Materiały do ćwiczeń z prawa karnego: „norma sankcjonowana i sankcjonująca”

I. Ustalenia terminologiczne:

• Przepis prawny - graficznie wyodrębniona część tekstu prawnego, mająca „jakieś znaczenie” normatywne ; podstawowa jednostka tekstu prawnego,

• Norma prawna - zakodowana w przepisach prawnych reguła zachowania, norma konstruowana jest według ustalonego wzorca, określającego strukturę normy prawnej (adresat normy, zachowanie które powinno być zrealizowane oraz okoliczności, w których zachowanie powinno być zrealizowane - niektórych elementów trzeba się niekiedy domyślić), przepisy prawne natomiast dostarczają elementów konstrukcyjnych dla tak rozumianej normy.

• Hipoteza - określa sytuację, w której określony nakaz lub zakaz wiąże adresata normy

• Dyspozycja -określa nakazany lub zakazany sposób zachowania

• Czyn zabroniony - art. 115 § 1 k.k. - zachowanie o znamionach określonych w ustawie karnej - płaszczyzna ontologiczna

• Typ czynu zabronionego - wzorzec zachowania wynikający z opisu czynu zawartego w przepisach karnych; wzorzec karalnego naruszenia normy sankcjonowanej, który powinien wskazywać wszystkie znamiona, które decydują o treści bezprawia i uzasadniają jego karalność - płaszczyzna normatywna

• Znamiona typu czynu zabronionego- elementy (składniki) tego wzorca

Znamiona (wprowadzenie):

• znamiona przedmiotowe- określające zachowanie, wskazujące na zaszłości w świecie zewnętrznym

• znamiona podmiotowe - określające nastawienie sprawcy do czynu, jego przeżycia wewnętrzne;

• znamiona modalizujące (modalne) - np. określające miejsce, w którym podjęcie danego zachowania jest karalne (surowiej karalne) np. w miejscu publicznym, czas (w trakcie porodu), sposób działania (ze szczególnym okrucieństwem)

• skutek - skutkiem nazywamy pewną, oddzielającą się od samego zachowania obiektywną zmianę w rzeczywistości

Przyjmuje się, iż z przepisu prawa karnego (części szczególnej) można dekodować (interpretować) dwie struktury normatywne: normę sankcjonowaną i normę sankcjonującą (nie wszystkie elementy, część zawarta jest w przepisach części ogólnej)

Miejscem spotkania normy sankcjonowanej i sankcjonującej na gruncie ustawy karnej jest opis czynu. W normie sankcjonowanej tworzy on dyspozycję, w normie sankcjonującej jest elementem hipotezy.

Art. 148 k.k.

Norma sankcjonowana (w uproszczeniu): Nikomu nie wolno zabijać człowieka

Norma sankcjonująca: Jeżeli ktokolwiek spowoduje umyślnie śmierć człowieka podlega karze pozbawienia wolności od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności i karze dożywotniego pozbawienia wolności.

Jedna norma sankcjonowana może wynikać z kilku przepisów części szczególnej kodeksu karnego. Różne sposoby naruszenia tej samej normy sankcjonowanej mogą charakteryzować się różnym stopniem społecznej szkodliwości, a w konsekwencji być (lub nie) zabronione pod groźba kary (tylko umyślne przełamanie normy sankcjonowanej „Każdemu zakazane jest niszczenie cudzego mienia” jest zabronione pod groźbą kary, jest czynem zabronionym). Nie każde naruszenie normy sankcjonowanej jest karalne. Sposób naruszenia normy sankcjonowanej (przez jaki podmiot, z jakim nastawieniem psychicznym, w jakim miejscu) decyduje o konieczności ustalenia surowszego lub łagodniejszego zagrożenia. (np. art. 148, 149 i 155 k.k.)

2. Norma sankcjonowana

Definicja:

Norma sankcjonowana wyraża powinność określonego zachowania się adresata normy

Aksjologiczny i teleologiczny aspekt normy

Norma jako powinność wyrażą dwa aspekty:

aspekt aksjologiczny - tj. negatywną ocenę konkretnego zachowania naruszającego lub narażającego dobro prawne na niebezpieczeństwo;

przedmiot ochrony normy prawnej stanowi dobro prawne - wartość szczególnie ceniona przez społeczeństwa, która przed naruszeniem lub narażeniem na niebezpieczeństwo jest chroniona przez normy prawne (dla określenia dobra prawnego duże znaczenie mają tytuły rozdziałów k.k. wskazujące - jednak nie przesądzające, jakie dobro prawne stanowi przedmiot ochrony zawartych w nich norm sankcjonowanych); aby móc mówić o naruszeniu normy, musi istnieć atak na dobro prawne.

zakres ochrony przewidziany przez tą normę - tylko zachowania naruszające reguły postępowania z dobrem prawnym są zakazane. Norma sankcjonowana nie może bowiem zakazywać naruszania lub narażania dobra prawnego w sposób generalny, tylko dotyczy zachowań prowadzących do tego w stopniu przekraczającym wynikający z potrzeb życia społecznego stopień akceptacji lub tolerancji dla zachowań ryzykownych, który wyznaczony jest przez reguły postępowania z dobrem prawnym. Innymi słowy, norma sankcjonowana zakazuje zachowań naruszających „zasady bezpieczeństwa danego dobra, czy też zasady ostrożności postępowania wobec niego”.

Kryterium wartościowania ujemnego, a więc stanowienia zakazów, jest zagrożenie lub naruszenie dobra prawnego w sposób niezgodny z wykształconymi przez wiedzę i doświadczenie regułami postępowania. Nie można uznać za bezprawny czynu, który nie prowadzi do naruszenia (bądź zagrożenia) dobra, bądź czyni to, jednak z zachowaniem reguł postępowania z dobrem.

aspekt teleologiczny normy sankcjonowanej - wyraża opartą na negatywnej ocenie pewnej kategorii zachowań wolę ustawodawcy, aby adresaci normy powstrzymali się od zachowań, do których ta negatywna ocena się odnosi, jest to pewien imperatyw (nakaz określonego zachowania), bez tego aspektu nie mielibyśmy do czynienia z normą prawną

Przełamując normę sankcjonowaną z jednej strony sprowadzamy zagrożenie dla chronionego i cennego dla społeczeństwa dobro prawnego (aspekt aksjologiczny), a z drugiej naruszamy nakaz ustawodawcy wyrażony w normie prawnej (aspekt teleologiczny)

W polskiej doktrynie wymienia się trzy typy reguł postępowania:

1. określające kwalifikacje podmiotu wchodzącego w kontakt z dobrem prawnym, dwie podgrupy:

• pierwsza dotyczy posiadania formalnego uprawnienia do podejmowania się określonych czynności (np. prawo jazdy),

• druga natomiast okoliczności warunkujących faktyczną i aktualną zdolność podmiotu do wykonywania danej czynności.

• określające cechy narzędzia używanego w kontakcie z dobrem prawnym; chodzi tu przede wszystkim o rodzaj narzędzia, wielkość, stan w jakim ono się znajduje (niesprawne, stare, przestarzałe) itp. Sama kwestia konieczności użycia danego narzędzia, sposobu jego użycia, czy kolejność użycia poszczególnych narzędzi jest jednakże elementem reguł postępowania odnoszących się do sposobu przeprowadzenia czynności.

• określające sposób wykonania czynności w kontakcie z dobrem prawnym; chodzi tu o odpowiedni sposób przeprowadzenia czynności, tzn. taki, „który nie zwiększa ryzyka dla chronionego dobra, ponad stopień uznany za dopuszczalny ze względu na społecznie istotny sens przeprowadzanej czynności”

Znamiona normy sankcjonowanej (naruszenie tej normy jest konieczne dla przyjęcia bezprawności zachowania, jednak jeszcze jej nie przesądza) - skoro ujemna ocena zawarta w normie zależy od naruszenia lub zagrożenia dobra mającego wartość społeczną i od naruszenia wynikającej z wiedzy i doświadczenia reguły postępowania, to cechy charakteryzujące te właściwości czynu będą konstytutywne dla jego bezprawności.

• znamię podmiotu - kto jest adresatem normy - zasadniczo każdy, bowiem element aksjologiczny zawarty w normie nie jest uzależniony od tego, kto jest sprawcą naruszenia lub narażenia danego dobra na niebezpieczeństwo; zagrożenie dla dobra, szkoda grożąca temu dobru i konieczność jej zapobiegnięcia jest niezależne np. od stanu psychicznego osoby, pozostającej w kontakcie z dobrem prawnym

• znamiona określające zachowanie prowadzące do naruszenia lub zagrożenia dobra prawnego oraz będące naruszeniem reguły postępowania z tym dobrem (cechy charakteryzujące te właściwości czynu); zachowanie, które nie narusza reguł i nie atakuje dobra nie realizuje znamion normy sankcjonowanej, zarówno atak na dobro chronione prawem jak i naruszenie reguły postępowania stanowią znamiona normy sankcjonowanej; znamiona normy sankcjonowanej mogą być zarówno wyrażone a także niewyrażone (np. rodzaj chronionego dobra, reguła postępowania) bezpośrednio w tekście prawnym;

• problem znamion podmiotowych - zasadniczo to kwestia normy sankcjonującej, nie sankcjonowanej

Zasada: znamiona podmiotowe tylko w takiej sytuacji stanowią znamiona normy sankcjonowanej, w której dopiero stan psychiczny sprawcy w powiązaniu z zewnętrznym zachowaniem stanowi zagrożenie dla dobra prawnego np. czyn lubieżny

3. Norma sankcjonująca

Definicja: Norma sankcjonująca, będąca niejako sensu stricto normą prawa karnego (albo wyłącznie normą prawa karnego), jest normą, której dyspozycja dotyczy zastosowania sankcji karnej. Hipotezą tej normy, jest opis czynu zabronionego, określony w podstawowym zarysie w części szczególnej kodeksu karnego. Dyspozycja, dedukowana ze zwrotu „podlega karze”, zobowiązuje do pociągnięcia sprawcy czynu określonego w hipotezie do odpowiedzialności karnej, natomiast adresatem tego zobowiązania jest organ państwowy. Norma ta nakazuje pociągnięcie sprawcy czynu zabronionego do przewidzianej w przepisie karnym odpowiedzialności.

Znamiona czynu karalnego stanowiące elementy normy sankcjonującej (inaczej mówiąc znamiona typu czynu zabronionego):

• znamiona określające podmiot czynu karalnego (mogą nie pokrywać się ze znamionami określającymi podmiot czynu bezprawnego - adresata normy sankcjonowanej, tzn. będą relewantne dla karalności zachowania, mogą należeć do kategorii znamion decydujących o karalność, lub o różnej karalności)

• znamiona określające zakazane zachowanie (np. zabór cudzego mienia) lub skutek

• znamiona określające stosunek psychiczny sprawcy do czynu (umyślność lub nieumyślność)

• znamiona określające sposób dokonania czynu, okoliczności modalne (czasu, miejsca i sytuacji np. w okresie porodu i pod wpływem jego przebiegu) i przedmiot czynności wykonawczej - znamiona te decydują o karalności zachowania lub zasadniczo o różnej karalności naruszeń tej samej normy sankcjonowanej, znamiona te najczęściej nie są konstytutywne dla samej ujemnej oceny czynu, tylko dla stopnia tej ujemnej oceny.

Znamiona typu czynu zabronionego (który stanowi zawsze pewną generalizację w stosunku do konkretnego zachowania) zawierać muszą elementy konstytutywne dla jego ujemnej treści - społecznej szkodliwości. Pominięte zostają natomiast wszystkie elementy indywidualizujące czyn, które jednakże mogą mieć znaczenie dla ujemnej treści konkretnego czynu.

Przykład: art. 155 k.k. Kto powoduje nieumyślnie śmierć człowieka - z punktu widzenia realizacji znamion (popełnienia czynu zabronionego) irrelewantne jest w jaki sposób doprowadzono do śmierci człowieka, jakim kierowano się motywem, co nie jest jednak bez znaczenia dla stopnia społecznej szkodliwości czynu

Znamiona obligatoryjne i fakultatywne

znamiona obligatoryjne - takie, które składają się na każdy typ czynu zabronionego:

• określenie podmiotu, który może być sprawcą czynu zabronionego,

• określenie czynności wykonawczej,

• określenie strony podmiotowej.

Także są obligatoryjnymi znamionami typu czynu zabronionego znamiona obligatoryjne dla stwierdzenia naruszenia normy sankcjonowanej:

• atak na dobro prawne oraz

• reguły postępowania z tym dobrem.

znamiona fakultatywne

• określające sposób dokonania czynu (np. przy użyciu broni), szczególny motyw (np. zasługujący na szczególne potępienie) i

• tzw. znamiona modalne

4. PRZEPIS PRAWA KARNEGO

Przepis prawnokarny - jednostka tekstu prawnego określająca czyny, których popełnienie zagrożone jest karą sądową, lub określające konsekwencje prawne popełnienia takich czynów.

Funkcje przepisu prawa karnego:

1. wskazanie norm podlegających ochronie prawnokarnej; wskazanie jakie zachowania sprzeczne z normą sankcjonowaną są karalne, a nie jakie zachowania w ogóle są sprzeczne z normą sankcjonowaną - wniosek odrzucenie pojęcia „bezprawności kryminalnej”, które oznaczać miałoby karalność danego zachowania sprzecznego z normą sankcjonującą; tak rozumiana bezprawność kryminalna to nic innego jak tylko karalność, bezprawność należy definiować jak sprzeczność zachowania z całym porządkiem prawnym

2. określenie przesłanek karalności

3. określenie kary jaka ma być orzeczona w przypadku naruszenia normy sankcjonowanej

4. z przepisu prawa karnego możemy dekodować (odczytywać) i wnioskować o obowiązywaniu normy sankcjonowanej; jest to jednak uboczna funkcja przepisu prawa karnego

Z przepisu prawa karnego możemy wnioskować o obowiązywaniu:

1. jednej normy sankcjonowanej (np. art. 148 k.k. zakazuje zabijać człowieka, art. 288 k.k. zakazuje niszczyć lub czynić niezdatną do użytku cudzą rzecz)

2. więcej niż jednej normy sankcjonowanej (art. 280 k.k. można odczytać dwie normy sankcjonowane a mianowicie normę zakazującą zaboru cudzej rzeczy ruchomej i normę zakazującą używania przemocy, groźby i innych form nacisku na osobę)

Natomiast aby z przepisów prawa karnego zbudować normę sankcjonującą musimy, co jest regułą, skorzystać z co najmniej dwóch przepisów prawa karnego. Opis znamion strony przedmiotowej z części szczególnej kodeksu karnego (lub przepisów pozakodeksowych) musi być zawsze obligatoryjnie uzupełniony o znamiona strony podmiotowej opisane w części ogólnej k.k.

Inne okoliczności wpływające na odpowiedzialność karną opisane w części ogólnej k.k. (np. postacie zjawiskowe lub stadialne przestępstwa, kontratypy, błąd) mogą ale nie muszą mieć zastosowania, co będzie uzależnione od okoliczności konkretnego stanu faktycznego.

Porównanie normy sankcjonowanej i normy sankcjonującej na tle przepisu prawnokarnego:

NORMA SANKCJONOWANA może być wnioskowana z przepisów prawa karnego	NORMA SANKCJONUJĄCA norma prawa karnego sensu stricto, wyrażona wprost w przepisie prawa karnego
ZAKRES
Płaszczyzna bezprawności rozumiana jako sprzeczność z całym porządkiem prawnym, przy czym czyn naruszający lub zagrażający dobrom prawnym jest niezgodny z wykształconymi przez wiedzę i doświadczenie regułami postępowania z dobrem (tzw. pierwotna legalność zachowania, pierwotne wyłączenie bezprawności czynu)	Płaszczyzna karalności rozumiana jako wyznaczenie kręgu zachowań bezprawnych, które są karalne, tzn., których realizacja zabroniona została prez ustawodawcę pod groźbą kary
STRUKTURA NORMY
Warstwa aksjologiczna czyli sąd wartościujący wyrażający negatywną ocenę danego zachowania (wartościująca funkcja normy sankcjonowanej) Warstwa teleologiczna czyli oparta na negatywnej ocenie i przez nią uzasadniana wola ustawodawcy unikania zachowań, do których negatywna ocena się odnosi (rozkazodawcza funkcja normy sankcjonowanej)	Warstwa aksjologiczna sprowadza się do ujemnego sądu wartościującego o stanie, w którym sprawca naruszenia normy sankcjonowanej, w sposób określony w normie sankcjonującej, nie zostałby ukarany zgodnie z treścią normy sankcjonującej. Warstwa teleologiczna nakazuje adresatowi normy takie postępowanie, które ma zapobiec aktualizacji ujemnego sądu wartościującego (w praktyce chodzi tu o nakaz pociągnięcia osoby realizującej znamion typu czynu zabronionego do odpowiedzialności karnej)
ADRESAT NORMY
każdy człowiek	organ władzy państwowej stosujący prawo (norma sankcjonująca jest normą kompetencyjną uprawniającą wskazane organy władzy państwowej do pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności karnej)
TREŚĆ NORMY
powinność podjęcia zachowania zgodnego z akceptowanym przez ustawodawcę systemem wartości	powinność pociągnięcia sprawcy czynu zabronionego do odpowiedzialności karnej i wymierzenia mu określonej w normie sankcjonującej kary
ŹRÓDŁO NORMY
w zasadzie przepisy innych dziedzin prawa niż prawo karne, wyjątkowo z przepisów karnych możliwe jest zdekodowanie normy sankcjonowanej, która nie jest wyrażona w przepisach innych dziedzin prawa (np. zakaz stosunków kazirodczych)	wyłącznie przepisy prawa karnego

5. Struktura przestępstwa (wprowadzenie):

Pod pojęciem struktury przestępstwa rozumieć należy uporządkowany katalog warunków, które musi spełniać zachowanie człowieka, aby można było uznać je za przestępstwo, a także relacje jakie zachodzą pomiędzy tymi warunkami.

Aby dany fragment aktywności człowieka mógł zostać uznany za przestępstwo musi on:

1. zostać zakwalifikowany jako czyn (w uproszczeniu: zachowanie charakteryzujące się zdolnością dopasowania ruchów do potrzeb realizacji wyobrażonego celu, zachowanie stanowiące wytwór szeroko rozumianej woli człowieka, będące efektem aktywacji siatki nerwowej znajdującej się w mózgu)

Teorie czynu:

1. teoria naturalistyczno-kauzalna (ontologiczne podejście do istoty czynu) - czynami są spowodowane ludzką wolą zmiany w świecie zewnętrznym

2. teoria finalistyczna (ontologiczne podejście do istoty czynu) - czynem jest tylko takie ludzkie zachowanie się, które powstało pod wpływem aktywnej roli świadomości, jako jej produkt przeszło przez stadium decyzji podjętej ze względu na określony cel, a następnie uzewnętrzniło się w postaci działania

3. teoria socjologiczna (normatywne podejście do istoty czynu) - za czyn można uznać tylko takie działanie lub zaniechanie, które jest społecznie doniosłe; czynem jest tylko zachowanie się psychicznie sterowane, którego warunkiem jest odpowiedni stopień aktywności siatki nerwowej, umożliwiający procesy sterowania

2. musi być to czyn bezprawny, a więc:

1. być sprzeczny z normą sankcjonowaną, co ma miejsce wówczas, gdy zachowanie człowieka narusza albo naraża dobro prawne na niebezpieczeństwo a jednocześnie narusza wykształconą przez wiedzę i doświadczenie regułę postępowania z dobrem prawnym

2. czyn nie jest popełniony w okolicznościach wyłączających bezprawność np. obrona konieczna

3. musi być to czyn karalny a więc:

1. realizować wszystkie znamiona typu czynu zabronionego przez ustawę pod groźbą kary (zachowanie poddane prawnokarnemu wartościowaniu musi być zgodne z ustawowym wzorcem zachowania karalnego)

2. nie zachodzą okoliczności wyłączające karalność (np. czynny żal skuteczny z art. 15§1 k.k.)

4. musi być to czyn karygodny, a więc mieć większy niż znikomy stopień społecznej szkodliwości (stopień bezprawia); stopień społecznej szkodliwości czynu jest zobiektywizowaną oceną naganności czynu z uwagi na jego stronę przedmiotową i podmiotową; ustalając stopień społecznej szkodliwości czynu bierzemy pod uwagę okoliczności przedmiotowe i podmiotowe związane z czynem, ale nie mają znaczenia okoliczności związane z osobą sprawcy - tzw. koncepcja kompleksowa

5. musi być to czyn zawiniony

Wina jest to możliwość postawienia sprawcy zarzutu, że zachował się sprzecznie z prawem pomimo możliwości zachowania się zgodnie z normą przy braku zachodzenia okoliczności wyłączających winę. Wina to oceniana z punktu widzenia społeczno-etycznego wadliwość procesu decyzyjnego w warunkach możliwości podjęcia decyzji zgodnie z normą. Wina stanowi kwantum naganności czynu, jakie można sprawcy przypisać (za jakie można uczynić go odpowiedzialnym) z uwagi na domniemaną wolność i możliwość dochowania wierności prawu.

Przesłanki przypisania winy:

1. zdatność do przypisania winy warunkowana dojrzałością (art. 10 k.k.) i poczytalnością w stopniu co najmniej ograniczonym (art. 31 k.k.) sprawcy

2. sprawca musi mieć możliwość rozpoznania bezprawności czynu (art. 30 k.k.) i możliwość rozpoznania, że nie zachodzą okoliczności wyłączające bezprawność ani winę (art. 29 k.k.)

3. wymagalność zgodnego z prawem zachowania musi zachodzić w konkretnej sytuacji

Przestępstwo jest zjawiskiem o podwójnej naturze: ontologicznej i normatywnej

a) warstwa ontologiczna - odpowiedzialność za przestępstwo jest odpowiedzialnością za określony fragment zachowania się człowieka (zjawiska ze sfery, otaczającej nas rzeczywistości, sfery ontologicznej)

b) warstwa normatywna - warunki uznania tego zachowania za przestępstwo określone zostały w przepisach prawa karnego

Literatura:

1. A. Zoll, O normie prawnej z punktu widzenia prawa karnego, KSP 1990

2. A. Zoll, Karalność i karygodność jako elementy struktury przestępstwa

3. W. Wróbel, Znamiona normy sankcjonowanej i sankcjonującej w przepisie prawa karnego;

4. A. Zoll, (w:) Kodeks karny. Komentarz (red. A. Zoll), następujące tezy do art. 1: 10 - 11, 13 - 42

5. W. Wróbel, (w:) Kodeks karny. Komentarz (red. A. Zoll), następujące tezy do art. 53: 20-31

6. K. Buchała, A. Zoll, Polskie Prawo Karne, str. 110-115, 232-237

1

1

---