WYKŁAD 12

Mechanizmy kontroli działania

• Pojęcie woli w różnych teoriach psychologicznych

• Wola jako zmienna zróżnicowania indywidualnego

• Siła woli a odraczanie gratyfikacji

• Strategie kontroli działania wg Kuhla

• Model Fischbeina i Ajzena

• Model Gollwitzera

• Model Wagnera i Vallachera

KONCEPCJE WOLI W PSYCHOLOGII

Wola wg Jamesa

• wola to wysiłek

• skłonności i ideały

Koncepcja woli:

• Introspekcjonizm

• Zachowanie jest regulowane poprzez:

1. Potrzeby - jako stany specyficznego napięcia, rozładowane przez czynności konsumacyjne => dynamizują działanie, dostarczają mu energii

2. intencje, postanowienia, decyzje (quasi - potrzeby) => sterują, kontrolują działanie

Wola - wewnętrzny mechanizm samoregulacji, który pełni funkcje kontrolne nad życiem psychicznym i postępowaniem jednostki

Psychoanaliza

Wola- zdolność do modulowania, pohamowywania, kanalizowania popędów biologicznych. („złudzenie wolności”)

• kulturowe pochodzenie samokontroli => normy i wartości w ramach superego

• typ regulacji racjonalnej - zasada realizmu

• typ regulacji emocjonalnej - zasada rozkoszy

• wpływ wyższych funkcji intelektualnych - proces wtórny (proces pierwotny)

• ego jako ośrodek integracji działań - decyduje o zdolności adaptacji do świata

Teorie uczenia

O samokontroli możemy mówić, gdy w zachowaniu człowieka dadzą się wyodrębnić 2 kategorie reakcji:

1. Reakcja kontrolująca

2. Reakcja kontrolowana

Reakcja kontrolująca - zmienia (zwiększa lub zmniejsza) prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji kontrolowanej.

Wola - umiejętność kierowania własnym zachowaniem - kontrola działania

Wola = samokontrola = samoregulacja

Samoregulacja- wysiłek ukierunkowany na zmianę własnych reakcji. Dotyczy procesów dzięki, którym ludzie podejmują i wytrwale kontynuują działania ukierunkowane na realizacje celów, planów, spełnianie standardów.

Siła woli jako zmienna zróżnicowania indywidualnego:

- siła woli => jako stabilna, czasowo i sytuacyjnie niezmienną właściwości osobowości

Sumienność (Big Five)

Siła ego i prężność ego (Block, Funder, 1998)

=>

Brak wglądu w procesy, które determinują różnice w zdolności do kontroli działania

Wola - ujęcie procesualne

Za pośrednictwem czego człowiek sprawuje kontrolę nad samym sobą?

• Motywacja (cel)

• Kontrola działania - kompetencje w zakresie kontroli (umiejętności samoregulacji)

- Motywacja - wartość celu + prawdopodobieństwo jego osiągnięcia (poczucie kontroli, poczucie skuteczności, optymizm)

Siła motywacji ≠ podejście działania

- Kontrola działania - proces, dzięki któremu jednostka jest zdolna do przezwyciężania wpływu czynników zakładających (sytuacyjnych i wewnętrznych) => przezwyciężanie wpływu bieżącej sytuacji

Tradycyjny model motywacji

- „oczekiwanie wartości” nie wyjaśnia braku realizacji lub niskiego poziomu wykonania, gdy nie ma deficytu motywacji => między zamiarem a jego realizacją pośredniczą procesy kontroli działania lub kontroli wolicjonalnej

Procesy istotne dla kontroli działania

Badania nad odraczaniem gratyfikacji - badania nad kontrolą działania

Odraczanie gratyfikacji - zdolność do rezygnowania z bezpośredniego zaspokojenia potrzeb na rzecz gratyfikacji bardziej odległej (zgodnie z wymaganiami i ograniczeniami społecznymi)

Badania W.Mischela nad odraczaniem gratyfikacji: =>

wybór między natychmiastową mniejszą nagrodą a odroczoną, większą nagrodę

=> występują istotne różnice indywidualne w zakresie umiejętności odraczania gratyfikacji i różnice te wykazują dużą stabilność w czasie i stałość międzysytuacyjną

• Umiejętność odraczania gratyfikacji stanowi zmienna zróżnicowania indywidualnego. => Umiejętność ta wiąże się z wiekiem, inteligencją, orientacją na osiągnięcie, społeczną odpowiedzialność, społecznym przystosowaniem

• Funkcjonowanie mechanizmu uwagi ma istotne znaczenie dla procesu kontroli działania (konsumacyjny vs informacyjny aspekt bodźca).

Do procesów o istotnym znaczeniu dla umiejętności odraczania gratyfikacji należy zaangażowanie mechanizmu uwagi:

1. koncentracja na aspekcie motywacyjnym (konsumacyjnym, aktywizującym, np. zapach) bodźca - osłabia zdolność do odraczania gratyfikacji

2. koncentracja na aspekcie informacyjnym (abstrakcyjnym, np. kształt) - zwiększa zdolność do odraczania gratyfikacji

Strategie kontroli działania wg J.Kuhla

• Aktywna selektywność uwagi - koncentracja uwagi na informacjach podtrzymujących zamiar

• Kontrola kodowania informacji - selektywne kodowanie takich właściwości bodźca, które są związane z danym zamiarem

• Kontrola emocji - oznacza hamowanie emocji mogących zakłócić proces realizacji zamiaru oraz wzbudzanie uczuć ułatwiających ten proces (umiejętność nie pogłębia złego nastroju)

• Kontrola motywacji - przetwarzanie informacji, które zmienia hierarchię sił tendencji do działania, zwiększając siłę zamiaru

• Oszczędność w przetwarzaniu informacji - dowolne włączenie „reakcji stop” przy zamrażaniu i ocenie alternatyw - wobec zamierzonego - form dziłania

• Kontrola otoczenia - polega na celowym wywoływaniu takich myśli w otoczeniu, które sprzyjają realizacji zamiaru

Wola jest zmienną zróżnicowania indywidualnego wg J. Kuhla

Dwa typy kontroli działania: orientacja na stan vs orientacja na działanie

1. Orientacja na działanie - aktywizuje procesy poznawcze i emocjonalne ułatwiające realizacją zamiaru

2. Orientacja na stan - aktywizuje procesy utrudniające realizację zamiaru

Tendencja motywacyjna a intencja - model Fischbeina i Ajzena

Intencja określa zaangażowanie podmiotu. Schemat działania jest intencją, jeżeli zawiera poczucie zobowiązywania do jego wykonania

Zgodnie z modelem formułowania intencji zaproponowanym przez Ajzena i Fischbeina ukształtowanie się intencji zależy od pewnego rodzaju przekonań jednostki:

1. Przekonanie , ze działanie przyniesie pożądane rezultaty.

2. Subiektywna wartość tego rezultatu.

⇓

„osobista skłonność do działania”

3. Przekonanie o tym w jaki sposób osoby znaczące spostrzegają tego rodzaju działanie.

4. Poczucie zobowiązania do uwzględnienia opinii osób znaczących.

⇓

„subiektywna norma działania”

* osobista skłonność do działania + subiektywna norma działania = intencja działania

• siła intencji - zgodność między tymi dwoma rodzajami przekonań

FAZY PROCESU DZIAŁANIA WG P.M. GOLLWITZERA

1. Faza przeddecyzyjna - deliberacja (życzenia+ możliwości) - analiza życzeń, pragnień, a także ocena możliwości ich realizacji. Kończy się sformułowaniem tzw. intencji celu

2. Faza przeddziałaniowa - implementacyjna (jak, gdzie, kiedy, jak długo cel będzie realizowany - uformowanie intencji wykonania)

3. Faza działaniowa - obejmuje realizacją celu. Wymaga dostrzegania okoliczności sprzyjających realizacji celu a także przezwyciężania ewentualnych trudności

4. Faza postdziałaniowa (ocena) - porównanie rezultatów do zamiarów, częsty zwrot do fazy delibercyjnej.

Faza przeddecyzyjna i postdziałaniowa - charakter motywacyjny

Faza przeddziałaniowa i działaniowa - charakter wlicjonalny

Faza przeddecyzyjna i postdziałaniowa - deliberacyjny stan umysłu

Faza przeddziałaniowa i działaniowa - implementacyjny stan umysłu

Deliberacyjny a implementacyjny stan umysłu

• w fazie deliberacyjnej jednostka wykazuje większą bezstronność, większą otwartość umysłu, trafność ocen dotyczących wartości celu i szans jego realizacji

• w fazie implementacyjnej następują zmiany psychologiczne wspierające orientację na działanie

• w fazie implementacyjnej stanu umysłu występują pewna zawężenia myślenia, znaczne ukierunkowanie percepcji, większa stronniczość analiz

• wzrasta poczucie własnej skuteczności, samoocena, poczucie kontroli, optymizm dotyczący osiągnięcia celu

• zmiany, które pojawiają się w fazie implementalności służą zaangażowaniu w działanie i sprzyjając podjęciu działania, podtrzymywaniu działania pomimo trudności, zakończenie aktywności

• Badania Gollwitzera wskazuję, iż specyfika deliberującego i implementalnego stanu umysłu wiąże się z aktywnością różnych obszarów mózgu

Czy implementacja sprzyja skuteczności działania?

• Badania Gollwitzera dowodzą, iż formułowania intencji wykonania w porównaniu ze sformułowaniem samej intencji celu znacznie zwiększa zarówno szansę rozpoczęcia działania, jak i jego ukończenia

• Badania pokazują również, że implementacja intencji pozwala na realistyczną ocenę czasu niezbędnego do wykonania zadania, a jednocześnie sprzyja efektywniejszej i szybszej realizacji celu

Poziom identyfikacji działania - R.R. Vallachera i D.M. Wegnera

• Poziom identyfikacji- działanie może być identyfikowane przez jednostkę na różnym poziomie ogólności. Poziomy identyfikacji działania stanowią pewnego rodzaju hierarchię

• Poziom identyfikacji - zasadniczy wpływ na procesy kontroli działania

• Preferencja wysokiego poziomu identyfikacji działania

• Niski poziom identyfikacji - działanie słabo zorganizowane, łatwo ulega zakłóceniom (gdy pojawiają się trudności i przeszkody)

• Wysoki poziom identyfikacji działania - implementacyjny stan umysłu

Poziom identyfikacji działania a procesy kontroli

• Brak dopasowania miedzy rodzajem zadania a poziomem identyfikacji działania - trudności w działaniu

• Brak dopasowania - wzrost autokoncentracji: zainteresowanie oceną lub nadmierna koncentracja na dobrze opanowanych elementach zadania

• Zbyt wysoki luz zbyt niski poziom identyfikacji działania może wzbudzać nadmierne napięcie i w rezultacie prowadzić do wzrostu autokoncentracji wpływającej negatywnie na efekty działania

Jaki poziom identyfikacji działania jest optymalny dla zadań o różnym stopniu trudności

• zadanie dobrze znane i opanowane => sprzyja wysoki poziom identyfikacji działania; niski poziom => identyfikacja działania - koncentracja na detalach wywoła wzrost autokoncentracji i spadek efektywności działania

• zadanie trudne => właściwy poziom - niski - identyfikacja działania => ocena

6

---