KRYSTYNA WĄCŁAWSKA
ANNA CHRAPEĆ
LUDZIE STARZY
GERAGOGIKA
Dyscypliną naukową zajmującą się ludźmi starymi jest geragogika, jest to inaczej pedagogika starzenia się i starości. Zaczęła się rozwijać szczególnie w ostatnich czasach kiedy to udział osób starzejących się i starych bardzo wzrósł w populacji wielu krajów świata. Obecnie ludzie żyją dłużej niż kiedykolwiek co spowodowane jest głównie postępem medycznym, przeciętnie życie wydłużyło się w naszym stuleciu o połowę. Gwałtownie starzeją się zwłaszcza społeczeństwa uprzemysłowione. Pojawiła się więc nowa klasa „klasa ludzi starych” która wymaga zabezpieczenia ich potrzeb ekonomicznych, zdrowotnych, społecznych i psychicznych, tym ma właśnie zajmować się geragogika.
Ludzie starzy borykają się współcześnie z wieloma problemami, są one związane z:
szybko postępującymi zmianami ekonomiczno społecznymi do których ludzie starzy ciągle muszą się przystosowywać
osamotnieniem i izolacją co jest określane mianem „nożyc śmierci społecznej”
zmianą statusu społecznego, dawniej były rodziny wielopokoleniowe w których osoby sędziwe miały stałe i trwałe miejsce, gdzie sprawowały rolę mędrców i radców, oraz byli obdarzeni szacunkiem, natomiast obecnie często nie ma dla nich miejsca w rodzinie, ponieważ propagowany jest model jednopokoleniowy rodziny bez dziadków.
Zdaniem Wiesława Łukaszewskiego starość przestała być przedmiotem dumy, źródłem dodatkowej godności człowieka, a stała się powodem zawstydzenia i źródłem poczucia zagrożenia.
braku wzajemnego zrozumienia i porozumienia z pokoleniem dzieci i wnuków
stosunku społecznego do ludzi starych, który jest bardzo negatywny, wręcz zauważa się gerontofobię, objawia się to poprzez wrogi stosunek społeczeństwa do starzejących się ludzi, wcześniejsze przenoszenie ich w stan spoczynku, oraz przez funkcjonowanie w świadomości społecznej wielu stereotypów w rodzaju, że człowiek stary to człowiek niezdolny do współzawodnictwa, bezradny, chory, słaby i niepotrzebny.
Te wszystkie problemy dla niektórych ludzi są nie do udźwignięcia, powodują one stan zrezygnowania, apatii, często życie traci dla nich sens, co potwierdza fakt wzrastających samobójstw, w śród osób starzejących się, w Polsce co czwarty samobójca to człowiek po 65 roku życia.
Geragogika stara się współgrać z dwoma istotnymi ideami:
humanitaryzmu- oznacza to respektowanie godności i wolności jednostki ludzkiej, zainteresowanie jej sprawami, uznawanie jej potrzeb i działanie dla jej dobra
solidarności międzygeneracyjnej- to wzajemne wspieranie się pokolenia wchodzącego na arenę życia i odchodzącej generacji, polegającej na wzajemnej opiece, współdziałaniu i współodpowiedzialności, oraz na dążeniu do wspólnoty rodzinnej.
Jedną z dyscyplin szczegółowych zaliczanych do geragogiki jest gerantologia edukacyjna.
Jako pierwsi w dziejach myśli pedagogicznej ideę kształcenia i wychowania przez całe życie, w tym koncepcję wychowania do starości realizowali: znakomity polski prawnik Szymon Marycjusz w dziele „o szkole czyli akademiach ksiąg wiele” oraz wybitny czeski pedagog Jan Amos Komeński, wyróżnił on zgodnie z rozwojem człowieka osiem typów instytucji szkolnych, tj. szkołę narodzin, dziecięctwa, chłopięctwa, wieku dojrzewania, dojrzałej młodzieży, mężczyzn, starości oraz szkołę śmierci.
Potrzebę szkoły starości Komeński uzasadnił tak: skoro starość jest częścią życia, przeto jest częścią szkoły, a więc szkoła musi mieć swoich nauczycieli, swoje przepisy , swoje cele i swoje studia i swoją karność aby postępy w życiu starców były możliwe.
Ponad to Dawid Battersby uważał iż uczenie się i nauczanie osób w późnych latach ich życia może stanowić formę stymulacji umysłowej, lub ćwiczenia inteligencji opóźniając w konsekwencji procesy otępienia starczego.
Adam Zych uważa geragogikę za dyscyplinę teoretyczną, empiryczną i stosowaną i precyzuje jej główne zadania:
Poznanie procesu starzenia się
Diagnoza sytuacji życiowej (stanu zdrowia, sytuacji ekonomicznej)
Opracowanie metod i środków opieki nad ludźmi w podeszłym wieku
Tworzenie humanitarnych i optymalnych warunków życia dla ludzi starszych
Waloryzacja starości, czyli podejmowanie działań zmierzających do podniesienia statusu rodzinnego i społecznego, oraz roli człowieka we współczesnym świecie
Wychowanie dla wzajemnego zrozumienia i porozumienia tolerancji i dialogu pokoleń, czyli kształtowanie prawidłowych postaw dzieci i młodzieży wobec ludzi starych
Przygotowanie człowieka do procesu starzenia się i do jego efektu czyli starości
Profilaktyka i prewencja pedagogiczna zmierzająca do przeciwdziałania patologiom życia społecznego ludzi starych, takich jak kryzysy psychiczne, załamania
Socjalizacja ludzi starych zmierzająca do przełamania „nożyc śmierci społecznej jakie tworzy izolacja i osamotnienie
Rozwój geragogiki, jest więc koniecznością dla nadchodzących czasów, ponieważ mówi ona człowiekowi co ma zrobić ze swoją starością tak aby życie w tym okresie było wartościowe, a nie pozbawione sensu i aby nie było tylko biernym czekaniem na śmierć.
TEORIE STARZENIA SIĘ
Powstało wiele społecznych koncepcji starzenia się, wszystkie one są wtórne do koncepcji biologicznych, ponieważ człowiek starzeje się przede wszystkim biologicznie.
Teoria energetyczna
Niemiecki filozof Max Rubner uważał, że organizm człowieka to układ fizykochemiczny zdolny do wyprodukowania stałej określonej ilości energii przypadającej na każdy kilogram wagi ciała po której wypełnieniu ustrój starzeje się i umiera.
Teoria witalistyczna
Głosi o istnieniu „siły życiowej” jako źródła i przyczyny życia, z biegiem lat siła ta wyczerpuje się, tak samo jak gaśnie lampa gdy zabraknie oliwy.
Teoria ewolucyjna
Wg ewolucjonistów żadna komórka nie może trwać wiecznie po pewnym czasie funkcjonowania musi zwyrodnieć i w końcu obumrzeć, tak obumierają zgodnie z pierwszym prawem ewolucji wszystkie najważniejsze narządy ciała co pociąga za sobą śmierć całego ustroju.
Teoria genetyczna
Wg. tej teorii proces starzenia się zostaje uruchomiony przez zaburzenia bądź uszkodzenia aparatu genetycznego w którego toku zwiększa się liczba „uchybień” i „błędów” programu zdeterminowanego wpływem różnych czynników min. substancjami metabolicznymi.
Teoria kumulacji stresów
Kanadyjski fizjopatolog Hans Selye wiąże proces starzenia się ze stresem. Jego zdaniem starzenie się jest wynikiem sumy oddziaływań wszystkich stresów na które organizm wystawiony był w ciągu całego swojego życia, ponieważ każdy okres działania stresu pozostawia pewne nieodwracalne chemiczne blizny które gromadzą się i składają na oznaki starzenia się tkanek.
Wg Adama Zycha proces starzenia się nie jest wynikiem działań jakiejś jednej nawet istotnej przyczyny lecz rezultatem splotu wielu czynników biologicznych, środowiskowych i społecznych których działanie zbiega się w czasie trwania całego życia ludzkiego.
Średnio w wieku 40 lat człowiek uświadamia sobie nieuchronność śmierci, stawia sobie w tedy pytanie co zrobić z dalszym życiem i jak być starym, ważną rolę w tworzeniu odpowiedniej postawy wobec starości ma nasze osobiste doświadczenie, satysfakcja z mijającego życia, bądź jej brak, poczucie radości lub smutku, zmarnowane lub udane życie.
Ważną rolę w budowaniu takiej postawy odgrywa też, stosunek do nas innych osób, tymczasem w społeczeństwie krąży wiele mitów i stereotypów w stosunku do ludzi starych. Zdaniem Piotrowskiego społeczny stereotyp człowieka starego jest jedną z przyczyn traktowania starzenia się społeczeństwa jako klęski.
Badania nad stereotypami przeprowadzili Amerykanie Shmit i Boland, negatywne stereotypy ujęli w postaci ośmiu wzorów osobowych:
Typ człowieka słabego
Typ człowieka bezradnego
Typ człowieka samotnego
Typ człowieka niezaangażowanego, wyłączonego społecznie
Typ wścibskiego sąsiada (plotkarz, snobistyczny)
Typ człowieka zniechęconego (nudny i nic nie robiący)
Typ „starej torby” i „włóczęgi” (brudni, bezuczuciowi, niepotrzebni)
Typ złośliwca i skąpca (ponury, gorzki, niezdolny do komunikacji społecznej, zawistny)
Natomiast pozytywne stereotypy zostały ujęte w 3 wzory człowieka starego:
Wzorowy dziadek (zdolny, mądry, wyrozumiały, potrzebny, szczęśliwy, wielkoduszny, niosący pomoc)
Mędrzec (inteligentny, interesujący, zajmujący się wielkimi sprawami, skoncentrowany na przyszłości)
Liberalna matka i ojciec rodu (dojrzałość emocjonalna i społeczna oraz życie życiem swoich dzieci)
TYPY POSTAW ZWIAZANYCH Z PRZYSTOSOWANIEM SIĘ DO PROCESU STARZENIA SIĘ
Amerykański gerontopsycholog S. Ford wyróżnił następujące postawy psychiczne ludzi starych:
Regresja- a więc powrót do minionych form zachowania się przejawiająca się w formie „dziecięcego” wymuszania pomocy w życiu codziennym, choć stan zdrowia nieuzasadnia takiej konieczności
Ucieczka- polega ona na zmianie miejsca zamieszkania, jako forma wyzwolenia się z trudnej sytuacji, często niesłusznie tak określanej.
Dobrowolna izolacja od otoczenia- przejawia się w biernej postawie i minimalnym uczestniczeniu w życiu społecznym
Przewrotne postępowanie- polegające na dążeniu do zdobycia wyższej pozycji i zainteresowania swoją osobą
Integracja i dostosowanie- tacy ludzie bez względu na swój stan zdrowia oraz wiek włączają się do życia szerszej społeczności, nie manifestują swoich trudności zdrowotnych, są życzliwi i otwarci na innych
Brytyjski gerontopsycholog Denis Bronley wyróżnił 5 typów przystosowania się w starszym wieku:
Postawa konstruktywna- człowiek o takiej postawie jest wewnętrznie zrównoważony, ma pogodny nastrój, jest tolerancyjny i pełen humoru
Postawa zależności- człowiek taki wykazuje bierność i zależność od innych, wycofuje się z życia zawodowego, rodzina zapewnia mu byt i bezpieczeństwo,a więc nie wykazuje on niezrównoważenia emocjonalnego czy też wrogości i lęków
Postawa obronna- charakteryzuje ludzi „psychicznie opancerzonych” czyli przesadnie opanowanych, sztywnych w swych nawykach, jest on zaabsorbowany pracą zawodową, jest samowystarczalny, nie mówi o swoich problemach, w taki sposób próbuje zamaskować lęk przed śmiercią i niedołęstwem
Postawa wrogości- są to ludzie agresywni, gniewni, i wybuchowi, za wszelkie swoje problemy i niepowodzenia winą obarczają innych, buntują się przeciwko śmierci
Postawa wrogości skierowana na samego siebie- taką postawą charakteryzują się osoby o ujemnym bilansie życiowym, nieaktywni i mało zaradni, nie buntują się przeciwko swojej starości, lecz biernie przyjmują to co zsyła im okrutny los. Osoby takie popadają w depresję, są pełni żalu do samych siebie
OPIEKA SPOŁECZNA
Zwiększająca się ilość osób starszych w Polsce będzie oznaczała rozbudowanie opieki społecznej. Prawidłowa opieka nad osobami starszymi powinna uwzględniać zarówno problemy środowiskowe, społeczne i psychologiczne.
Ludziom starym należy zapewnić:
Mieszkanie
Jeśli człowiek taki mieszka we własnym domu, to powinien on być przystosowany do jego potrzeb i możliwości. Powinno ono zapewniać intymność, warunki sanitarne oraz powinno mieć odpowiednie wyposażenie, mowa tu jest o konieczności montowania poręczy w łazienkach, wind i podjazdów, o likwidowaniu progów i nierówności podłogi. Niezbędny jest również telefon, którym osoba starsza w razie potrzeby mogłaby zadzwonić po pomoc.
Bezpieczeństwo
Ludzie starsi obawiają się różnych zagrożeń: agresji, wypadków, nagłej choroby. Zbadano iż najbardziej obawiają się napaści,oraz nagłego zasłabnięcia i upadku. Należy więc zabezpieczyć okna i drzwi oraz przestrzegać takie osoby przed wpuszczaniem osób nieznajomych.
Odżywianie
Zasady odżywiania są odmienne we wczesnym i późnym okresie starości. Osobom we wczesnej starości zaleca się ograniczenia dietetyczne mające na celu zapobieganie miażdżycy i otyłości, oraz zalecenia wynikające z określonych chorób np. cukrzycy. Natomiast w późnej starości, należy dbać o wszechstronność diety, powinna być dostarczona do organizmu odpowiednia ilość płynów, soli mineralnych i witamin.
Opieka zdrowotna
Opieka nad starym i chorym składa się z opieki:
Medycznej
Rehabilitacyjnej
Ambulatoryjnej
Domowej
Społecznej (opieka społeczna, ochotnicza)
Opieka musi mieć charakter wielokierunkowy i powinna być prowadzona przez interdyscyplinarne zespoły osób o różnych kwalifikacjach zawodowych.
W niektórych przypadkach osoba stara wymaga opieki terminalnej, czyli opieki w czasie umierania polegającej na łagodzeniu cierpień i pielęgnacji w ostatnim okresie życia.
Narastającym problemem starzejących się społeczeństw jest otępienie psychiczne zwane demencją.
Kompleksowa opieka nad tymi osobami wymaga współpracy między placówkami służby zdrowia i ośrodkami pomocy społecznej.
Demencja jest przypadłością najczęściej powodowaną chorobą alzheimera lub miażdżycą tętnic mózgowych, objawia się stopniową utratą poszczególnych funkcji mózgu takich jak : pamięć, koncentracja, zdolność do porozumienia się, zdolności rozpoznawcze.
SYTUACJA LUDZI STARYCH W POLSCE
Ludzie starzy stanowią w Polsce najuboższą klasę społeczną, ma ona bardzo mały wpływ na kształtowanie opinii publicznej, oraz na decyzję władz państwowych i komunalnych. Sytuacja społeczna i materialna jest kształtowana przez środowisko zamieszkania, dawny zawód oraz wielkość emerytury.
Opinia społeczna odnosi się do ludzi starych z obojętną nieświadomością, tę klasę społeczną nie traktuje się jako grupę konkurencyjna, ale jako grupę marginalną co wynika głównie z ubóstwa i złej samo organizacji tej grupy.
Solidarność międzypokoleniowa jest oparta jedynie na tradycjach rodzinnych, nie ma też w społeczeństwie wyrobionego poczucia współodpowiedzialności zbiorowej za los ludzi starych, brak też tradycji zorganizowanej pomocy sąsiedzkiej i pracy wolontariuszy.