Społeczeństwo obywatelskie obejmuje w Polsce dwa obszary: obywatelską aktywność grupową - działalność organizacji pozarządowych, wspólnot lokalnych i samorządowych, nieformalnych grup i ruchów społecznych oraz świadomość obywatelską Polaków.

 

Istnieje wiele określeń terminu społeczeństwo obywatelskie. Można je rozumieć między innymi jako przestrzeń rozciągającą się między rodziną, państwem i rynkiem, w której  działają oddolne organizacje społeczne. W tej przestrzeni obywatele prowadzą wolną debatę, która prowadzi do wypracowania rozwiązań społecznych, które można następnie traktować jako dobro wspólne.

 

Organizacje społeczeństwa obywatelskiego są uznawane za najlepsze podłoże rozwoju współczesnej demokracji. Stanowią one nie tylko wzmocnienie  i urzeczywistnienie prawa obywateli do uczestnictwa w życiu publicznym, ale również umożliwiają właściwe wypełnianie ról społecznych oraz samorealizację we wszystkich sferach życia.

Państwo konstytucyjne i praworządne powinno dopełniać społeczeństwo obywatelskie poprzez gwarantowanie mu podstawowych praw: prawa własności, wolności i równości wobec prawa.

 

Organizacje pozarządowe w Polsce

Sektor organizacji pozarządowych jest młodą i ciągle kształtującą się sferą życia społecznego w Polsce, zarówno pod względem prawnym, instytucjonalnym, jak i infrastrukturalnym. W ciągu ostatnich kilkunastu lat powstawały dokumenty, które regulują i opisują sposób jego funkcjonowania - akty prawne, analizy, raporty.  Prawna definicja organizacji pozarządowej pojawiła się wraz z wejściem w życie ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. Nr 96, poz. 873 ze zm.). Zgodnie z ustawą (art. 3, ust. 2). Za organizacje pozarządowe uznaje się  osoby prawne lub jednostki bez osobowości prawnej, które nie są jednostką sektora finansów publicznych (w rozumieniu przepisów o finansach publicznych) i nie działają w celu osiągnięcia zysku, a zatem są  to fundacje i stowarzyszenia, ale również związki zawodowe, organizacje samorządu gospodarczego i zawodowego).

 

Liczba zarejestrowanych organizacji

Do końca kwietnia 2004 roku w rejestrze REGON zarejestrowanych było 45 891 stowarzyszeń i 7 210 fundacji (Monitoring działania ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, Stowarzyszenie KLON/JAWOR, 2004). Chcąc oszacować rozmiary całego trzeciego sektora, do liczby tej należałoby dołączyć 14 000 ochotniczych straży pożarnych, 3 524 organizacje społeczne (komitety rodzicielskie, koła łowieckie oraz komitety społeczne), 17 113 związków zawodowych, 15 244 jednostki kościołów i związków wyznaniowych, 5 515 organizacji samorządu gospodarczego i zawodowego oraz grupy związków pracodawców i partii politycznych. W ten sposób zdefiniowany ,,trzeci sektor”  liczy blisko 109 tys. zarejestrowanych podmiotów.

Zróżnicowanie regionalne

Najwięcej zarejestrowanych organizacji występuje w województwie mazowieckim (prawie 10 tysięcy stowarzyszeń i fundacji; znaczna część z nich zlokalizowana jest w Warszawie). Kolejne miejsca zajmują województwa: śląskie, małopolskie i wielkopolskie. Województwo opolskie klasyfikuje się na ostatniej pozycji wśród regionów, z nieco ponad 1 tysiącem organizacji w rejestrze. Bardzo mało formalnie zarejestrowanych stowarzyszeń i fundacji działa także w województwie świętokrzyskim, lubuskim i podlaskim.

Finanse organizacji

Organizacje mogą realizować swoje cele statutowe dzięki własnym zasobom pieniężnym. Korzystają one z pomocy wolontariuszy, minimalizują koszty osobowe i administracyjne, jednak zasięg ich działania uzależniony jest w dużej mierze od budżetu, którym dysponują.

Przychody połowy organizacji w roku 2003 nie przekroczyły 13 tysięcy złotych. Najwięcej pieniędzy zasilających sektor pozarządowy pochodzi z krajowych źródeł publicznych (łącznie samorządowych i rządowych) - niemal 30%.

Obok środków publicznych do najistotniejszych źródeł finansowych należą: działalność gospodarcza oraz odpłatna działalność statutowa - ok. 25%, darowizny od osób prywatnych i firm - ok. 11% oraz składki członkowskie - ok. 8%.

Pola działań

Wyniki badania organizacji z 2004 roku wskazują jednoznacznie, że „sport, turystyka, rekreacja i wypoczynek” to obszar, w którym działa największy odsetek organizacji - niemal 40% wskazuje go jako najważniejsze pole swoich działań, a dodatkowe 20% twierdzi, że działa w tym obszarze, choć nie jest to najważniejsze pole działań. Inne obszary, które organizacje często wskazują jako najważniejsze to kultura i sztuka (12% organizacji), edukacja i wychowanie (10%), usługi socjalne i pomoc społeczna (10%), ochrona zdrowia (dla 8% organizacji jest to najważniejsze pole działań) i rozwój lokalny w wymiarze społecznym i materialnym (6,5% organizacji).

Administracja rządowa wspiera sektor w ramach Funduszu Inicjatyw Obywatelskich (FIO).

FIO jest rządowym programem wieloletnim, przyjętym w drodze uchwały Rady Ministrów i powierzonym do realizacji ministrowi właściwemu do spraw zabezpieczenia społecznego.

Podstawowym celem FIO jest finansowe wsparcie inicjatyw obywatelskich z udziałem organizacji pozarządowych, podejmowanych na rzecz:

• wspierania działań inicjowanych przez organizacje pozarządowe w zakresie realizacji zadań publicznych,

• wspierania rozwoju współpracy pomiędzy sektorem pozarządowym i publicznym,

• wspierania działań organizacji pozarządowych umożliwiających im korzystanie ze środków Unii Europejskiej,

• wspierania działań o charakterze interdyscyplinarnym w zakresie inicjatyw obywatelskich, wymagających, z obiektywnych powodów, zintegrowanej formuły aktywności.

Społeczeństwo Obywatelskie jest ideą nową - wymagającą nieustannego definiowania, a także projektowania jego ścieżki rozwoju - optymalnej dla jego uczestników - aktywnych i świadomych obywateli działających na rzecz własnego dobra i solidarności społecznej. Dlatego też w 2005 roku sformułowano Strategię Wspierania Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego na lata 2007 - 2013. Dokument ten nie tylko przedstawił skróconą diagnozę społeczeństwa obywatelskiego w Polsce oraz wyznaczył priorytety jego ewolucji, ale również stał się podstawą dla opracowania Programu Operacyjnego Społeczeństwo Obywatelskie, będącego operacjonalizacją podejmowanych w Strategii kwestii.

Idea społeczeństwa obywatelskiego odgrywa ogromną rolę w Unii Europejskiej. Jego znaczenie podkreślają władze Wspólnoty, a także państwa członkowskie. Rozumiane jest tu ono jako przejaw oddolnej aktywności niezależnych obywateli, którzy działają na rzecz optymalnego uformowania życia społecznego i zrównoważonego rozwoju UE. Uznaje się, że organizacje pozarządowe są pożądanym przejawem życia obywatelskiego. Wzmacniają one instytucjonalny aspekt życia politycznego Unii oraz charakteryzują się zdolnością do werbalizowania odmiennych i uzupełniających się spojrzeń na poszczególne aspekty życia zbiorowego.

 

Wyrazem podkreślenia roli organizacji społecznych, jest istnienie rozległego systemu konsultacji między organami politycznymi Unii a organizacjami pozarządowymi i zawodowymi. Dużą rolę odgrywa tu Komitet Ekonomiczno-Społeczny (the Economic and Social Committee, ESC), który powstał już na bazie Traktatu Rzymskiego.

 

Organizacje społeczne zapewniają kontrolę obywatelską instytucji politycznych, a ponadto są one ważnym źródłem inspiracji przy tworzeniu programów i polityk unijnych. Organizacje pozarządowe doceniane są za wrażliwość na niepokojące zjawiska społeczne. Organizacje pozarządowe tworzą impulsy dla podejmowania tej działalności, której nie podejmują lub też, z różnych względów, nie chcą podejmować partie polityczne oraz pełnią rzeczywistą funkcję integrująca Europę. Są bowiem sposobem poznawania się ludzi i wspólnego działania obywateli Unii pochodzących z różnych unijnych krajów. Współpraca władz Unii z organizacjami pozarządowymi jest wyrazem przekonania, że jakość polityki wspólnotowej zależy od zapewniania szerokiego uczestnictwa społeczeństwa w tworzeniu koncepcji i wdrażania polityk unijnych.

 

Funkcjonuje wiele europejskich organizacji pozarządowych. Istnieją  platformy koordynacji między NGO. Powołano m.in. Grupę Kontaktową Społeczeństwa Obywatelskiego czy Platformę Społeczną, skupiające organizacje różnego typu. Celem tych instytucji jest podkreślanie, że Unia Europejska nie powinna być wyłącznie strefą wolnego handlu czy strefą ekonomiczną, ale powinna stawiać sobie także cele społeczne, czyli powinna dążyć do rozwiązywania problemów ekologicznych, społecznych, jak biedy, niedostatku, deprawacji, zanieczyszczenia. Przykładami innych federacji są Liaison Committee of Development NGO, European Disability Forum, European Network Against Racism, the European Environment Bureau, European Anti-Poverty Network. Obecna Komisja Europejska kładzie nacisk na usprawnianie mechanizmów konsultacji z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego. W tym celu sformułowano m.in. Białą Księgę poświęconą European Governance, czyli zarządzaniu sprawami publicznymi w Europie.

 

Autorzy dokumentu stwierdzają, że przejrzysty proces konsultacji w trakcie podejmowania decyzji wspólnotowych zachęci do większego zainteresowania sprawami publicznymi. Wskazuje na konieczność sformułowania dobrze określonych kryteriów dostępu do konsultacji wszystkich zainteresowanych  grup społecznych.

Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej udziela dotacji na projekty współfinansowane z budżetu Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS). Zajmuje się tym Departament Wdrażania Europejskiego Funduszu Społecznego.

Dotacje są udzielane z następującego zakresu:

• rozwoju instytucji rynku pracy

• przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu

• integracji zawodowej kobiet

Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej zapewnia Polakom prawo do podejmowania legalnej pracy w innych państwach członkowskich.

Obecnie obywatele polscy mogą bez ograniczeń pracować w Wielkiej Brytanii, Irlandii, Szwecji (od 1 maja 2004r.), Hiszpanii, Portugalii, Grecji, Finlandii i Islandii (od 1 maja 2006r.), we Włoszech (od 31 lipca 2006r.), Holandii (od 1 maja 2007r.) oraz w tzw. nowych państw członkowskich UE za wyjątkiem Malty (od 1 maja 2004 r.). Wraz z wejściem do Unii Europejskiej w dniu 1 stycznia 2007r. Bułgarii i Rumunii, Polacy zyskali dostęp do rynku pracy tych państw.

W pozostałych krajach obowiązują tak zwane okresy przejściowe, czyli ograniczenia w dostępie do rynku pracy. Zostaną one zniesione z dniem 1 maja 2009r.; w wyjątkowych przypadkach - w razie wystąpienia poważnych zakłóceń na rynku pracy danego państwa lub groźby ich wystąpienia - ograniczenia mogą zostać utrzymane jeszcze do 30 kwietnia 2011 roku. 

Możliwość stosowania rozwiązań przejściowych zawarta została w Traktacie o Przystąpieniu do UE. Przewiduje on, że w okresie przejściowym będzie lub może być zawieszone stosowanie artykułów 1 - 6 Rozporządzenia Rady (EWG) nr 1612/68 w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty Europejskiej. Okresowe ograniczenia dotyczą pracowników, czyli osób zatrudnionych na podstawie umowy o pracę. Natomiast nie ma ograniczeń dla osób chcących pracować na własny rachunek , czyli osób prowadzących działalność gospodarczą.

 

Zgodnie z Traktatem ograniczenia w dostępie do pracy nie dotyczą jednak pewnych kategorii osób - np.: pracowników, którzy w dniu 1 maja 2004 roku byli dopuszczeni do pracy w danym państwie przez nieprzerwany okres 12 miesięcy (czyli posiadali zezwolenie lub kolejno po sobie następujące zezwolenia na pracę, pokrywające okres np.: od 1 czerwca 2003 do 1 czerwca 2004) oraz osób, które po 1 maja 2004 roku będą legalnie zatrudnione przez nieprzerwany okres co najmniej 12 miesięcy. Pracownicy tacy korzystają z postanowień art. 1 - 6 Rozporządzenia 1612/68, ale tylko w państwie, w którym to zezwolenie na pracę uprzednio otrzymali i pod warunkiem, że nie opuszczą z własnej woli rynku pracy danego państwa. Oznacza to, że po legalnym przepracowaniu roku można zmienić pracodawcę i nie ma wymogu uzyskiwania zezwolenia na kolejną pracę w tym państwie.

 

Obywatele wszystkich państw UE/EOG, podejmujący legalną pracę w innym państwie członkowskim, mają takie same prawa i obowiązki jak pracownicy lokalni. Jakakolwiek dyskryminacja ze względu na obywatelstwo jest zakazana.

Analogiczne zasady są stosowane w pozostałych państwach Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) - Norwegii, Islandii i Lichtensteinie.

Dialog społeczny, to szczególna forma debaty o interesach społecznych. Uczestniczą w nim różni i równi partnerzy, w której żadna strona nie dominuje statusem, żaden interes nie jest z mocy prawa ważniejszy od innych i w której nie działa prawo silniejszego, lecz różnice zdań niwelowane są w wyniku wzajemnych ustępstw. Od 1997 r. dialog społeczny jest − podobnie jak w części krajów Europy Zachodniej − zasadą ustrojową, dwukrotnie zapisaną Konstytucji.
W Preambule Konstytucji czytamy: W trosce o byt i przyszłość naszej Ojczyzny (...) my, Naród Polski − wszyscy obywatele Rzeczypospolitej (...)  ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej jako prawa podstawowe dla państwa oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu społecznym oraz zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot.
Z kolei  w Rozdziale I „Rzeczpospolita” art. 20 czytamy: Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej.
Z powyższych zapisów wynika, że dialog społeczny nie jest instrumentem rządzenia, który władza publiczna może  stosować, gdy zechce. Władza jest konstytucyjnie zobowiązana do stosowania go.

Partnerami dialogu społecznego są: organy samorządu terytorialnego, organy samorządu zawodowego, związki zawodowe, organizacje pracodawców oraz inne organizacje społeczne i przedstawicielstwa środowisk zawodowych i twórczych. Ich prawa i obowiązki, a także pozycję i rolę w dialogu określają odrębne akty prawne. Są one w zasadzie zgodne ze standardami europejskimi.

Organizacyjnym trzonem dialogu społecznego w Polsce jest Trójstronna Komisja ds. Społeczno-Gospodarczych.

 

Równolegle, obok Komisji Trójstronnej, działa 12 Trójstronnych Zespołów Branżowych

 

Istnieje także mechanizm dialogu na szczeblu wojewódzkim. Są to Wojewódzkie Komisje Dialogu Społecznego (WKDS)

 

Dialog i transformacja
Reguły dialogu społecznego kształtowane były w Polsce w początkowym okresie transformacji. Dlatego jego zakres siłą rzeczy sprowadza się do cywilizowania stosunków pracy i wpływania na politykę społeczno-gospodarczą. Gwałtowne przyspieszenie procesów globalizacji i nasilenie gry interesów głównych partnerów społecznych jest czynnikiem, który utrudnia przejście do wyższego etapu dialogowania; etapu na który od szeregu lat znajduje się Europa Zachodnia: dialogu właściwego dla budowy społeczeństwa obywatelskiego.
Polska postawiła wprawdzie ważny legislacyjny krok na drodze budowy tzw. trzeciego sektora, uchwalając w 2003 r. ustawę o  działalności pożytku publicznego i wolontariacie oraz powołując Radę Działalności Pożytku Publicznego, ale generalnie znajdujemy się w innym stadium rozwoju dialogu w stosunku do poziomu rozwoju dialogu w tzw. starej Unii. Wydaje się, że jest trudne, a nawet niemożliwe mechaniczne przenoszenie tamtejszych rozwiązań na nasz grunt.
Widać to dobrze na międzynarodowych spotkaniach mających na celu wymianę doświadczeń. Europa rozwija na przykład sektorowy dialog dwustronny. W Polsce w istocie nie ma on miejsca. Jednymz  powodów jest to, że znacząca część załóg pracowniczych w prywatnych zakładach znajduje się poza zasięgiem działania związków zawodowych, a nawet pozbawiona jest elementarnej podmiotowości informacyjno-konsultacyjnej, ponieważ stosowna ustawa, wypełniająca Dyrektywę 2002/14/WE Parlamentu Europejskiego i Rady nie została przyjęta przez Sejm IV kadencji.
W tym kontekście jeden z najlepszych w Polsce specjalistów w zakresie problematyki pracy oraz dialogu społecznego, prof. dr Juliusz Gardawski wyraził pogląd, że dla pomyślnego rozwoju dialogu nie wystarczy nawet imponująco rozbudowana infrastruktura, ale niezbędna jest kultura dialogu, na którą składa się m.in. tworzenie klimatu zaufania, dotrzymywanie umów i danego słowa oraz odejście od redukowania negocjacji do licytacji siły.
Tymczasem tę ułomność naszego dialogu zauważyli nawet holenderscy eksperci. Jeden z nich, współautor porównawczego raportu o stanie dialogu sektorowego w Holandii i w Polsce odnotował, że w Polsce zaskakującą cechą charakteryzującą zarówno wypowiedzi pracodawców jak i związkowców sektora metalowego  jest skłonność do prowadzenia rozmów z pozycji siły, a nie do przedstawiania stanowisk wynikających z potrzeby prowadzenia działalności gospodarczej. Co więcej, obie strony dialogu wolą zwracać się do rządu, niż do siebie nawzajem.
Trafności tego rodzaju spostrzeżeń nie pomniejszają obiektywne historyczne uwarunkowania polskiego dialogu społecznego, który rodził się w okresie, kiedy powstający niezależny ruch związkowy (lata 70. i 80.) nastawiony był na walkę z totalnym pracodawcą, jakim było państwo. Ten etos ukształtował archetyp związkowca-opozycjonisty, a nie działacza związkowego szukającego kompromisów w określonych realiach ekonomicznych. 
Mimo takich korzeni, polski dialog prowadzony w dotychczasowej formule nie wyczerpał swoich możliwości. Z corocznych raportów przygotowywanych przez komórkę nadzorującą jego przebieg z ramienia rządu (w chwili obecnej jest to Departament Dialogu i Partnerstwa Społecznego w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej ) lub pod jej auspicjami wynika, że istnieje społeczna potrzeba nie tylko rozwijania dialogu zwanego w Polsce branżowym, ale również poszerzenia Komisji Trójstronnej m.in. o reprezentacje rolników i bezrobotnych, a także wzmocnienia roli WKDS.

3

---