ROZDZIAŁ VI - TESTAMENT

SWOBODA TESTOWANIA l JEJ GRANICE

istota

• jest to zasada prawa spad­kowego, która zezwala osobom fizycznym na dysponowanie ich majątkiem przez czynności prawne na wypadek śmierci (mortis causa)

• Kodeks cywilny dokony­wanie takich czynności nazywa rozrządzeniem majątkiem (art. 941 k.c.), a po­szczególne postanowienia objęte treścią tych czynności — rozrządzeniami

• swoboda testowania nigdy nie ma charakteru absolutnego i istnieje tylko w granicach, jakie jej wyznacza porządek prawny.

1. rozrządze­nia spadkodawcy nie mogą naruszać zasad wynikających z licznych w prawie spadkowym przepisów iuris cogentis,

2. rozrządzenia spadkodawcy mogą być zawarte tylko w takich czynnościach prawnych na wypadek śmierci, które do­puszcza obowiązujące ustawodawstwo.

• powszechnie przyjętą czynnością praw­ną na wypadek śmierci jest testament; niektórym systemom prawnym znana jest także umowa dziedziczenia(w jej przypadku spadkobierca nie może jednostronnie odwołać jej postanowień, jest nią zwiąazany). W prawie polskim jest ona niedopusz­czalna ze względu na art. 1047 k.c.

Swoboda testowania i dziedziczenie testamentowe ukształtowały się jeszcze w prawie rzymskim, jednak później niż dziedziczenie ustawowe.

funkcje i granice

• za główny argument przemawiający na rzecz swobody testowania uważa się wzgląd na dobro rodziny. rozrządzenia testamentowe umożliwiają spad­kodawcy wprowadzenie do obowiązującego porządku dziedziczenia zmian, które uważa on za pożądane ze względu na konkretny układ stosunków rodzinnych dzięki swobodzie testowania spadkodawca może w drodze czynności na wypadek śmierci zmienić ustawowy porządek dziedziczenia

• swoboda testowania niesie zatem ze sobą niebez­pieczeństwo całkowitego pozbawienia najbliższych członków rodziny spadko­dawcy udziałów w spadku. Niebezpieczeństwu temu poszczególne ustawodawstwa starają się przeciw­działać bądź za pomocą:

• tzw. systemu rezerwy

• systemu za­chowku w myśl przyjętego w prawie polskim systemu za­chowku, rozrządzenia na wypadek śmierci pozostają w mocy, choćby pozbawiały one najbliższych członków rodziny zmarłego udziału w spadku, a interes tych członków rodziny jest chroniony za pomocą przyznanego im roszczenia pienięż­nego

• obok ograniczeń swobody testowania podyktowanych interesem najbliższej rodziny zmarłego spotyka się też ograniczenia uzasadnione interesem społecznym. W obecnie obowiązującym prawie polskim takich ograniczeń brak. W latach 1963-1990 tego rodzaju ograniczeniami dotknięte były rozrządzenia obejmujące gospo­darstwa rolne oraz wkłady gruntowe w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych.

TESTAMENT l JEGO TREŚĆ

pojęcie; cechy charakterystyczne

Termin „testament" ma w prawie dwa znaczenia:

1. czynność prawna, jednostronna i odwołalna, przez którą spadkodawca, zwany od nazwy czynności testatorem rozrządza swoim majątkiem na wypadek swej śmierci

2. dokument, który obejmuje odnośne oświadczenie woli testatora gdy chodzi o testament w zna­czeniu dokumentu, łatwo to wywnioskować z kontekstu np. art. o zniszczeniu testamentu (art. 946 k.c.) albo o złożeniu go w sądzie spadku (art. 646 § 1 k.p.c.).

ad 1.

Jako czynność prawna testament charakteryzuje się następującymi cechami:

1. jest to świadczenie woli spadkodawcy (testatora) nie jest skierowane do jakiej­kolwiek oznaczonej osoby (adresata) i nie podlega w związku z tym art. 61 k.c:

Art. 61. § 1. Oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie, jest złożone z chwilą, gdy doszło do niej w taki sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią. Odwołanie takiego oświadczenia jest skuteczne, jeżeli doszło jednocześnie z tym oświadczeniem lub wcześniej. § 2. (28) Oświadczenie woli wyrażone w postaci elektronicznej jest złożone innej osobie z chwilą, gdy wprowadzono je do środka komunikacji elektronicznej w taki sposób, żeby osoba ta mogła zapoznać się z jego treścią.

• bezpośrednią tego konsekwencją jest odwołalność testamentu

• testament własnoręczny jest sporządzony z chwilą, gdy testator go napisał i podpisał, choć­by żadna inna osoba nie znała jego treści, a nawet nie wiedziała o jego istnieniu.

• ewentualni świadkowie spełniają funkcję dokumentacyjną i nie są adresatami oświadczenia woli

2. testament wy­wołuje skutki prawne dopiero z chwilą śmierci spadkodawcy jest to czynność prawna na wypadek śmierci (morlis causa) jest ważny z chwilą złożenia, skutki wywołuje po śmiereci

3. możliwość odwołania w każdej chwili przez testatora zarówno całego testamentu, jak i jego poszczególnych postanowień (art. 943 k.c.).

4. ściśle uregulowana

• wymóg pełnej zdolności do czynności prawnej

• akt o charakterze formalnym jeden z istotnych wyjątków

5. osobista - testament można sporządzić tylko samodzielnie

wyłączny charakter

W myśl art. 941 k.c., rozrządzić majątkiem na wy­padek śmierci można jedynie przez testament. Zasada wyrażona w tym przepisie ma charakter bezwzględny tylko w odniesieniu do rozrządzania majątkiem jako pewną całością. Nie wyłącza natomiast możliwości dysponowania mortis cau­sa — poszczególnymi przedmiotami majątkowymi na podstawie przepisów szcze­gólnych.

treść

Na treść testamentu składają się rozrządzenia co do majątku spadko­dawcy.

1. wyraźnie wymienione w k.c. rozrządzenia

1. powołanie spadkobiercy lub spadkobierców do całości lub części spadku (art. 959 k.c.),

2. ustanowienie zapisu (art. 969 k.c.),

3. polecenie (art. 982 k.c.),

4. powołanie wykonawcy testamentu (art. 986 k.c.) oraz

5. wydziedziczenie (art. 1008 k.c.).

6. ustanowienie w testamencie fundacji (art. 927 § 3 k.c.)

2. rozrządzenia testamentowe wprost w ko­deksie nie wymienione

1. pozbawienie małżonka spadkodawcy uprawnień wynikających z art. 939 § l k.c

2. wyłączenie przyrostu

3. testament negatywny polega na tym, że spadkodawca wyłącza od dziedziczenia jednego lub

niektórych ze swych spadkobierców ustawowych, ale nie powołuje innych spadkobierców.

• spadek przypada wtedy spadkobiercom ustawowym, którzy nie zostali wyłączeni od dziedziczenia, a wyłączonego traktuje się tak, jak gdyby nie żył on w chwili otwarcia spadku, z tym jednak zastrzeżeniem, że przysługuje mu roszczenie o zachowek, jeżeli należy do grona osób wymienionych w art. 991 k.c.

Rozrządzenia testamentowe kodeks nazywa niekiedy również postanowienia­mi

Oprócz rozrządzeń co do majątku spadkodawcy testament może zawierać również w swej treści inne elementy, np.

• zalecenia spadkodawcy co do pogrze­bu albo

• wskazanie opiekuna dla dziecka małoletniego (por. art. 149 § l k.r.o.)

PRZESŁANKI WAŻNOŚCI TESTAMENTU

Ważność testamentu ocenia się według ogólnych zasad ważności czynności prawnej, o ile nic innego nie wynika z prze­pisów prawa spadkowego. Spośród tych ogólnych zasad zastosowanie ma przede wszystkim art. 58 k.c.

Art. 58. § 1. Czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. § 2. Nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. § 3. Jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana.

TESTAMENT WAŻNY:

1. jest zgodny z ustawą i z zasadami współżycia społecznego

• jeżeli sprzeczność ta dotyczy tylko niektórych rozrządzeń testamentowych, pozostałe rozrządzenia pozostają w zasadzie w mocy (art. 58 § 3 k.c.)

• niekiedy przepisy prawa spadkowego przewidują, że rozrządzenia sprzeczne z ustawą nie są nieważne, ale wywołują inne skutki określone w tych przepisach (np. art. 964 zd. pierwsze, por. art. 58 § 1l in fine k.c.)

2. sporządzony przez osobę posiadającą zdolność do testowania

• zdolność testowania jest jednym z przejawów ogólnej zdolności do czynności prawnych Tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych może sporządzić lub odwołać testament

3. ma charakter osobisty

• oświadczenie woli spadkodawcy, polegają­ce na sporządzeniu lub odwołaniu testamentu, może być złożone tylko osobi­ście

4. nie dotknięty jest wadą oświadczenia woli

• oświadczenie woli spadkodawcy musi być zło­żone nie tylko na serio, w zamiarze wywołania skutków prawnych (animus testandi)

• skutki wad oświadczenia woli spadkodawcy określa art. 945 k.c.:

W myśl tego przepisu, nieważny jest testament sporządzony:

1. w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wy­rażenie woli (ocena wg art. 82 k.c.)

2. pod wpływem błędu (oceniany odmiennie niż wedle art. 84 § 2 k.c.)

• pod uwagę bierze się każdy bląd istotny z subiektywnego punktu widzenia spadkodawcy , nie należy kierować się kryteriami obiektywnymi

• nie ma znaczenia, czy błąd dotyczył treści testamentu, czy też okoliczności pozosta­jącej poza jego treścią

Odmienności te uzasadnione są tym, że — w przeciwień­stwie do czynności inter vivos — przy testamencie nie zachodzi potrzeba ochrony zaufania osób trzecich. Z tego względu ustawodawca przyjął tu stanowisko od­powiadające tzw. teorii woli.

3. pod wpływem groźby.

• w art. 945 § 1 pkt 3 k.c. groźba nie została określona jako bezprawna (por. art. 87 k.c.), ponieważ pojęcie to mieści się już w hipotezie przepisu bezpraw­na jest każda groźba mająca na celu nakłonienie spadkodawcy do sporządzenia testamentu określonej treści

Zgodnie z brzmieniem art. 945 § 1 we wszystkich wymienionych sytuacjach testament jest dotknięty nieważ­nością (tzw. bezwzględną)

1. nieważność może powołać się każdy, kto ma w tym interes prawny

2. nieważność testamentu z przyczyn wy­mienionych w art. 945 § l k.c. jest ograniczona w czasie:

• do lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważno­ści

• w każdym razie — do lat dziesięciu od otwarcia spadku (art. 945 § 2).

Bieg terminu trzyletniego nie może rozpo­cząć się wcześniej niż od otwarcia spadku,.

Po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku również sąd nie może z urzędu podnieść sprawy nieważności testamentu, co jest równoznaczne z jego konwalidacją. Ma to na celu ochronę pewności obrotu.

5. nie jest testamentem wspólnym testament może bowiem zawierać rozrządzenia tyl­ko jednego spadkodawcy

• naruszenie tego zakazu pociąga za sobą bezwzględną nieważność wszyst­kich rozrządzeń zawartych w testamencie wspólnym.

• postanowienie to zwykle uzasadnia się tym, że wspólne testamenty są źródłem komplikacji w praktyce i ograniczają swobodę testatorów w zakresie odwołania ich ostatniej woli

• w prawie polskim zakaz ten nie przewiduje żadnych wyjątków.

• testament wspól­ny polega na połączeniu oświadczeń ostatniej woli dwóch lub więcej osób w jed­nym dokumencie. W art. 942 k.c. chodzi zatem o testament w znaczeniu doku­mentu

6. przy jego sporządzaniu została zachowana forma przewidziana przez prawo wymagania ustawy w tym zakresie są zastrzeżone pod rygorem nieważności (art. 958 k.c.).

FORMY TESTAMENTU

funkcje rygorów formalnych

Zasada, że testament jest ważny tylko wtedy, gdy został sporządzony w formie przewidzianej przez ustawę, opiera się na istot­nych względach merytorycznych. Celem rygorów formalnych w tej dziedzinie jest przede wszystkim:

1. zagwarantowanie autentyczności testamentu, a więc tego, że pochodzi on od danego spadkodawcy, a nie został podrobiony przez inną oso­bę

2. uzyskaniu możliwie maksymal­nej pewności, iż oświadczenie spadkodawcy było wolne od wad i zostało złożone z wolą wywołania skutków prawnych, czyli z wolą testowania, a nie było tylko projektem lub nie wiążącą obietnicą

3. chodzi o to również, żeby w wypadku pozostawienia przez tego samego spadkodawcę kilku testamentów można było ustalić ich wzajemny stosunek (por. art. 946-947 k.c.); tym przede wszystkim tłumaczy się wymaganie, aby testament był opatrzony datą (por. art. 949 § l i 951 § 2 zd. pierwsze k.c.)

4. zapobieganie niebezpieczeństwu wykorzystania okoliczności, że testament wywołuje skutki prawne już po śmierci przez osoby pragnące zagarnąć spadek za pomocą nieuczciwych machinacji

Przepisy prawa spadkowego z reguły przewidują kilka różnych form testamen­tu. Testament jest ważny, jeżeli został sporządzony w jednej z tych form.

Formy testamentu można klasyfikować w różny sposób, zależnie od przyję­tych kryteriów podziału. W prawie polskim przyjęto podział na dwie grupy:

1. te­stamenty zwykłe (art. 949-951 k.c.)

2. testamenty szczególne (art. 952-955 k.c.)

ad 1.

testamenty zwykle może być sporządzony w jednej z trzech form.

1. testament własnoręczny, czyli holograficzny polega na pisemnym oświadczeniu woli spadkodawcy, który je:

a) w całości ręcznie napisał,

b) podpisał,

c) opatrzył datą (art. 949 § l).

• dwa pierwsze wymagania mają charakter bezwzględny

• Brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu, jeżeli nie wywołuje wątpliwo­ści

1. co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu,

2. co do tre­ści testamentu lub

3. co do wzajemnego stosunku kilku testamentów (art. 949 § 2 k.c.).

Ustawa nie określa, co należy rozumieć przez podpis, w związku z czym wy­łoniły się wątpliwości. Na ogół uważa się, że powinien on obejmować co najmniej nazwisko spadkodawcy. Jeżeli jednak testament własnoręczny, jak to powszech­nie uważa się za dopuszczalne, został sporządzony w postaci listu skierowanego do spadkobiercy lub innej osoby, powstaje zagadnienie, czy wystarczające jest podpisanie w inny sposób, stosowany zwykle w korespondencji testatora z adre­satem, a więc samym tylko imieniem albo też słowem określającym stosunek ro­dzinny spadkodawcy do adresata listu. Podpis spadkodawcy powinien być złożony pod rozrządzeniami.

(W pewnych okolicznościach dopuszczalny jest pseudonim; testator powinien podpisać się podpisem zwykle używanym na dokumentach publicznych; nie może to być parafa)

Należy podkreślić, że aby pismo będące listem uznane zostało za testament, trzeba stwierdzić że zawiera oświadczenie woli cum animo testandi.

2. testament notarialny jest oświadczeniem woli spadkodawcy złożonym w formie aktu notarialnego (art. 950 k.c.).

• tryb sporządzenia tego aktu jest okre­ślony przez art. 79-95 ustawy z 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie; w tym przypadku muszą być spełnione wymogi co do ważności aktu notarialnego

3. testament allograficzny uregulowany w art. 951 k.c.

• podstawowym motywem wprowadzenia testamentu allograficznego do syste­mu prawnego było ułatwienie sporządzenia testamentu przez spadkodawcę

• Testament allograficzny można sporządzić jedynie przed upoważnioną oso­bą urzędową stosownie do aktualnej treści art. 951 k.c., osobami upoważnionymi do sporzą­dzania testamentu allograficznego są:

1. przewodniczący zarządu jednostki samorządu terytorialnego

• obecnie funkcje te na poszczególnych szczeblach samorządu spra­wują: marszałek województwa, starosta, wójt, burmistrz lub prezydent miasta

2. sekretarz gminy lub powiatu

3. kierownik urzędu stanu cywil­nego

Wymienione osoby, które dalej będziemy nazywać odpowiednimi organami urzędowymi

• są w tym zakresie właściwe bez względu na miejsce zamieszkania spadkodawcy

• nie mogą swych uprawnień określonych w art. 951 przekazywać innym osobom

• Sporządzenie testamentu allograficznego wymaga zachowania następujących formalności:

1. spadkodawca oświadcza swą wolę ustnie wobec odpowiedniego organu urzędowego i w obecności dwóch świadków

• spadkodawca, składając ustne oświadczenie woli, może posługiwać się swoimi notatkami. Nie czyni jednak zadość wymaganiom ustawy ograniczenie się do odczytania spadkodawcy i potwierdzenia przez niego projektu testamen­tu, choćby nawet projekt ten przygotował sam spadkodawca. Samo potwierdze­nie treści nie jest bowiem ustnym oświadczeniem ostatniej woli.

2. oświadczenie to spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia,

3. protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków,

4. protokół podpisują: spadkodawca, odpowiedni organ urzędowy oraz świad­kowie.

• niezachowanie któregokolwiek z tych wymagań pociąga za sobą nieważ­ność testamentu

• osoba urzędowa, jak i świadkowie muszą być obecni przez cały czas — zarówno przy składaniu oświadczenia woli przez spadkodawcę, jak i przy odczytywaniu i podpisywaniu protokołu. Natomiast można, jak się wy­daje, dopuścić chwilową nieobecność którejś z biorących udział osób w samej czynności spisywania protokołu, jeżeli nie zbiega się to w czasie ze składaniem oświadczenia woli przez spadkodawcę

• dla ważności testamentu nie ma też znaczenia kto sporządza protokół; Bardziej kontrowersyj­ne jest aprobowane przez doktrynę stanowisko SN, stosownie do którego protokolantem może być także osoba, dla której przewidziano korzyść w testamencie

• Innego rodzaju liberalizację wymagań formalnych dopuścił SN w orzeczeniu z 29 listopada 1977 r., uzna­jąc, że w wypadku braku daty analogiczne zastosowanie znajduje art. 949 § 2 k.c. Glosator trafnie zwraca uwagę, że wymóg podania daty testamentu jest przewi­dziany przy wszystkich formach, jednak tylko w odniesieniu do testamentu holograficznego złagodzono skutki tego uchybienia. Nie ma tu zatem luki, która uzasadniałaby analogię.

• testament allograficzny występuje w praktyce głównie, jeśli nie wyłącznie, w środowisku wiejskim

• osoby głuche lub nieme nie mogą oświadczać swej woli w formie testamentu allograficznego (art. 951 § 3 k.c.). Dla osób tych dostępny jest testament holograficzny lub notarialny

Ad 2.

Testamenty szczególne charakteryzują się dwiema cechami:

1. mogą one być sporządzone tylko w pewnych szczególnych okolicznościach określonych w ustawiektóre muszą istnieć w chwili jego sporządzenia

2. ważny testament szczególny traci moc, a więc staje się prawnie bezskuteczny, z upływem sześciu miesięcy od ustania wymienionych okolicz­ności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu.

• bieg terminu ulega zawiesze­niu na czas, w ciągu którego spadkodawca nie ma możności sporządzenia te­stamentu zwykłego (art. 955 k.c.).

1. testament ustny

Wedle art. 952 § 1 k.c., testament ustny może być sporządzony w jednej z dwóch alternatywnie (przesłanki samodzielne) wymienionych sytuacji:

1. jeżeli istnieje obawa rychlej śmierci spadkodawcy

• powinna być uzasad­niona stanem zdrowia spadkodawcy z punktu widzenia wiedzy lekarskiej lub doświadczenia życiowego

• W doktrynie i orzecznictwie reprezentowane bywa także stanowisko przeciwne, stosownie do którego analizowana przesłanka jest spełniona już w ra­zie subiektywnego przekonania spadkodawcy co do rychłego jego zgonu

2. jeżeli wskutek szczególnych okoliczności (innych niż obawa rychłej śmierci) zachowanie zwykłej formy te­stamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione (restryktywny pogląd: gdy żadna z form testamenty zwykłego nie może być zachowana)

• ustawa bliżej nie precyzuje, poprzestając na ogólnikowym okre­śleniu „szczególne okoliczności", mają znaczenie prawne tylko wówczas, gdy czynią niemożliwym lub bardzo utrudnionym zachowanie zwykłej formy te­stamentu

• z reguły inne okoliczności stanowią przeszkodę do sporządzenia testamentu notarialnego lub allograficznego, a inne — do sporzą­dzenia testamentu własnoręcznego zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnio­ne tylko wtedy, gdy żadna z trzech istniejących form testamentu zwykłego nie wchodzi w rachubę

• jednakże, jak wynika z art. 953 zd. trzecie k.c., spadkodawca może sporządzić testament ustny podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym, jeżeli nie jest możliwe zachowanie formy testamentu szczególnego, określonych w poprzednich zdaniach tegoż art. w tym więc wypadku możność sporządzenia testamentu własnoręcznego nie wyłącza dopuszczalności sporzą­dzenia testamentu ustnego. Stanowisko ustawodawcy jest zatem niekonsekwentne.

Testament ustny polega na tym, że spadkodawca oświadcza swą ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków

• jak przyjmuje orzecznictwo i doktryna, dopuszczalne jest wyrażenie przez spadkodawcę woli gestami (np. za pomocą alfabetu głuchoniemych), jeżeli tyl­ko znaki zostały zrozumiane przez każdego ze świadków w sposób nie budzący wątpliwości; aka wykładnia określenia „ustnie", sprzeczna z po­wszechnym znaczeniem tego słowa, budzi zastrzeżenia.

Przesłanki, które muszą być spełnione:

1. przesłanki formalne ważności testamentu ustnego

1. Ustność oświadczenia woli oraz

2. Jednoczesna obecność trzech świadków

2. przesłanka skuteczności testamentu - stwierdzenie treści testamentu

• wymóg wynikający z zasady zasady verba volant, scripta manent

• stwierdzenie treści testamentu ustnego, może nastąpić w dwojaki sposób:

1. jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodaw­cy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem

1. miejsca i daty oświad­czenia oraz

2. miejsca i daty sporządzenia pisma,

a pismo to podpiszą spadko­dawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie (art. 952 § 2 k.c.).

Data, zarówno oświadczenia spadkodawcy, jak i sporządzenia pisma, musi być ści­śle określona, choć niekoniecznie liczbą dnia miesiąca; pismo, które by nie zawierało obydwu tych dat lub oznaczenia obydwu miej­scowości, byłoby bezskuteczne;

2. gdy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób stwierdzona, można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgod­ne zeznania wszystkich świadków złożone przed sądem. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków (art, 952 § 3 k.c.).

• trafny wydaje się pogląd, że termin sześciomiesięczny określony w art. 952 § 3 k.c. jest zachowany, jeżeli przed jego upływem wniesiono do sądu pismo zawiadamiające o pozostawieniu przez spadkodawcę testamentu ustnego, które­go treść nie została spisana, choćby przesłuchanie świadków nastąpiło po upływie tego terminu; przykład wykładni korygującej sformułowanie ustawowe.

• stwierdzenie treści testamentu ust­nego w drodze przesłuchania świadków może nastąpić dopiero po śmierci spad­kodawcy. Natomiast ustawa nie mówi wyraźnie, czy po śmierci spadkodawcy treść testamentu można stwierdzić również za pomocą pisma sporządzonego w trybie art. 952 § 2, dopóki nie upłynął zakreślony w tym przepisie termin rocz­ny od złożenia oświadczenia ostatniej woli przyjmuje się, że nie

Zastosowanie wykładni funkcjonalnej powinno doprowadzić do konkluzji, że te dwa sposoby stwierdzenia treści testamen­tu ustnego mają zastosowanie w dwóch różnych, wzajemnie się wykluczających sytuacjach: jeden — tylko do chwili otwarcia spadku .(art. 952 § 2), drugi — po otwarciu spadku (art. 952 § 3). Jednakże SN ostatecznie ustalił i wpisał do księgi zasad prawnych zasadę będącą wyrazem wykładni odmiennej, przyjmując, że treść testamentu ustnego może być stwierdzona w sposób oznaczony w art. 952 § 2 k.c. również po śmierci spadkodawcy. Wy­kładnia ta została zaaprobowana przez doktrynę.

Należy podkreślić, że omówione sposoby stwierdzenia treści testamentu ust­nego mają charakter dowodów wyłącznych, tzn. że treść ta nie może być stwier­dzona w inny sposób ani po upływie terminu określonego w art. 952 § 2 lub art. 952 § 3.

Trzeba pamiętać o tym, że stwierdzenie treści testamentu ustnego jest aktu­alne tylko o tyle, o ile spadkodawca zmarł przed upływem terminu określonego w art. 955 k.c. Jeżeli spadkodawca zmarł później, kiedy testament ustny utracił moc, stwierdzenie jego treści byłoby bezprzedmiotowe.

2. testament podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym

sporządzić można przed dowódcą statku lub jego zastępcą w sposób określony w art. 953 k.c. Jest to szczególna postać testamentu allograficznego

Art. 953. Podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym można sporządzić testament przed dowódcą statku lub jego zastępcą w ten sposób, że spadkodawca oświadcza swą wolę dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków; dowódca statku lub jego zastępca spisuje wolę spadkodawcy, podając datę jej spisania, i pismo to w obecności świadków odczytuje spadkodawcy, po czym pismo podpisują spadkodawca, świadkowie oraz dowódca statku lub jego zastępca. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać pisma, należy w piśmie podać przyczynę braku podpisu spadkodawcy. Jeżeli zachowanie tej formy nie jest możliwe, można sporządzić testament ustny.

3. szczególne formy testamentów wojskowych

• zostały bliżej określone w roz­porządzeniu Ministra Obrony Narodowej z 30 stycznia 1965 r. w sprawie testamen­tów wojskowych, wydanym na podstawie art. 954 k.c.

• W formach tych oświadcze­nie ostatniej woli mogą składać

1. Żołnierze Sił Zbrojnych

2. niektóre osoby cywilne,

tylko w czasie mobilizacji lub wojny, albo przebywania w niewoli

świadkowie testamentu

We wszystkich wypadkach, kiedy odpowiedni prze­pis wymaga obecności świadków przy sporządzaniu testamentu zwykłego (art. 951) lub szczególnego (art. 952 i 953 k.c.), określone osoby są wyłączone od pełnie­nia tej funkcji.

W myśl art. 956 k.c., nie może być świadkiem osoba:

1. nie mająca pełnej zdolności do czynności prawnych

2. niewidoma

3. głucha lub

4. niema

5. nie mogąca czytać lub pisać

6. nie władająca językiem, w którym spadkodawca sporządza te­stament

7. skazana prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.

Jeżeli którakolwiek z tych okoliczności dotyczy jednego ze świadków, cały te­stament jest nieważny, chyba że powołano świadków więcej niż żąda ustawa i mimo wyłączenia jednego z nich pozostała liczba odpowiada wyma­ganiom przepisu.

Wyłączona od pełnienia funkcji świadka jest również:

1. osoba, dla której w testamencie przewidziano jakąkolwiek korzyść (ustanowienie spadkobiercą, zapis)

2. małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwsze­go i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobie­nia (art. 957 § l k.c.).

Naruszenie tego zakazu nie pociąga za sobą nieważno­ści całego testamentu, ale w zasadzie tylko nieważność zawartego w nim posta­nowienia o przysporzeniu korzyści jednej z wymienionych osób; jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez nieważnego postanowie­nia spadkodawca nie sporządziłby testamentu danej treści, nieważny jest cały testament (art. 957 § 2 k.c.).

Natomiast przepisy k.c. z zakresu prawa spadkowego nie zawierają zakazu dokonywania w testamencie przysporzeń na rzecz notariusza lub funkcjonariu­sza wymienionego wart. 951 § 1. Jednakże co do notariusza zakaz dalej idący mieści się w art. 84 § 1 prawa o notariacie: notariuszowi nie wolno dokonywać czynności notarialnych, które dotyczą:

1. samego notariusza,

2. jego małżonka, krew­nych lub powinowatych notariusza w linii prostej bez ograniczenia stopnia, w linii zaś bocznej — do trzeciego stopnia włącznie,

3. osób związanych z notariuszem z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli

4. osób będących w bliskim z nim stosunku.

W doktrynie trafnie uważa się, że przepis ten stosuje się w dro­dze analogii do funkcjonariuszy wymienionych w art. 951 § l k.c.

NIEWAŻNOŚĆ TESTAMENTU

konwersja

• jest to procedura która prowadzi do uznania za ważny testamentu, który nie spełnia wymogów co do wybranej formy. Taki testament jest co do zasady bezwzględnie nieważny, jednak w pewnych wypadkach może być w drodze konwersji, uznany za ważny jeżeli stan faktyczny odpowiada wymaganiom innej formy testamentu, która w danej sytuacji była również dopuszczalna

• konwersja testamentu różni się od konwersji czynności prawnej tym, że w wypadku testamentu do skutku dochodzi nie inna, lecz ta sama czynność prawna

• np. testament uznany za nieważny jako allograficzny z powodu braków natury formalnej może być uznany za ważny testament ustny, przy czym nieumiejętność właściwego funkcjonariusza w zakresie sporządzania należytego testamentu allograficznego może stanowić przesłankę uzasadniającą sporządzenie testamentu szczególnego

• SN przyjął, iż mylne przekonanie testatora, iż zwrócił się do osoby właściwej może być uznane za okoliczność szczególną w rozumieniu art. 952 k.c.

powództwo o ustalenie nieważności testamentu

Sporne uznano ostatecz­nie za dopuszczalne, podkreślając jednocześnie, że brak jest interesu prawnego do wytoczenia powództwa (por. art. 189 k.p.c.), jeżeli interes ten może być za­spokojony w innym postępowaniu, w szczególności w postępowaniu o stwierdze­nie nabycia spadku lub o zmianę stwierdzenia nabycia spadku.

ODWOŁANIE TESTAMENTU

funkcje i sposoby odwołania.

• odwołalność testamentu wynika stąd, że oświadczenie woli spadkodawcy nie jest skie­rowane do oznaczonej osoby i nie wywołuje żadnych skutków prawnych za ży­cia testatora

• jest ona jednym z przejawów swobody testowania. Dla­tego spadkodawca nie mógłby się ważnie zobowiązać, że nie odwoła swego testamentu.

Dla ważności odwołania testamentu

1. wymagana jest zdolność testowania

2. wola odwołania musi być wolna od wad.

Odwołanie testamentu może być dokonane na dwa różne sposoby, które w art. 946 k.c. potraktowano łącznie.

1. odwołanie przez sporządzenie testamentu (odwołanie wyraźne) spadkodawca spo­rządza nowy testament z zachowaniem jednej z obowiązujących form.

• W razie uchybień co do formy ten nowy testament, a wraz z nim odwołanie jest nieważ­ne.

• Treść nowego testamentu może się ograniczać do oświadczenia, że spadko­dawca odwołuje poprzedni testament, a wtedy z chwilą jego śmierci znajdą za­stosowanie przepisy o dziedziczeniu ustawowym.

• Spadkodawca może również w nowym testamencie zmienić lub uzupełnić swój poprzedni testament. Jeżeli przy tym nie zaznaczył, czy i w jakim zakresie odwołuje poprzedni testament, ulegają odwołaniu tylko te jego postanowienia, które nie dadzą się pogodzić z treścią nowego testamentu (art. 947 k.c.). Wy­nika stąd, że kilka testamentów tego samego spadkodawcy może zachować waż­ność obok siebie.

2. odwołanie w spo­sób dorozumiany Odwołanie może nastąpić również w ten sposób, że spadkodawca w zamia­rze odwołania testamentu, bez sporządzania nowego testamentu:

• zniszczy dokument obejmujący oświadczenie jego ostatniej woli lub

• pozbawi go cech, od których zależy ważność. W ten sposób spadkodawca może też odwołać niektóre po­stanowienia zawarte w testamencie, np. przez wykreślenie ich (art. 946 k.c. in j me}.

Testament zniszczony przez spadkodawcę bez zamiaru odwołania, przypad­kowo, albo zniszczony przez osobę trzecią nie traci przez to ważności i jego treść może być ustalona za pomocą wszelkich środków dowodowych.

W ten sposób (poprzez np. wykreślenie) można odwołać niektóre postanowienia testamentu

kilkakrotne odwołanie

prawo polskie nie określa skutków, jakie nastąpią, jeżeli odwołanie testamentu ulegnie z kolei odwołaniu, np. spadkodawca odwo­łał swój pierwszy testament za pomocą drugiego testamentu, a następnie ten ostatni zniszczył w zamiarze odwołania. Należy sądzić, że pierwszy testament nie odzyska wtedy mocy prawnej, ponieważ nie ma przepisu, który by uzasadniał takie rozwiązanie nie można odwołać odwołania testamentu

OGŁOSZENIE TESTAMENTU

Przepisy proceduralne zawierają wiele postanowień mających na celu ujawnienie testamentu, a więc ustalenie, czy testament istnieje, oraz ogło­szenie testamentu (art. 646-654 i 670 k.p.c.).

W szczególności sąd spadku (art. 647-649 i art. 670 § l zd. drugie k.p.c.) podejmuje z urzędu zmierzające do tego kroki, a osoba, u której znajduje się te­stament, obowiązana jest złożyć go w sądzie spadku, gdy dowie się o śmierci spadkodawcy, przy czym w razie bezzasadnego uchylania się od tego obowiąz­ku, osoba ta ponosi odpowiedzialność cywilną za wynikłą stąd szkodę, a ponadto może być ukarana grzywną (art. 646 § 2 k.p.c.).

Ogłoszenia testamentu dokonuje sąd spadku po otrzymaniu dowodu śmier­ci spadkodawcy (art. 649 § l k.p.c.). Ogłoszenie polega na otwarciu i odczyta­niu testamentu; z czynności tej sporządza się protokół, czyniąc odpowiednią wzmiankę na testamencie (por. art. 649-653 k.p.c.).

Przepisy o ogłoszeniu testamentu stosuje się odpowiednio do pisma stwier­dzającego treść testamentu ustnego (art. 654 k.p.c., por. art. 952 § 2 k.c.). Je­żeli treść ta nie została spisana do chwili otwarcia spadku, przesłuchanie świad­ków testamentu ustnego zastępuje jego ogłoszenie.

Ogłoszenie testamentu nie jest przesłanką jego ważności.

WYKŁADNIA TESTAMENTU

• Do wykładni testamentu nie ma zastosowania ogólna zasada art. 65 § l k.c., który tłumaczenie oświadczenia woli każe opierać przede wszystkim na elemen­tach natury obiektywnej.

• art. 948 § l k.c. wysuwa na pierwszy plan element subiektywny, nakazując tak interpretować testament, aby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy, co odpowiada sta­nowisku tzw. teorii woli i jest uzasadnione szczególnym charakterem testamen­tu; zgodnie z tym, należy przede wszystkim dążyć do ustalenia, jaka była rzeczywista wola spadkodawcy, przy czym uwzględnia się nie tylko samo brzmienie testamentu, ale w miarę możliwości również inne środki dowodowe (jak np. korespondencja spadkodawcy, zeznania świadków), które pozwolą tę wolę wyjaśnić.

• Punktem wyjścia wykładni jest jednak zawsze treść testamentu nie można natomiast w drodze wykładni ustalać tego, czego testament w ogóle nie zawie­ra

• Artykuł 948 § 2 k.c. zawiera dyspozycję na wypadek, gdyby testament mógł być tłumaczony rozmaicie, a zatem gdy ani treść testamentu, ani inne środki dowodowe nie dają możliwości jednoznacznego ustalenia woli spadkodawcy. Należy wówczas przyjąć taką wykładnię, która pozwala utrzymać rozrządze­nia spadkodawcy w mocy i nadać im rozsądną treść (tzw. interpretatio in favorem testamenti). Trzeba podkreślić, że zasada ta stosuje się do wykładni sa­mego testamentu, a nie do wykładni przepisów o testamencie i jego formie, jak to w niektórych swych wypowiedziach przyjmuje SN.

Możemy wskazać na dwie szczegółowych reguł interpretacyj­nych dotyczących tłumaczenia testamentu:

• Art. 960. Jeżeli spadkodawca powołał do spadku lub do oznaczonej części spadku kilku spadkobierców, nie określając ich udziałów spadkowych, dziedziczą oni w częściach równych.

• Art. 961. Jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów.

^{ROZDZIAŁ VI - TESTAMENT}

1

12

Sporządzenie testamentu następuje z chwilą złożenia oświadczenia woli

Art. 948 k.c. nie może prowadzić do konwalidowania braków formalnych

---