Liberalizm gospodarczy
Doktryna ekonomiczna głosząca, że państwo i inne organizacje gospodarcze i polityczne nie powinny ingerować w stosunki gospodarcze, lecz pozostawić wszystkim jednostkom gospodarczym pełną swobodę działania, zgodnie z ich własnymi interesami; także polityka gospodarcza oparta na tych zasadach. Doktryna liberalizmu gospodarczego ukształtowała się w Anglii w XII i VIII w.; pierwszymi jej teoretykami byli: D. North, D. Hume, P. Boisguillebert; opierali swe idee na tezie o istnieniu praw natury, które wywołują działanie mechanizmów samoregulujących, utrzymujących gospodarkę w stanie równowagi; koncepcje te rozwinęli przedstawiciele fizjokratyzmu oraz ang. ekonomii klas.: A. Smith i D. Ricardo.
U podstaw doktryny liberalizmu gospodarczego leży zasada korzyści materialnej, która znalazła teoretyczny wyraz w konstrukcji homo oeconomicus(człowiek gospodarujący): kierowanie się przez większość jednostek zasadą korzyści materialnych nadaje masowy charakter reakcjom ludzkim na określone bodźce gospodarcze; w tych działaniach przejawiają się obiektywne prawa ekonomiczne; przesłanką funkcjonowania mechanizmów samoregulujących zrodzonych przez te prawa jest całkowita swoboda działania jednostek gospodarczych, czyli realizacja zasady wolnej konkurencji. Według doktryny liberalizmu gospodarczego państwo nie powinno w zasadzie wykonywać funkcji gospodarczych, jedynie chronić własność prywatną, czuwać nad przestrzeganiem zasad porządku publicznego i nad stosowaniem przez jednostki gospodarujące "reguł uczciwej gry". Zasady liberalizmu gospodarczego zwyciężyły w drugiej połowie XVIII i w pierwszej połowie XIX w. w polityce gospodarczej ówczesnych rozwiniętych krajów kapitalistycznych; polityka liberalizmu gospodarczego sprzyjała w tym okresie rozwojowi gospodarczemu; walka konkurencyjna rodziła szybką akumulację, zapewniającą szybki wzrost produkcji i dochodu narodowego; okresem zwycięstwa liberalizmu gospodarczego także w krajach, które z opóźnieniem wstępowały na drogę rozwoju kapitalistycznego (Niemcy, USA), była druga połowa XIX w. i lata do I wojny światowej.
Liberalizm wywodzi się z okresu Oświecenia. Skupiał on zwolenników tej epoki i związanych z nią nurtów filozoficznych. Postulował przeprowadzenie szeregu reform społeczno-politycznych, takich jak: zniesienie ustroju feudalnego, ograniczenie przywilejów szlacheckich, zastąpienie pańszczyzny wolnością gospodarczą, wprowadzenie równości obywateli wobec prawa, ograniczenie roli Kościoła, zniesienie monarchii i absolutyzmu, wprowadzenie demokracji opartej na konstytucyjnej zasadzie trójpodziału władzy czy też respektowanie praw człowieka, swobód obywatelskich i zasad tolerancji. W 1823 we Francji odbyło się spotkanie grupy liberałów, na którym przyjęto dokument ("Plan liberałów na rzecz wzmocnienia rewolucji"), w którym to zawarte były postulaty nawiązania intensywnych stosunków pomiędzy liberałami z innych krajów. Na spotkaniu w Genewie w 1924 powołano do życia Międzynarodowe Porozumienie Partii Radykalnych i Podobnych Partii Demokratycznych, na czele którego stanął Francuz M.F. Buisson. W kwietniu 1947 w Oksfordzie odbył się kongres założycielski Międzynarodówki Liberalnej, w wyniku którego opublikowano wspólny manifest.
Aspekty liberalizmu
Klasyczne poglądy liberalne cechuje nastawienie, że ani rząd, ani żadna grupa czy jednostka społeczna, nie powinny w żaden sposób zakłócać wolności jednostki, a jedynym dopuszczalnym zniewoleniem jest sytuacja, gdy jednostka stanowi rzeczywiste zagrożenie dla czyjejś wolności lub mienia. Liberałowie w większości są za zachowaniem i rozszerzeniem praw i wolności obywatelskich, takich jak wolność słowa, wolność prasy, wolność wyznania, równouprawnieniem obywateli oraz tolerancji. Formy liberalizmu występujące w różnych jego nurtach to:
liberalizm polityczny - jest przekonaniem, iż jednostki są podstawą prawa i społeczeństwa. Zgodnie z tym przekonaniem społeczeństwo wraz ze swoimi instytucjami powinno chronić wolność pojedynczych jednostek bez faworyzowania tych o wyższej pozycji społecznej. Magna Charta Libertatum z 1215 roku jest przykładem politycznego dokumentu potwierdzającego, że prawa jednostki, stoją ponad przywieje monarchów. Polityczny liberalizm kładzie nacisk na umowę społeczną, zgodnie, z którą obywatele tworzą prawa ich dotyczące i jednocześnie zgadzają się na ich przestrzeganie. Umowa ta jest oparta na przekonaniu, że obywatele wiedzą najlepiej, co jest najlepsze dla nich. Liberalizm polityczny stał się początkiem liberalnej demokracji.
liberalizm kulturowy - skupia się na prawach jednostek do ich sumienia i stylu życia. Liberalizm kulturowy obejmuje takie kwestie jak wolność seksualna, wolność religijna, wolność poznawcza oraz ochronę przed ingerencją państwa w sferę życia prywatnego. O liberaliźmie kulturowym pisał John Stuart Mill w swoim dziele O wolności (On Liberty), ostro sprzeciwiając się ingerencji państwa w życie prywatne jednostek, które mają prawo do własnej moralności jak i w skrajności także czynienia szkody samym sobie[3]. Przykładem liberalizmu kulturowego jest np. sprzeciw wobec państwowych regulacji dotyczących sztuki, gier hazardowych, seksu, prostytucji, aborcji, antykoncepcji, alkoholu czy niektórych substancji uznawanych za narkotyki.
liberalizm ekonomiczny - pogląd, który odrzuca wszelkie ograniczenia, które krępują wolny rozwój gospodarczy i wolną konkurencję na rynku, promując „państwo-minimum” tzn. państwo ograniczające swoją działalność do zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego, zewnętrznego oraz zajmowania się sprawami, którymi nie jest w stanie zająć się prywatny kapitał.
liberalizm socjalny - zwany także nowym liberalizmem lub reformowanym liberalizmem powstały w późniejszych latach XIX wieku w krajach rozwijających się, na który wpływ miały poglądy Jeremiego Benthama oraz Johna Stuarta Milla. Według poglądu warunkiem korzystania z wolności jest zagwarantowanie przez państwo wszystkim obywatelom równości szans w dostępie do podstawowych dóbr (np. edukacji, kultury, służby zdrowia).
Nurty liberalizmu
Zgodnie z tradycją liberalizmu wolność jednostki jest najważniejszą wartością, która ma zastosowanie do wszystkich sfer życia w społeczeństwie. Zgodnie z tym poglądem, błędem jest oddzielanie różnych form liberalizmu, jakie ma miejsce w jego nurtach, gdyż wszystkie są konsekwencją jednej filozoficznej zasady wolności.Z klasycznego liberalizmu wywodzi się wiele współczesnych nurtów politycznych:
Leseferyzm postuluje wycofanie się państwa z ingerencji w gospodarkę. Postuluje prywatyzację, deregulację, obniżenie podatków i barier celnych. Ekonomiczny liberalizm jako główny aspekt leseferyzmu stanowi przeciwwagę dla socjaldemokratów i modelu państwa opiekuńczego.Liberałowie ekonomiczni nie postulują bezpośredniej walki z biedą i bezrobociem. Według nich sposobem rozwiązania tych problemów jest obniżenie podatków, a tym samym pozostawienie w kieszeni podatnika pieniędzy na inwestycje, które tworzą miejsca pracy i powodują obniżenie poziomu bezrobocia.
Libertarianizm opowiada się za ograniczeniem państwa do roli "nocnego stróża", i wycofaniem go z zajmowania się zarówno gospodarką jak i sprawami społecznymi. Typowi przedstawiciele: amerykańska Partia Libertariańska.
Konserwatywny liberalizm charakteryzuje się konserwatyzmem światopoglądowym, natomiast w sferze ekonomi opiera się na klasycznym liberalizmie ekonomicznym takich ekonomistów jak Milton Friedman czy Ludwig von Mises. Partie konserwatywno-liberalne w Europie zachodniej obecni nie odgrywają większej politycznej roli. W USA znacząca część Republikanów ma poglądy konserwatywno-liberalne. W Polsce partią konserwatywno-liberalną jest Unia Polityki Realnej.
kierunek we współczesnej ekonomii przyjmujący za podstawę funkcjonowania gospodarki wolną grę sił rynkowych, lecz dopuszczający ingerencję państwa w określonym zakresie.
Katolicki liberalizm to zespół poglądów wyznawanych przez katolików aprobujących ideologię liberalną i dążących do tego, by Kościół uznał ustrój społeczny oraz polityczny opierający się na liberalizmie. Ruch ten ma swoją genezę w rewolucji francuskiej.
Socjalliberalizm oprócz uznawania zachowania praw i wolności popieranych przez klasycznych liberałów mocno podkreśla świeckość, jak i również - choć niekoniecznie antyklerykalizm. Pod tym względem do partii socjalliberalnych zalicza się najczęściej partie lewicowe i centrolewicowe.Europejscy i amerykańscy socjalliberałowie są za prawem do aborcji, do eutanazji, dekryminalizacją niektórych środków psychoaktywnych i równymi prawami dla homoseksualistów, w tym za prawnym uznaniem związków partnerskich.Kontrowersje w środowiskach liberalnych budzi podejście do sprawy narkotyków, które w klasycznym kapitalizmie byłyby towarem jak każdy inny, sterowanym tylko kwestią popytu i podaży, dlatego idea legalizacji posiadania i obrotu wszelkimi środkami odurzającymi budzi sprzeciw środowisk narodowo-liberalnych.
Zielony liberalizm to termin odnoszący się do liberałów, którzy inkorporowali część założeń zielonej polityki do swojej ideologii.
Opowiada się za rozszerzeniem zakresu swobód obywatelskich (liberalizm polityczny) oraz ograniczeniem ingerencji państwa w rynek (liberalizm gospodarczy). Typowy przedstawiciel to ELDR(Europejskich Liberałów, Demokratów i Reformatorów). Europejscy liberałowie popierają umiarkowaną ingerencję państwa w służbę zdrowia, edukację, emerytury, walkę z biedą i bezrobociem. Przeciwne stanowisko w tej kwestii postulują konserwatywni liberałowie i libertarianie, według których rola państwa powinna być również ograniczona w tych dziedzinach, proponując całkowitą prywatyzację lub mieszane modele prywatno-państwowe.
Amerykańskie określenie liberalizmu odnosi się w swym pojęciu przede wszystkim do koncepcji społecznych, jest zaś w opozycji do tradycyjnie rozumianego liberalizmu w sferze gospodarczej. Amerykański liberalizm jest w poglądach ekonomicznych bliższy europejskiej socjaldemokracji niż europejskiemu liberalizmowi. Typowi przedstawiciele: część amerykańskiej Partii Demokratycznej. Amerykański liberalizm postuluje zwiększenie roli państwa, zarówno w sferze społecznej jak i w gospodarce, celem wyrównania szans. W sferze gospodarczej (swobód ekonomicznych) tradycyjnemu pojmowaniu liberalizmu najbliższa jest Partia Republikańska.
Zacofanie gospodarcze
koncepcja teoretyczna. i postawa światopoglądowa oparta na indywidualistycznej koncepcji człowieka i społeczeństwa, głosząca, że wolność [łac. liberalis `dotyczący wolności'] i nieskrępowana przymusem polityczna działalność jednostek mają wartość nadrzędną i są najpewniejszym źródłem postępu we wszystkich sferach życia zbiorowego; także doktryna partii i ruchów polit.-społ. wychodzących z założeń ideologii liberalnej i dążących do zagwarantowania wolności w poszczególnych sferach życia społ., zwł. w dziedzinie polit. (l. polityczny) i ekon. (l. gospodarczy); mianem l. określa się również postawę życiową odznaczającą się tolerancją i otwartością na poglądy i postępowanie innych osób i zbiorowości, przeciwstawianą dogmatyzmowi, fanatyzmowi, autorytaryzmowi.
Policyzm
doktryna społeczno-polityczna, która twierdziła, że całość działalności państwa można sklasyfikować, podzielić na działy (resorty) w poszczególnych działach należy zatrudnić urzędników, którzy będą rozdzielali dobra w imieniu państwa/ administracji.
Do czasów współczesnych przetrwały pozostałości myśli policystycznej np. reglamentacja działalności gospodarczej: różnego rodzaju działania głównie władcze, podejmowane przez organy publiczne a mające na celu ograniczanie samodzielności podmiotów prowadzących działalność gospodarczą. W państwie kapitalistycznych tzw. interwencjonizm gospodarczy: koncesje, zezwolenia licencje na eksport.W sferze gospodarki państwowej środki reglamentacyjne stosowane przez organy państwa charakteryzowały się tym iż w pewnym stopniu ograniczały swobodę działalności gospodarczej Policja administracyjna ma celu zagwarantowanie nienaruszalności dotychczasowego stanu porządku prawnego , mienia i niektórych poddanych ochronie administracyjno-prawnej dóbr osobistych człowieka. Reglamentacja z kolei pełni funkcje kreatywne w zakresie celowego kształtowania działalności gospodarczej (poprzez udzielenie koncesji, zezwoleń licencji itp.) - wyraźna interwencja państwa w sferę gospodarki ma wywołać skutki uznane za pożądane z punktu widzenia interesu publicznego. Podejmowane przez organy publiczne działania ograniczają swobodę wyboru podmiotów gospodarujących , a tym samym ograniczają ich samodzielność decyzjom.