PRAWO SPADKOWE

Gaius omawia spadki w części poświęconej rzeczom, bowiem traktuje spadek jako szczególnego rodzaju res incorporalis.

Hereditas: spadkobranie jest wejściem w ogół praw i obowiązków, jakie posiadał zmarły (sukcesja uniwersalna mortis causa). Wyłączone z dziedziczenia były uprawnienia wynikające z prawa rodzinnego (patria potestas, tutela, manus) i uprawnienia o charakterze czysto osobistym (wierzytelności z deliktów chronionych actiones vindictam spirantes, służebności osobiste, długi wynikające z deliktów, poręczenia za cudzy dług dokonane w formie sponsio i fidepromissio).

Dziedzicem mogła być osoba powołana do spadku (delatio hereditatis), powołanie do spadku mogło wynikać z testamentu lub z mocy prawa. Dziedziczenie testamentowe co do zasady miało pierwszeństwo przed dziedziczeniem beztestamentowym (neque enim idem ex parte testatus ex parte intestatus decedere potest), wyjątki były dopuszczalne przy testamencie żołnierskim oraz przy tzw. dziedziczeniu beztestamentowym.

Dziedzic cywilny chroniony za pomocą hereditatis petitio, skargi in rem, skutecznej erga omnes. W procesie legisakcyjnym mógł z nią wystąpić przeciw osobie, która twierdziła, że jest dziedzicem, w procesie formułkowym przeciw każdej osobie, która kwestionowała jego prawa do spadku.

Bonorum possessio: dziedziczenie pretorskie, pretor wprowadzał w posiadanie majątku spadkowego osoby spoza kręgu dziedziców cywilnych korygując tym porządek. Bonorum possessor nie był sukcesorem uniwersalnym (zajmował heres loco), ale posiadaczem poszczególnych przedmiotów wchodzących w skład spadku, których własność nabywał w drodze usucapio pro herede. Chroniony ius civile przez pretora za pomocą interdictum quorum bonorum, skarg z przestawionymi podmiotami lub z zastosowaniem fikcji si heres esset.

Dziedziczenie testamentowe:

Testament: jednostronne rozporządzenie woli na wypadek śmierci zawierające ustanowienie dziedzica, heredis institutio stanowiło essentiale negotii testamentu. Mógł być w dowolnej chwili zmieniony albo odwołany przez testatora, wg ius civile nie wystarczało jednak samo zniszczenie testamentu, jeżeli nie został sporządzony nowy testament. Sporządzić testament mogła tylko dojrzała osoba sui iuris, wyjątkowo syn in potestate w odniesieniu do swoich peculia.

Formy testamentu

1. Okres archaiczny: testamentum calatis comitiis sporządzany na zgromadzeniu ludowym, które musiało w formie uchwały zaaprobować jego treść i testamentum in procintu, dla żołnierzy stojących w szyku bojowym.

2. Mancipatio familiae: za pomocą dwóch mancypacji inter vivos osiągano skutek testamentu.

3. Testamentum per aes et libram: document zawierający (w formie pisemnej na woskowych tabliczkach opatrzonych pieczęciami 5 świadków mancypacji, familiae emptora i libripensa) nuncupatio, która wskazywała osobę dziedzica.

4. Testament pretorski (I w.pn.e.) - wystarczyło powołać się na pisemny dokument ze sporządzonej mancipatio, nie trzeba było już dokonywać samego aktu mancipatio.

5. Prawo poklasyczne: pojawiają się nowe publiczne formy testamentu: testament polegający na wpisaniu ostatniej woli testatora do akt sądowych i testament polegający na złożeniu oświadczenia w kancelarii cesarskiej. Testamentem prywatnym jest testamentum tripertitum, wzorowany na wymogach ius civile (obecność świadków) testamentu pretorskiego (pieczęcie i liczba świadków)i konstytucjach cesarskich (podpisy testatora i świadków).

6. Testament holograficzny: własnoręcznie sporządzony przez testatora i opatrzony jego autentycznym podpisem. Wprowadzony konstytucją Teodozjusza II i Walentyniana III w 446r. n.e.

7. Testament żołnierski: mógł być sporządzony w dowolny sposób, byleby wola testatora była jasno wyrażona, nie musiał zawierać ustanowienia dziedzica (można było rozporządzić majątkiem za pomocą legatów), nie obowiązywała zasada neque enim idem ex parte testatus ex parte intestatus decedere potest, można było ustanowić dziedzica z zastrzeżeniem warunku lub terminu, dziedzicem mógł być Latyn lub peregryn, pominięcie sui heredes nie miało żadnych negatywnych skutków. Tracił ważność po roku od zwolnienia ze służby wojskowej.

Treść testamentu:

1. Heredis institutio (ustanowienie dziedzica):

• w formie imperatywnej („niech będzie dziedzicem”; „nakazuję, żeby był dziedzicem”) na początku testamentu, bo wcześniejsze postanowienia traktowano jako nieważne, wyjątkowo Prokulianie dopuszczali możliwość wcześniejszego powołania tutora

• ustanowienie do całości lub określanej ułamkiem części spadku (sukcesja uniwersalna)

• dziedzicem musiała być osoba określona (także nasciturus), dopiero w prawie poklasycznym dopuszczono możliwość dziedziczenia osób prawnych; inne ograniczenia w dziedziczeniu wynikały z ustaw szczególnych np. ograniczenia dla bezżennych i bezdzietnych w ustawodawstwie małżeńskim Augusta, ograniczenia dla kobiet lekkich obyczajów, od Lex Iunia Norbana Latini Iuniani nie mogli nabywać niczego z testamentu, chyba że w ciągu 100 dni otrzymali ob. rzymskie

• spadkobierca musiał żyć zarówno w chwili sporządzania testamentu, jak i w chwili śmierci testatora i w chwili nabywania spadku

• nie można było ustanowić dziedzica z zastrzeżeniem warunku lub terminu (semel heres semper heres), można było dodać warunek zawieszający potestatywny ujemny (zobowiązywał dziedzica do powstrzymania się od określonego działania) - dziedzic składał stypulacyjne przyrzeczenie, że zwróci spadek dziedzicom ustawowym, jeżeli nie spełni warunku (cautio Muciana)

Substitutio (podstawienie): ustanowienie dziedzica, na wypadek, gdyby pierwszy dziedzic ustanowiony w testamencie nie mógł lub nie chciał przyjąć spadku; w ten sposób można było ustanawiać kilka stopni dziedziców; ostatnim dziedzicem był z reguły własny niewolnik, którego jednocześnie wyzwalano, który był dziedzicem koniecznym i nie mógł spadku odrzucić.

• substitutio vulgaris

• substitutio pupillaris: wyznaczano substytuta dla niedojrzałego dziecka wyznaczonego dziedzicem na wypadek, gdyby zmarło przed dojściem do dojrzałości (causa Curiana)

• substitutio quasi pupillaris: w czasach justyniańskich wyznaczano substytuta dla chorego umysłowo wyznaczonego dziedzicem na wypadek, gdyby zmarł nie odzyskawszy zdrowia

• Exheredatio (wydziedziczenie):

• w formie imperatywnej „niech będzie wydziedziczony”

• należało wydziedziczyć spadkobierców ustawowych z kręgu sui heredes, których nie powoływało się do dziedziczenia; przy czym synów in potestate należało wydziedziczyć imiennie (nominatim). Niedopełnienie tego wymogu skutkowało tzw. dziedziczeniem przeciwtestamentowym formalnym: nieważnością testamentu (w przypadku pominięcia syna) lub dopuszczeniem do udziału w spadku pominiętych pozostałych sui (jeżeli spadkobiercami byli sui heredes pominięta osoba dziedziczyła na równi z nimi, jeżeli spadkobiercą była osoba postronna, pominięty suus heres otrzymywał ½ spadku)

• zgodnie z edyktem pretora należało wydziedziczyć wszystkie dzieci (nie tylko te in potestate) - dziedziczenie przeciwtestamentowe pretorskie. Za Justyniana także córki i wnuki po synu powinny być wydziedziczone imiennie, inaczej testament był nieważny.

• Pod koniec republiki zaczęto traktować testament, w którym pater familias powołał do dziedziczenia osobę postronną wydziedziczając swoich sui heredes jako testament sporządzony przez osobę działającą jakby w zamroczeniu umysłowym - za pomocą skargi querela inofficiosi testamenti osoba uprawniona w ciągu 5 lat mogła początkowo przed sądem decemwiralnym, potem w postępowaniu extra ordinem obalić testament.

Skargę tą mogli wnosić: 1) dzieci i dalsi zstępni w linii męskiej, 2) rodzice a także 3) jeżeli dziedzicem testamentowym była ustanowiona osoba niegodziwa rodzeństwo. Mogli wnieść tą skargę tylko wtedy, jeżeli by dziedziczyli po testatorze z mocy prawa a ze spadku nie otrzymali pewnego minimum, który nazywano zachowkiem (pars legitima). Zachowek wynosił w prawie klasycznym ¼ tego co dana osoba otrzymałaby w dziedziczeniu beztestamentowym, za Justyniana 1/3 lub ½. Możliwość obalenia testamentu z powodu nieotrzymania zachowku nazywa się dziedziczeniem przeciwtestamentowym materialnym. Querela była wykluczona, jeżeli testator miał istotne powody wykluczenia suus heres od spadku z uwagi na jego niegodność. Za Justyniana zostaje wprowadzona actio ad supplendam legitimam o uzupełnienie zachowku.

• Wydziedziczano również zstępnego pogrobowca płci męskiej, którego narodziny mogły doprowadzić do unieważnienia testamentu, jeżeli był on poczęty w chwili sporządzania testamentu

• Legaty (zapisy testamentowe): pozwalały rozporządzić konkretnymi przedmiotami na rzecz określonych osób. Ustanawiano je w ściśle określonych słowach.

1. legat windykacyjny (legatum per vindicationem): przenosił własność zapisanej rzeczy na legatariusza (wg. Sabinanów natychmiast po otwarciu spadku, wg. Prokulianów (których stanowiło przeważyło) w momencie, gdy wyrazi wolę jej przyjęcia),

• można było zapisać tylko rzecz należącą do testatora: w przypadku rzeczy określonych gatunkowo wystarczało by były własnością kwirytarną testatora w chwili śmierci; rzeczy określone indywidualnie musiały być własnością testatora zarówno w chwili śmierci, jak i w chwili sporządzania testamentu, inaczej zapis był nieważny; po s.c. neronianum można było konwertować taki nieważny zapis windykacyjny na legat damnacyjny

• jeżeli testator zapisał jakąś rzecz w l. windykacyjnym a potem ją zbył, nie można było konwertować takiego legatu w legat damnacyjny

• jeżeli testator zapisał jedną rzecz kilku osobom, to niezależnie od tego, czy zapisał im ją łącznie czy oddzielnie stają się oni współwłaścicielami tej rzeczy; udział brakującego legatariusza początkowo przypadał pozostałym współzapisobiercom, po lex Pappia pozostawał w spadku

• ustanawiany formułą „do lego” - „daję zapisuję”, albo „niech weźmie” albo „niech ma dla siebie”

1. legat damnacyjny (legatum per damnationem): zobowiązywał do przeniesienia własności określonej rzeczy na legatariusza, miał skutek zobowiązujący legatariusz miał actio ex testamento o wydanie zapisanej mu rzeczy

• można zapisać rzecz cudzą lub rzecz przyszłą

• jeżeli testator zapisał jakąś rzecz w l. damnacyjnym a potem ją zbył, to zapis jest ważny ale przeciw żądaniu wydania rzeczy pretor udzieli exceptio doli, tak jakby legatariusz domagał się wydania rzeczy wbrew woli zmarłego

• jeżeli testator zapisał jedną rzecz kilku osobom to jeżeli zapisał im ja łącznie to legatariusze stają się jej współwłaścicielami, jeżeli jednak zapisał im rzecz oddzielnie, to każdemu należy się całość i jednemu z nich świadczy się rzecz, drugiemu równowartość, udział brakującego legatariusza pozostaje w spadku

• ustanawiany formułą „dare damnas esto” - „niech mój spadkobierca będzie zobowiązany dać”

2. legat sinendi modo (legatum sinendi modo): forma pośrednia między legatem windykacyjnym i damnacyjnym:

• można zapisać rzecz należąca do testatora lub spadkobiercy, która była ich własnością w chwili śmierci, a także rzecz cudzą

• skutki zobowiązujące jak legat damnacyjny

• wg. Sabinianów spadkobierca stawał się zobowiązany do przeniesienia własności rzeczy na zapisobiercę, wg. Prokulianów był zobowiązany jedynie do zezwolenia by legatariusz zabrał sobie rzecz

• jeżeli tą samą rzecz zapisano oddzielnie dwóm osobom, zdaniem jednych każdemu przysługuje cała rzecz, zdaniem innym lepsza jest pozycja zawłaszczającego, który jako pierwszy przyszedł i zabrał rzecz

• ustanawiany formułą „niech mój spadkobierca będzie zobowiązany do zezwolenia aby Lucius Titius zabrał sobie...”

3. legat per praeceptionem (legatum per praeceptionem): przenosił własność

• zdaniem Sabinianów tylko dla współdziedziców, jeżeli zapisano taki legat osobie postronnej zapis był zdaniem Sabinusa nieważny i nie mógł być konwertowany na podstawie senatus consultum neronianum, legatariusz mógł dochodzić swoich uprawnień tylko w postępowaniu o podział spadku; przedmiotem takiego zapisu mogła być tylko rzecz należąca do spadku, jeżeli zapisano rzecz cudzą, konwertowano ten zapis w zapis damnacyjny

• zdaniem Prokulianów można było uczynić taki legat na rzecz osoby postronnej i wówczas traktowano taki legat tak jak legat windykacyjny, co potwierdziła konstytucja Hadriana.

• jeżeli zapisano tą samą rzecz kilku osobom, każda osoba otrzymuje część

• ustanawiany formułą „niech weźmie uprzednio”

Ograniczenie w swobodzie dysponowania majątkiem w drodze legatów wprowadziła lex Falcidia (40 r.p.n.e.), zgodnie z którą ¼ masy czystej spadku (wartość czystą obliczano odejmując od wartości spadku długi spadkowe, koszty pogrzebu, wartość wyzwolonych niewolników) musiała zostać zachowana dla dziedzica (tzw. quarta falcidia).

5. Fideikomisy zapisy powiernicze) - nieformalny odpowiednik legatu, prośba skierowana do spadkobiercy, by ten wydał określony przedmiot ze spadku wskazanej osobie. Początkowo stwarzał jedynie obowiązek moralny, od Augusta można było domagać się realizacji fideikomisu na drodze sądowej w cognitio extra ordinem a za Klaudiusza powołano specjalny urząd praetor fideicommissarius. Ustanawiany w słowach „proszę” „chcę”, „powierzam uczciwości”.

Szczególnym rodzajem fideikomisu był fideikomis uniwersalny, w którym zapisywano nieformalnie cały spadek. Można było w ten sposób ustanowić spadkobiercę pod warunkiem rozwiązującym oraz zostawić spadek lub jego część osobom dotkniętym incapacitas w prawie spadkowym.

Początkowo dziedzic z takiego testamentu obciążonego fideikomisem uniwersalnym był nadal podmiotem wierzytelności i długów spadkowych i tylko stypulacyjnie zobowiązywał się przekazać to, co uzyska tytułem tych wierzytelności, uzyskując wzajemne zapewnienie od fideikomisariusza, że ten będzie bronił dziedzica wobec wierzycieli spadkowych.

• W 55 r.n.e s.c. Trebellianum przyznawano przeciw fideikomisariuszowi uniwersalnemu bezpośrednio powództwa utiles o dochodzenie długów spadkowych, jednocześnie fideikomisariusz uniwersalny za pomocą analogicznych powództw dochodził wierzytelności spadkowych - fideikomisariusz uniwersalny zajmował heres loco, stawał się pretorskim sukcesorem uniwersalnym, miał też fideicommissaria hereditatis petitio o wydanie spadku

• W 73 r.n.e. s.c. Pegasianum: pretor może zmusić dziedzica do przyjęcia spadku obciążonego fideikomisem uniwersalnym, jeżeli dziedzic przyjmie go dobrowolnie zachowuje prawo do kwarty falcydyjskiej. Jeżeli spadkobierca odmówił przyjęcia i został zmuszony do jego objęcia i wydania fideikomisariuszowi uniwersalnemu, to stosuje się s.c. Trebellianum. Jeżeli spadkobierca został poproszony o wydanie więcej niż ¾ spadku, to powództwa są udzielane wg postanowień s.c. Trebellianum stosownie do otrzymanych udziałów. Jeżeli spadkobierca był zobowiązany do wydania więcej niż ¼ spadku, to niezależnie od tego, czy zatrzymał kwartę falcydyjską czyn nie, jest on odpowiedzialny i uprawniony osobiście za długi spadkowe - stosuje się zabezpieczenia stypulacyjne.

• Justynian przywrócił postanowienia s.c. Trebellianum i utrzymał prawo dziedzica do kwarty falcydyjskiej oraz możliwość zmuszenia dziedzica do przyjęcia spadku, które to przyjęcie nie miało dla niego żadnego znaczenia. Zrównał też legaty z fideikomisami.

Fideicomissum libertatis - prośba o wyzwolenie niewolnika, mozna było egzekwować od II w.n.e.

6. Powołanie tutora

7. Darowizna mortis causa

8. Polecenie skierowane do spadkobierców (modus)

Kodycyl: nieformalny list do spadkobierców zawierający rozmaite rozporządzenia, ale nie musiał zawierać ustanowienia dziedzica i wydziedziczenia. W testamencie często zawierano klauzulę kodycylarną, która pozwalała zachować jego postanowienia jako kodycyl, na wypadek nieważności testamentu. Spadkobierca z takiego testamentu traktowany jak fideikomisariusz uniwersalny.

Nabycie spadku:

1. sui heredes nabywali spadek z mocy prawa, od końca republiki mogli prosić pretora o beneficium abstinendi (dobrodziejstwo powstrzymania sie od objęcia spadku), niewolnik ustanowiony dziedzicem mógł prosić o separatio bonorum co powodowało ograniczenie jego odpowiedzialności za długi spadkowe do wysokości spadku

2. heredes extranei musieli wyrazić wolę przyjęcia spadku, mogli to zrobić w formie:

• cretio (najstarsze formalne oświadczenie woli o przyjęciu spadku)

• pro herede gestio (działanie za dziedzica)

• nuda voluntas (jakiekolwiek wyrażenie woli)

W dziedziczeniu pretorskim wszyscy uprawnieni musieli prosić pretora o wprowadzenie w posiadanie majątku spadkowego. Termin ogólny 100 dni.

Powołanie do spadku było uprawnieniem ściśle osobistym, gasło wraz ze śmiercią uprawnionego. Jednak już w prawie klasycznym wyjątkowo pretor w drodze restitutio in integrum mógł dać możność przyjęcia spadku spadkobiercom powołanego, potem konstytucje cesarskie wprowadzały nowe wyjątki. Za Justyniana dziedzice powołanego, który zmarł przed objęciem spadku mieli prawo w ciągu roku złożyć oświadczenie o przyjęciu tego spadku (transmissio).

In iure cessio hereditatis: odstąpienie całego prawa do spadku, szczególny rodzaj sukcesji uniwersalnej

Venditio hereditatis: sprzedaż całego spadku, sukcesja syngularna

Niegodność dziedziczenia: jeżeli spadkobierca sfałszował testament lub czyhał na życie spadkodawcy, to spadek mógł być mu w specjalnym postępowaniu extra ordinem odebrany.

Beneficium separationis bonorum - możliwość oddzielenia majątku dziedzica od masy spadkowej, do czasu zaspokojenia wszystkich wierzycieli spadkowych

Beneficium inventarii - za Justyniana możliwość ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe do wysokości zinwentaryzowanego majątku spadkowego

Restitutio in integrum - heres extraneus jeżeli przyjął spadek zadłużony, mógł prosić pretora o przywrócenie do stanu poprzedniego; w szczególności jeżeli był minorem lub kobietą

Współdziedziczenie: coheredes (współdziedzice) byli współwłaścicielami spadku w częściach idealnych ułamkowych, każdy mógł dysponować swoim udziałem. Nieobjęty udział na mocy prawa przyrostu (ius accrescendi) przypadał pozostałym współdziedzicom. W prawie archaicznym szczególnym przypadkiem współdziedziczenia było consortium ercto non cito. Skargą służącą do podziały współwłasności była actio familiae erciscundae.

Ograniczenia testowania: lex Voconia (169r.p.n.e.) odsuwała kobiety od dziedziczenia na podstawie testamentu majątku wartego więcej niż 200 asów, przy dziedziczeniu takiego majątku legatariusz nie mógł otrzymać więcej niż spadkobierca. .

Interpretacja testamentu: testament starano się interpretować tak, by jak najpełniej zrealizować ostatnią wolę zmarłego. Broniono zasady swobody testowania i nawet sam testator dobrowolnie nie mógł sobie tej swobody ograniczyć - wszystkie umowy dotyczące dziedziczenia (np. stypulacyjne przyrzeczenie ustanowienia kogoś spadkobiercą albo przyrzeczenie sporządzenia lub unieważnienia testamentu) były sprzeczne z bonos mores. Z tej samej przyczyny nie można było sporządzać testamentów wspólnych.

Dziedziczenie beztestamentowe:

Dochodziło do skutku, jeżeli zmarły był intestatus tj.

• -nie sporządził w ogóle testamentu,

• testament był niezgodny z prawem

• testament został obalony albo uznany za nieważny

• spadkobierca(y) odmówił przyjęcia spadku

1. Dziedziczenie z Ustawy XII Tablic oparte na więzi agnacyjnej

1. Sui heredes: osoby pozostające pod władzą zmarłego w chwili jego śmierci (dzieci in potestate i ew. żona)

• nabywali spadek automatycznie;

• obowiązywała zasada reprezentacji (w miejsce zmarłych dzieci wchodziły ich wnuki będące in potestate)

• Proximi agnati i patronus: osoby, które należały do tej samej rodziny agnacyjnej co zmarły,

• dziedziczenie in capita,

• wyłączona zasada reprezentacji,

• nie ma dziedziczenie automatycznego,

• jeżeli dziedzic odrzucił spadek, nie oferowano go dalszym krewnym agnacyjnym lecz stawał się hereditas iacens

• jeżeli zmarły był wyzwoleńcem i nie miał sui heredes dziedziczył patron

• Gentiles - osoby, które kiedyś razem ze zmarłym należały do wspólnego gens (rodu)

1. Dziedziczenie wg edyktu pretorskiego

1. unde liberi: wszystkie dzieci zmarłego in capita i wnuki po zmarłych dzieciach in stirpes

• zasada reprezentacji, wyjątkiem od niej była nova clausula iuliani: jeżeli pater familias emancypował syna, pozostawiając jego dzieci a więc swoje wnuki pod swoją władzą to wg ius civile wnuki są sui heredes i dziedziczą ale wg edyktu dziedziczy syn a nie wnuki: wnuki w tej sytuacji nie dziedziczyłyby ani po ojcu ani po dziadku. Julian przyznaje więc bonorum possesio wszystkim trzem: ojcu ½ spadku, wnukom po ¼.

• Jeżeli emancypowane dziecko chciało się ubiegać o bonorum possessio na równi z rodzeństwem in potestate, by nie pogorszyć sytuacji tych ostatnich, musiało podzielić swój majątek między siebie i rodzeństwo pozostające in potestate; podobnie collatio podlegał posag i darowizny

• unde cognati: dziedzic wg ius civile, czyli ten proximus agnatus, który otrzymałby spadek wg. ius civile w przypadku braku sui heredes; jeżeli nie zgłosił się po spadek oferowano spadek dziedzicom z kolejnej klasy

• unde cognati: krewni kognacyjni do 6 stopnia pokrewieństwa i w 7 stopniu prawnukowie rodzeństwa

- stosowano successio graduum

4. unde vir et uxor: dziedziczyli po sobie małżonkowie

Dalszy rozwój dziedziczenia ustawowego odsuwał na dalszy plan pokrewieństwo agnacyjne na rzecz pokrewieństwa kognacyjnego.

S.C. Tertullianum (II w.n.e.) matka mająca ius trium liberorum otrzymała prawo do dziedziczenia w drugiej klasie dziedziców cywilnych

S.C. Orfitianum (II w.n.e.): dzieci (także pozamałżeńskie) otrzymały prawo do dziedziczenia po matce w I klasie przed krewnymi agnacyjnymi; nie stosowano zasady reprezentacji

2. Dziedziczenie wg Nowel Justyniańskich

1. zstępni: dzieci in capita, wnuki in stirpes; zrównanie w prawach do dziedziczenia mężczyzn i kobiet

2. wstępni i rodzeństwo rodzone i ew. dzieci po zmarłym rodzeństwie; wstępni dziedziczyli in lineas, po ½ ; jeżeli dziedziczenie następowało w zbiegu z rodzeństwem wszyscy dziedziczyli in capita

3. rodzeństwo przyrodnie i ich zstępni

4. pozostali krewni kognacyjni, krewni bliższego stopnia odsuwali krewnych dalszego stopnias

Specjalną nowelą Justynian przyznał żonie prawo do ¼ spadku po mężu (tzw. kwarta ubogiej wdowy).

Uregulował też sytuacje, w których można było wydziedziczyć zstępnych bez zachowku: nastawanie na życie testatora, niemoralne prowadzenie się, zniszczenie testamentu, brak opieki nad chorymi rodzicami, wyznawanie herezji itp.

---