiada własny aparat pojęciowy. Pracę nad tym aparatem rozpoczęła teoria aktów mowy J.L. Austina.
Koncepcja funkcji mowy R. Jacobsona (wcześniej mówił o tym m.in. K. Bühler), wywarła spory wpływ na pragmalingwistykę, ale także na stylistykę i tekstologię.
W każdym akcie komunikacji występuje sześć stałych elementów : 1. nadawca, 2. odbiorca 3. kontekst, czyli rzeczywistość, o której mówi 4. kontakt pomiędzy nadawcą i odbiorcą 5. komunikat, który nadawca wysyła do odbiorcy 6. kod, czyli system językowy, na podstawie którego komunikat powstaje. W każdym akcie komunikacji muszą wystąpić wszystkie powyższe elementy, różny być może stopień ich ważności. Najczęstsze są akty, w których najważniejszy jest kontekst najważniejszą funkcją tego aktu jest funkcja informacyjna. Główny akcent może też zostać przez nadawcę położony na samym nadawcy (oj, jak mnie boli głowa), na pierwszy plan wypływa funkcja ekspresywna. Gdy najważniejszy jest odbiorca - f. impresywna., kontakt - f. fatyczna, kod- f. metajęzykowa, komunikat- zwykle jest transparentny (przeźroczysty), zdarza się, że jest widoczny - w wypadku komunikatu z rymami, przenośniami i innymi stylistycznymi środkami wyrazu, wtedy na czoło wysuwa się f. poetycka. Koncepcja funkcji mowy jest przez poszczególnych autorów poszerzana, np. o funkcję performatywną (sprawczą, np. w wypowiedziach obrzędowych).
Austin - dzieli wyrażenia językowe na konstatywy (wyr. opisujące rzeczywistość) i perfomatywy (wyr. wykonawcze, zawierające w sobie zarówno działanie nadawcy, np. obietnica, rozkaz, próśba, jak i wyrażające sposób oddziaływania na odbiorcę). Podział aktów mowy: 1. lokacyjny (przekazujący znaczenie) 2. illokucyjny (ukazujący działanie nadawcy) 3. perlokucyjny (wyrażający sposób oddziaływania nadawcy na odbiorcę). Dalsze rozwinięcie teorii podział aktów mowy na bezpośrednie (takie, w których nie sposób doszukać się ukrytej treści) i pośrednie (takie, z których da się odczytać dodatkową treść illokucyjną). Zadanie pragmalingwistykę- ukazanie illokucyjnej i perlokucyjnej treści poszczególnych wyrażeń języka naturalnego; w ramach pragmalingwistykę formułuje się także dyrektywy skutecznego porozumiewania się ludzi (reguły konwersacyjne). Poj. Reguły konwersacyjnej wprowadził Paul Grice. Podstawową jest zasada kooperacji (rozmówca powinien wnosić swój wkład w rozmowę, kierując się 4 maksymami :1. mów tylko tyle, ile trzeba- maksyma ilości 2. nie mów tego, o czym nie jesteś przekonany, że nie jest prawdą, a także tego, do stwierdzenia czego nie masz wystarczających podstaw- m. jakości 3. mów tylko to, co jest istotne- m. stosunku 4. unikaj niejasności i wieloznaczności, mów zwięźle i w sposób uporządkowany -m. sposobu).
JĘZYKOZNASTWO OPISOWE (EMIPRYCZNE)- celem jest opis warstwy syntaktycznej (gramatyki), semantycznej lub pragmatycznej konkretnych języków, podstawą opisu są empiryczne teksty, które powstają w danym języku.
JĘZYKOZNASTWO TEORETYCZNE- zajmuje się teorią języka, na podstawie której przeprowadzany jest opis., patrzy na wszystkie języki, niezależnie od tego, czy są rozwinięte czy prymitywne; próbuje do obserwacji podejść z hipotezą na temat cech wspólnych wszystkich języków, czyli uniwersalnych albo powszechników językowych. Tworzy teoretyczne narzędzie badawcze dla językoznawstwa opisowego.
PSYCHOLINGWISTYKA - psychologia języka; dziedzina wiedzy, w której obserwator systemu jęz. usytuował się na obszarze psychologii. Interesuje ją przede wszystkim to, w jaki sposób człowiek uczy się języka.
SOCJOLINGWISTYKA - socjologia języka; obserwacja języka z punktu widzenia socjologii. Patrząc na język, z punktu widzenia socjologii łatwo zauważyć, że przedstawiciele poszczególnych warstw społ. tworzą podobne, ale jakościowo inne teksty. Zadanie: ustalenie relacji pomiędzy rozwarstwieniem społecznym a odmianami systemu jęz. Proces interferencji -zlewania się, zachodzenia na siebie odmian systemów językowych.
DIALEKTOLOGIA - zajmuje się opisem geograficznego zróżnicowania języka ludności wiejskiej, a ostatnio opisuje relacje zachodzące między dialektami., podobnie etnolingwistyka (lingwistyka antropologiczna lub kulturowa), ale interesuje się ona bardziej kwestiami semantycznymi i pragmatycznymi.
3