Wpływ muzyki na rozwój dziecka

oprac. Stanisław Jaworski

          "Muzyka jest czynnikiem, który wzbogaca osobowość i życie człowieka, czyni je bogatszym, jest promieniem rozjaśniającym codzienną rzeczywistość. Muzyka to przeżycie, doznanie subiektywnej harmonii lub dysharmonii rzeczy i zjawisk".
          Życie i osobowość człowieka, który nie reaguje na otoczenie i nie przeżywa piękna, jest ubogie, szare i monotonne. Muzyka znajduje się wszędzie. Oddziałuje na człowieka dając radość wszystkim zmysłom. Ważne jest, aby umieć ją zauważać i przeżywać. Wrażliwość na muzykę trzeba zaszczepiać dzieciom bardzo wcześnie. Zadaniem nauczycieli jest uwrażliwiać dziecko na nią, nauczyć je odróżniać to co ładne, od tego, co brzydkie.
          Podstawowym celem wychowania muzycznego jest przygotowanie uczniów do świadomego korzystania z dorobku rodzimej i światowej kultury muzycznej oraz twórczego uczestnictwa w życiu muzycznym kraju. Wysunięcie tego celu na plan pierwszy wynika z przekonania, ze w wykształceniu pełnej, bogatej osobowości, wychowanie estetyczne ma swój bardzo istotny udział i że rozwój kultury muzycznej narodu może dokonywać się tylko przez harmonijne i proporcjonalne kształcenie nie tylko twórców i wykonawców, ale i odbiorców sztuki.
          Wychowanie muzyczne dokonuje się poprzez rożne formy aktywności: śpiew, grę na instrumentach, ruch przy muzyce, tworzenie muzyki i słuchanie jej. Formy te rozwijają i kształcą zdolności wykonawcze, zdolności percepcji, wrażliwość na muzykę. Zaspokajają bieżące potrzeby estetyczne dziecka jakże inne w różnych stadiach jego rozwoju, przygotowują do percepcji muzyki poważnej, stwarzają możliwość bezpośredniego kontaktu dziecka z muzyką poważną, z muzyką, której samo jeszcze nie może wykonać.
          Odtwarzanie muzyki przez dzieci posiada walor kształcący. Kształci zdolności słuchowe, spostrzegawczość, zdolność do analizy i syntezy, do koncentracji uwagi. Nie może jednak w pełni przyczynić się do rozwijania i wzrostu wrażliwości estetycznej ze względu na niedoskonałość aparatu wykonawczego. Rolę tę spełniać może przede wszystkim słuchanie utworów muzycznych w doskonałym wykonaniu, utworów wchodzących w zakres muzyki artystycznej. Kształtowanie smaku muzycznego dokonywać się może głównie poprzez prezentowanie uczniom najwyższych wartości w dziedzinie muzyki.
          Istotnym celem wszelkich działań w realizacji wychowania muzycznego jest rozwój podstawowych zdolności muzycznych i muzykalności. Zdolności muzyczne to zespól wrodzonych i nabytych dyspozycji natury zarówno fizycznej jak i psychicznej, natomiast muzykalność to zdolność emocjonalnego przeżywania muzyki.
          Na zdolności muzyczne składają się różne czynniki: ogólne, takie jak uwaga, wyobraźnia, pamięć, wola, ogólna wrażliwość emocjonalna, inteligencja oraz czynniki specjalne. Do tych ostatnich należy zaliczyć te wszystkie zdolności umysłu, które pozwalają na spostrzeganie, pamiętanie oraz porównywanie istotnych cech dźwięku i utworów muzycznych.

          Do wspomnianych podstawowych zdolności muzycznych należą:
                    - poczucie wysokości dźwięków, czyli dostrzeganie fizycznych różnic miedzy
                    dźwiękami- ilości ich drgań na sekundę;
                    - wrażliwość na barwę dźwięków - jest to spostrzeganie, pamiętanie i estetyczne
                     wartościowanie specyficznych jakości brzmienia instrumentów, głosów ludzkich,
                    zespołów muzycznych, zmian zachodzących w tym zakresie;
                    - wrażliwość na głośność dźwięków, czyli tzw. "słuch dynamiczny", umożliwiający
                     odczuwanie dynamicznego przebiegu fraz i większych odcinków utworu muzycznego;
                    - poczucie wielogłosowości, które jest zdolnością pozwalającą na zauważenie, że brzmi
                     więcej niż jedna melodia;
                    - poczucie rytmu - jest to spostrzeżenie, pamiętanie i umiejętność odtwarzania dźwięków
                    w ich wzajemnych stosunkach czasowych;
                    - wyobraźnia muzyczna, będąca zdolnością wyobrażania sobie dźwięków - ich wysokości,
                     współbrzmień, barwy, dynamiki, rytmu, tempa, pamiętania melodii i całych utworów
                     muzycznych.

          Kontakt z muzyką rozwija aktywną i twórczą wyobraźnię. Szereg zadań muzycznych zakłada samodzielne rozwiązanie ich przez dzieci. Rozwiązania te mają mieć charakter indywidualny, wpływają więc na rozwój myślenia dywergencyjnego, oddalającego umysł dziecka od schematów i typowości. Uświadomienie uczniom różnych możliwości rozwiązań zadań muzycznych angażuje ich wyobraźnię, aktywizuje myślenie. Rozwój myślenia dziecka w kontaktach z muzyką następuje także przez uczenie się wartościowania muzyki. Mając z nią kontakt, dziecko przeżywa ją i wydaje o niej opinie estetyczne, co jest równoznaczne z wypowiedzeniem się za jej wartością lub jej brakiem. Przy wrażliwym obcowaniu z muzyką mogą powstawać w słuchaczach takie uczucia, które nie obudziłby się w nich nigdy. To wzbogacenie sfery uczuć jest niezmiernie ważną wychowawczo - rozwojową funkcją kontaktu z muzyką. Przeżycie muzyczne ma też wpływ na kształtowanie się moralnych postaw dzieci. Wzruszenie wywołane muzyką czyni dziecko podatniejszym na wpływy wychowawcze. Treści, jakie niesie muzyka, przede wszystkim w swej warstwie dźwiękowej, ale i towarzyszących piosence tekstach, kształtują poglądy młodych słuchaczy na istotne wartości w kontaktach społecznych, w środowisku, w stosunku do rodzinnego kraju, kultury rodzimej i innych narodów.
          Dźwięki otaczają człowieka od jego pierwszych chwil życia, a prawdopodobnie już wcześniej, w życiu prenatalnym.
          Muzyka towarzyszyła ludziom od czasów najdawniejszych. Liczne nawiązania do motywów muzycznych przekazuje np. mitologia grecka. Orfeusz śpiewał i grał na lirze tak pięknie, że w zachwycie zastygała cała przyroda. Centaur Cherjon uzdrawiał chorych przy pomocy muzyki. W śpiewie i grze na harfie celował Apollo. Muzyka zaczęła służyć oczyszczaniu duszy i uwalnianiu jej z cielesnego więzienia, zaś spadkobierca myśli Pitagorasa, Platon, określający główne zasady etyki muzycznej, wyraził wiarę w możliwości kształtowania przez muzykę charakteru ludzkiego.
          Muzyka poprzez swoje ogólnowychowawcze wartości, ma nam wiele do zaoferowania. Należy tylko umiejętnie korzystać z tych wartości. Dlatego ważnym z punktu widzenia psychicznego i emocjonalnego rozwoju wydaje się zapewnienie, szczególnie dzieciom, częstego kontaktu z muzyka oraz wprawnego przygotowania ich do korzystania z dorobku kultury muzycznej.
          M. Przychodzińska- Kaciczak w swej książce "Dziecko i muzyka" podkreśla, iż "zwierzenia rodziców, wychowawców oraz badania nad rozwojem muzycznym wskazują na bardzo wczesne występowanie zainteresowań światem dźwięków. Podkreślić przy tym należy, że nie jest to obiektywne zainteresowanie dźwiękiem - jego pojawianiem się, natężeniem, lecz zainteresowanie, które można nazwać emocjonalnym. Widoczna jest bowiem radość, niezadowolenie, niepokój czy szczególna fascynacja dziecka powstałe pod wpływem spostrzeżeń dźwięków muzycznych." Autorka na podstawie swoich wieloletnich obserwacji stawia tezę, iż wykorzystując wczesne zainteresowanie dziecka muzyką można poprzez nią wpłynąć na kształtowanie się sfery uczuć, wyobraźni, podstaw twórczych oraz procesów poznawczych i myślenia dziecka. Twierdzi również, iż muzyka jest bardzo bliska dzieciom, ponieważ zaspokaja ich podstawowa potrzebę, mianowicie potrzebę radości. Atmosfera radości i swobody w kontaktach z muzyką jest niezbędna dla rozwoju psychicznego i emocjonalnego dzieci. Kontakt z muzyką nie może wynikać z obowiązku, musi być przede wszystkim potrzebą, gdyż tam gdzie zaczyna się obowiązek, kończy się spontaniczne zainteresowanie a co za tym idzie, postęp w rozwoju muzycznym. Maria Przychodzińska i Ewa Lipska zwracają uwagę na wartości wychowawcze, jakie niesie ze sobą muzyka. Szczególną uwagę zwracają na rozwój świadomości własnej psychiki, poznawanie uczuć innych ludzi, pogłębianie przeżyć, rozwijanie wrażliwości uczuć. "Utwory muzyczne, zgodnie z wolą ich twórców lub zgodnie z prawami odbiorców, zawierają treści uczuciowe i intencje programowe, często związane z ważnymi w życiu człowieka stanami, sytuacjami. Słuchacz muzyki nie identyfikuje się wprawdzie z przeżyciami i postawami bohaterów, twórcy czy wykonawcy, przeżywa jednak w kontakcie z utworami swoje własne stany uczuciowe. We wrażliwości obcowania z muzyką mogą powstawać w słuchaczach, także w najmłodszych, takie uczucia i odcienie, które bez tej podniety nie obudziłyby się nigdy."
          Muzyka ma także duży wpływ na kształtowanie postaw moralnych dzieci. Rozwój wrażliwości uczuć czyni dzieci podatniejszymi na wpływy wychowawcze. Treści dźwiękowe i towarzyszące piosence teksty mają wpływ na młodych słuchaczy szczególnie w zakresie kontaktów międzyludzkich, stosunku do ojczyzny, kultury rodzimej i innych narodów. Nie bez znaczenia pozostaje wpływ muzyki na rozwój wyobraźni ogólnej: artystyczno- intelektualnej. Twórcza działalność muzyczna dzieci oraz indywidualna interpretacja utworów to środki aktywizujące wyobraźnię, wykorzystywane często w innych dziedzinach pracy umysłowej i działalności dziecka.
          Badaniem wpływu muzyki na procesy poznawcze zajmowano się od wielu lat. Mimo to ten temat wydaje się w dalszym ciągu frapujący i mało zbadany. Tematyce tej wiele uwagi poświęcili H. Bergson, Z. Lissa, H. Read i inni. Ogólnie stwierdzono, że muzyka ma wpływ na rozwój procesów poznawczych. Szczególnie ćwiczenia rozwijające wrażliwość na bodźce akustyczne i rozwijające słuch muzyczny uwrażliwiają dziecko na zwykle pomijane i niezauważalne cechy zjawisk oraz przyczyniają się do dokładniejszego spostrzegania nie tylko tych cech. Według psychologów zajmujących się rozwojem myślenia, bogactwo spostrzeżeń ma szczególny wpływ na rozwój między myśleniem konkretnym a abstrakcyjnym. Wpływ muzyki na procesy poznawcze polega też na intensywnym kształceniu uwagi
i jest niezbędny do wykonywania zadań muzycznych.
          Według E. Lipskiej i M. Przychodzińskiej "kontakty z muzyką tworzą też liczne okazje do intensyfikacji operacji myślowych na materiale specyficznym - muzycznym. Tak więc, koncentracja uwagi na przedmiocie dla dziecka abstrakcyjnym, jakim jest muzyka, obserwacja przebiegów dźwiękowych, pamiętanie fragmentów, które już przebrzmiały, porównywanie ich ze sobą, klasyfikowanie jako takich samych, podobnych, kontrastowych - to czynności umysłowe, które mają znaczenie dla rozwoju spostrzegawczości, uwagi, pamięci i sprawności operacji myślowych."
Rozwój myślenia u dziecka następuje również przez uczenie się wartościowania muzyki. Dziecko słuchające muzyki ocenia ją - pewne utwory podobają mu się bardziej inne mniej. Uczy się wydawania opinii estetycznych, co jest równoznaczne z osobistym wyrażaniem wartości lub nieumiejętnością jej wyrażania. Wartościowanie to czynność na wysokim poziomie procesów myślowych. Na podstawie przytoczonych powyżej tez i sugestii można powiedzieć, iż kontakty z muzyką poruszają wszystkie procesy poznawcze umysłu dziecka - spostrzeganie, strukturalizowanie i wartościowanie.
          To jednak jeszcze nie wszystkie możliwości oddziaływania muzyką. Terapeutyczny wpływ muzyki - jej działanie uspokajające, rekompensujące, wykorzystywane jest w pracy z dziećmi mającymi zaburzenia słuchu, mowy, rozwoju psychicznego i rozwoju fizycznego. Szeroko na ten temat pisze
W. Sacher. Autorka zwraca uwagę, iż możliwości terapeutyczne edukacyjnych działań muzycznych są szerokie. Wzmacnianie bodźców słuchowych dźwiękami o zróżnicowanej wysokości, dynamice i barwie może udrażniać kanał słuchowy dziecka z zaburzeniami słuchu, ponadto muzyka uczy skupienia uwagi na dźwiękach, poprawiając jakość komunikacji dziecka z otoczeniem. Ćwiczenia głosowe, w toku śpiewu, mogą być jednym z czynników usuwających wady dzieci z zaburzeniami mowy i wadami wymowy. Emocjonalna strona kontaktu dziecka z muzyką, możliwości samorealizacji w działaniach muzycznych, mogą wspomagać stabilizowanie prawidłowego rozwoju psychicznego, zaś ruch
z muzyką jest przyjemnym dla dziecka sposobem ćwiczeń fizycznych, niezbędnych w rehabilitacji zaburzeń narządu ruchu. Muzyka odgrywa więc ważną rolę w życiu, kształtowaniu osobowości dziecka, szczególnie w rozwijaniu jego sfery poznawczej i emocjonalnej.
          Podstawą prawidłowego funkcjonowania jest współgranie różnych inteligencji - językowej, przestrzennej, kinestetycznej, interpersonalnej, matematycznej, intrapersonalnej oraz duchowej. Badania dowodzą, że doskonałym narzędziem stymulującym wszechstronny rozwój jest właśnie muzyka. Oprócz pobudzania różnych inteligencji łączy obie półkule i wprowadza je stan równowagi.
Naukowcy odkryli, że pewien rodzaj muzyki wpływa na umysł i pamięć, uwalnia od stresu, pomaga w koncentracji oraz otwiera podświadomość. Zauważyli, że muzyka barokowa largo czy andante, utrzymana w rytmie 60 uderzeń na minutę, pomaga w procesie przyspieszonego uczenia się. Spokojne tony largo obniżają ciśnienie krwi, zmniejszają liczbę uderzeń serca, dzięki czemu odzyskuje ono normalny rytm. Obniża się poziom stresu, pobudzany jest system immunologiczny, zmieniają się również fale mózgowe. Muzyka barokowa synchronizuje więc umysł i ciało. Rozluźnione ciało i pobudzony mózg stanowią idealny stan do optymalnego uczenia się.
          Twórcy muzyki barokowej wiedzieli co robią, tworząc kojącą, pogodną muzykę. Wykorzystywali najczęściej instrumenty strunowe takie jak skrzypce, harfę, gitarę, mandolinę, które mają naturalne wysokie częstotliwości (5 - 8 tyś. herców). Dźwięki o tak wysokiej częstotliwości ładują "baterie mózgowe", z kolei niektóre dźwięki o niskiej częstotliwości, takie jak hałas ruchu ulicznego, lotnisk, placów budowy wyczerpują mózg. Jak wiadomo powolna muzyka o wysokich częstotliwościach dostarcza mózgowi energii, uaktywnia umysł i pamięć, likwiduje zmęczenie, przyspiesza procesy związane z uczeniem się. Ma również wpływ w nawiązaniu kontaktu między świadomością
a podświadomością.
          Pierwsze badania nad wpływem muzyki na pamięć pochodzą z lat 50. ubiegłego wieku. Prowadził je dr Alfred Tomatis, francuski specjalista chorób uszu, który zajmował się zagadnieniem stymulacji słuchowej u dzieci z zaburzeniami mowy i komunikacji. Systematyczne poszukiwania doprowadziły go do odkrycia zjawiska, które później nazwane zostało efektem Mozarta. Obserwacje dokonane przez Tomatisa wskazywały na to, że niektóre rodzaje muzyki korzystnie wpływają na aktywność układu nerwowego, mają działanie uspakajające, poprawiają koncentrację, zmniejszają lęk i reakcje stresowe. Wśród kompozycji, które zdaniem Tomatisa pozwalają na osiągnięcie najbardziej widocznego wpływu, znajdują się utwory Mozarta. Inni polecani przez Tomatisa kompozytorzy to Beethoven, Vivaldi, Strauss. Korzystne efekty osiąga się także słuchając chorałów gregoriańskich. Alfred Tomatis powiedział: "Ucho nie jest stworzone wyłącznie do słuchania. Ucho stworzone jest do pobudzania mózgu i ciała". Badając muzykę różnych kompozytorów zauważył, że muzyką najbogatszą w wysokie częstotliwości są kompozycje Mozarta. W wyniku badań powstał termin "Efekt Mozarta" - to ogólny termin oznaczający wpływ i znaczenie muzyki w dziedzinie zdrowia, edukacji i poprawy ogólnego stanu psychicznego.
          Na podstawie wielu badań dowiedziono, że zastosowanie muzyki może pomagać w leczeniu zaburzeń słuchania, dysleksji, zespołu zaburzeń uwagi, autyzmu. Muzyka pozwala zredukować stres wywołany chorobą, może również zredukować ból. Coraz częściej w leczeniu takich schorzeń jak migrena, nerwice, depresja, uzależnienia - wykorzystywana jest muzykoterapia.
          W szpitalach i klinikach położniczych, w których stosuje się terapię muzyką, zaobserwowano mniej komplikacji w czasie porodu, mniej zabiegów cesarskiego cięcia, krótszy czas porodu, krótszy czas pobytu pacjentów w szpitalu. Na przykład w szpitalu w Alabamie eksperyment z 59 noworodkami pokazał, że 94% płaczących dzieci natychmiast zasnęło bez butelki lub smoczka, gdy słuchały muzyki.
Wiadomo jest, że słuchanie muzyki angażuje wiele połaci mózgu. Lewa półkula bierze udział w rozpoznawaniu rytmu i wysokości dźwięków, natomiast prawa - barwy dźwięku oraz przebiegu melodii. Dowiedziono, że słuchanie muzyki we wczesnym dzieciństwie pomaga budować neuronalne ścieżki, które mają wpływ na rozwój języka, pamięci i poczucia przestrzeni. Kobiety w ciąży często słuchają muzyki klasycznej, co powinno mieć korzystny wpływ na dziecko. W USA przeprowadzono badania, które wykazały, że muzyczna stymulacja w okresie płodowym wpływa na rozwój mózgu. Bodźce muzyczne pobudzają słuch, dzięki czemu dziecko rodzi się z większą ilością komórek nerwowych, a to z kolei decyduje o jego większych możliwościach. Zaobserwowano, że słuchanie muzyki Mozarta wpływa bardzo korzystnie na liczbę połączeń nerwowych między obiema półkulami mózgowymi. Dzieci, których matki w czasie ciąży słuchały takiej muzyki, rodzą się radosne, spokojne, intensywniej gaworzą, szybciej uczą się siadać, a w szkole odnoszą większe sukcesy - są bardziej kreatywne, bogatsze emocjonalnie.
          W innym eksperymencie dzieci uczone przez pół roku gry prostych melodii na instrumentach klawiszowych - w tym melodii skomponowanych przez Mozarta - lepiej wypadły na corocznych testach niż te, które spędzały czas przy komputerze. Kobiety, które podczas porodu słuchały tej muzyki, odczuwały mniejszy ból.
          Z kolei włoscy badacze sprawdzali reakcje płodu na muzykę Czajkowskiego i ostry rock. Muzyka rockowa pobudzała dzieci do nadmiernej aktywności, a Czajkowski uspokajał. Zauważono, że dzieci wolą tony uspakajające (Vivaldi, Mozart) niż wprowadzające niepokój.
          W latach 1972 - 1992 przeprowadzano wiele badań które wykazały, że słuchanie muzyki wspomaga czytanie, naukę języków obcych, matematykę; poprawia samoocenę, kreatywność, rozwija zdolności percepcyjno - motoryczne, psychosomatyczne oraz kompetencje społeczne. Zaobserwowane efekty dotyczą również dzieci starszych, młodzieży oraz studentów.
          Do 1990 r. na całym świecie powstały setki centrów terapeutycznych, gdzie wykorzystuje się zwłaszcza koncerty i symfonie skrzypcowe. Muzyka Mozarta jest jasna, ma doskonałą formę i wysoką częstotliwość dźwięku. Podczas ćwiczeń przy niej poprawiają się pamięć i koncentracja.                                Eksperymentalne wykorzystanie dźwięków jest też pomocne w leczeniu zaburzeń słuchu, dysleksji, autyzmu, nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD) i innych umysłowych i fizycznych zaburzeń. Jak wykazały badania przeprowadzone w roku 2001, muzyka Mozarta, zwłaszcza Sonata KV 448, może powstrzymywać ataki epileptyczne. Już po 10 minutach słuchania muzyki u epileptyków polepszały się zdolności manualne, takie jak np. cięcie i zginanie papieru.
          Klasyczna muzyka wzmacnia pamięć, wyobraźnię przestrzenną, rozumowanie, logikę. Dzieje się tak między innymi dlatego, że pod wpływem muzyki zwiększa się poziom katecholamin oraz serotoniny, neuroprzekaźników biorących udział w procesie uczenia się. Badania wykazują, że słuchanie muzyki instrumentalnej we wczesnym dzieciństwie wspiera również rozwój zdolności matematycznych. Muzyka ulepsza i utrwala proces zapamiętywania, ponieważ stymuluje układ limbiczny, który jest emocjonalnym centrum mózgu i ma ścisły związek z uczeniem się.
          Ale nie każda muzyka wychodzi na zdrowie. Piosenki Britney Spears z powodzeniem wykorzystano w Niemczech do odstraszania niszczących uprawy dzików, a utwory Metalliki i Eminema - do torturowania więzionych w Guantanamo i Afganistanie terrorystów.
          Konkludując stwierdzić należy, iż muzyka ma ogromne znaczenie w życiu każdego dziecka, począwszy od okresu prenatalnego, poprzez poszczególne etapy rozwoju, aż do okresu pełnej dorosłości. Jej działanie ma szeroki wpływ emocjonalny na człowieka. Bez jej udziału nie do końca znane byłyby pojęcia piękna, harmonii, radości, smutku etc. Z jej pomocą nasze umiejętności rozwojowe stają się większe, potrafimy szybciej i lepiej rozwijać się, myśleć, tworzyć, leczyć i odpoczywać. Szczególnie nieocenione wartości muzyka przekazuje w rozwój dziecka. Ono bez żadnych - jeszcze nie wyuczonych - nawyków odbiera ją w pełni, spontanicznie wzbogacając swój świat w szerokie spektrum uczuć i odczuć. Muzyka jest więc "silnikiem napędowym" uczuć pojmowanych i odczuwanych przez niego. Dlatego też tak niezmiernie ważna jest świadomość roli muzyki w rozwoju dziecka.

Bibliografia

1. Brzeziński J. Elementy metodologii badań psychologicznych, PWN Warszawa 1978.
2. Burowska Z. Głowacka E. Psychodydaktyka Muzyczna - Zarys problematyki, AM Publikacja nr 58 Kraków 1998.
3. Gordon E. E. "Umuzykalnienie niemowląt i małych dzieci", Wydawnictwo "Zamiast Korepetycji" Kraków Gordon E
4. Gordon E. E. Sekwencje uczenia się w muzyce, Wydawnictwo Uczelniane WSP Bydgoszcz 1999.
5. Hilgard E.L. Wprowadzenie do psychologii, PWN Warszawa 1967.
6. Hornowski B. Rozwój inteligencji i uzdolnień specjalnych, WSiP Warszawa 1978.
7. Lipska E., Przychodzińska M. Muzyka w nauczaniu początkowym. Metodyka. WSiP, Warszawa 1991
8. Manturzewska M. Wybrane zagadnienia z psychologii muzyki. WSiP, Warszawa 1990
9. Manturzewska M. Kotarska H. Wybrane zagadnienia z psychologii muzyki, WSiP Warszawa 1990.
10. Moroz M. Z teorii i praktyki nauczania początkowego i wychowania przedszkolnego, Uniwersytet Śląski Katowice 1993.
11. Parandowski J. Mitologia. Wyd. Poznańskie, Poznań 1987
12. Platon: Państwo z dodaniem siedmiu ksiąg. PWN, Warszawa 1598,
13. Przychodzińska- Kaciczak M. Muzyka i wychowanie. Nasza Księgarnia, Warszawa 1979
14. Przychodzińska- Kaciczak M. Dziecko i muzyka. Nasza Księgarnia, Warszawa 1991
15. Popek S. Zdolności i uzdolnienia jako osobowościowe właściwości człowieka, Wydawnictwo UMCS Lublin 1996.
16. Sacher W. Wczesnoszkolna edukacja muzyczna. Oficyna Wyd. Impuls, Kraków 1997
17. Tiepłow B. Psychologia zdolności muzycznych, "Nasza Księgarnia" Warszawa 1952.
18. Wierszyłowski J. Psychologia muzyki, PWN Warszawa 1979.
19. Zaczyński W. Uczenie się przez przeżywanie, WSiP Warszawa 1990.
20. Zwolińska E. Rozwój wyobraźni muzycznej a funkcje percepcyjno- motoryczne w młodszym wieku szkolnym, WSP Bydgoszcz 1997.

---