Rośliny zielarskie to grupa roślin zawierających związki wtórne, biologicznie czynne działające na człowieka.
Istnieje podział:
1. Użytkowy :
lecznicze ( naparstnica, mak lekarski)
przyprawowe ( kminek, majeranek)
kosmetyczno -perfumeryjne ( nagietek, kolendra)
barwnikowe ( janowiec barwierski)
zawierające związki bakteriobójcze ( czosnek)
2. Chemiczny :
olejkowe ( mięta, lawenda)
alkaloidowe ( mak, bieluń)
garbnikowe (dąb, szałwia, borówka)
śluzowe (len, podbiał)
glikozydowe
• nasercowe ( naparstnica, konwalia)
• flawonoidowe ( skrzyp, nagietek)
• goryczowe ( dziurawiec, piołun)
• antocjanowe (bez czarny, malwa czarna)
• kumarynowe
• antrachinowe
•saponinowe
3. Farmakologiczne :
nasercowe
na przewód pokarmowy
na układ wydalniczy
na układ nerwowy
na układ oddechowy
na skórę ( gojące, drażniące, przeciwpotne, przeciwzapalne, ściągające)
4. Ze względu na działanie :
Moczopędnie - kawa, melisa, brzoza, lipa, kolendra
Na apetyt - piołun, krwawnik
hamowanie wydzielania soku żołądkowego - kozieradka, len, babka
poprawienie trawienia - kminek, mięta, lubczyk, tymianek
przeciwskurczowo - koper włoski, melisa, lawenda, bieluń, krwawnik
przeczyszczająco - kruszyna, aloes, rabarbar
na niewydolność serca - naparstnica, konwalia
na układ oddechowy - wykrztuśne, rozkurczowe, osłaniające, przeciwzapalne
na układ nerwowy - uspokajające, pobudzające, przeciwbólowe ( mak, kawa, bieluń, chmiel, kozłek)
5. Botaniczny :
rodzinami, astrowate, jasnowate, psiankowate, inne
6. Wg stref klimatycznych :
klimatu umiarkowanego
tropikalnego
7. Wg sposobu pozyskiwania:
z upraw
ze stanu naturalnego
z importu
Rośliny zielarskie w zależności od trwałości pędu i długości cyklu rozwojowego, dzielimy na:
Rośliny jednoroczne np. majeranek ogrodowy, koper ogrodowy
rośliny dwuletnie np. kminek zwyczajny
rośliny wieloletnie
* byliny np. mięta pieprzowa, lubczyk
* krzewinki np. lawenda, szałwia lekarska, borówka
* krzewy np. porzeczka czarna, jałowiec, kruszyna
* drzewa np. dąb szypułkowy, kasztanowiec zwyczajny, wierzba
SUROWCE ZIELARSKIE
Surowcem zielarskim jest ta część rośliny w której nagromadzona jest największa ilość wtórnych substancji czynnych. Dlatego dla celów leczniczych i przemysłowych zbiera się określone organy, a nie całe rośliny.
Powszechnie jest przyjęty morfologiczny podział surowca zielarskiego tzn. wg części roślin
ziele- herba - część rośliny nadziemna, niezdrewniała wraz z liśćmi i kwiatami
liść- folium - blaszki liściowe z ogonkiem lub bez ) melisa, szałwia)
kwiat- flos - skrócony pęd służący do rozmnażania (malwa, lipa)
kwiatostan- inflorescentia np. koszyczek rumianku - anthodium chamomillae
płatki i korony- coolla ( nagietek)
owoc- fruktus - organ rozwijający się w zalążni po zapłodnieniu komórki jajowej. Określeniem zarówno dla owoców złożonych jak i pojedynczych oraz suchych i mięsistych jarzębina , róża, kminek, koper)
nasiona- semen organ służący roślinie do rozmnażania ( len , czarnuszka, bieluń)
korzeń- radix - organ podziemny, pobierający wodę i składniki mineralne, gromadzi substancje zapasowe (chrzan, kozłek, lubczyk)
kłącze- rhizoma- podziemnny zgrubiały pęd,( tatarak, kozłek lekarski)
cebula- bulbus- przekształcony pęd o silnie skróconej łodydze ( czosnek)
kora- cotex - zewnętrzna część gałęzi drzew i krzewów pozbawiona martwej części korka ( wierzba, kruszyna, brzoza)
pąki- gemmae - pąki liściowe lub pędowe roślin ( sosna , brzoza)
znamię- stigma - szczytowa część słupka kwiatów ( szafran)
PODZIAŁ METABOLTÓW ROŚLINNYCH
Substancje czynne zawarte w roślinach zielarskich należą do dwóch typów metabolitów:
1.Produkty metabolizmu pierwotnego: węglowodany, tłuszcze, białka, kwasy organiczne. Są to związki niezbędne do życia każdej roślinie i tworzą się dzięki fotosyntezie.
2.Produkty metabolizmu wtórnego: alkaloidy, glikozydy, olejki eteryczne, garbniki, saponiny, śluzy, witaminy, sole mineralne, hormony i inne
Właściwości lecznicze ziół wynikają z zawartości w roślinach związków wtórnych, biologicznie czynnych oddziałujących na człowieka.
ALKALOIDY
Organiczne związki zasadowe zawierające w cząsteczce C, O, H, N, S, K . Są to substancje stałe , krystaliczne lub płynne (nikotyna). Są syntetyzowane i magazynowane w różnych organach rośliny, nadając im gorzki smak. Dla roślin mają charakter wydalin, nie biorą udziału czynnego w metabolizmie komórki.
Alkaloidy należą do najbardziej toksycznych substancji. Większość wykorzystywana jest do produkcji leków. Wyróżnia się trzy grupy alkaloidów w zależności od pochodzenia N w cząsteczce i odmiennego działania:
1. właściwe
pirydyny:
* nikotyna- jest trucizną. Dawka śmiertelna dla człowieka to 50-100 mg ( 2-3 papierosy doustnie). Działa na naczynia krwionośne, podnosząc ciśnienie, przyspiesza pracę serca, działa pobudzająco na układ nerwowy. Nie jest narkotykiem. Nikotyna znajduje się w liściach i korzeniach tytoniu.
*koniina- działa porażająco na ośrodek oddechowy ( uduszenie) . Dawka śmiertelna to 0,5-1 g . Znajduje się w zielu i owocach szczwołu plamistego ( baldaszkowate). Roślina trująca, znaczenie w toksykologii, otrucie sokratesa
indolu:
* np. ergometryna
izochinolowe:
50 różnych alkaloidów z tej grupy zawarte jest w soku mlecznym - opium z makówek maku lekarskiego. Morfina- 23- 25%, papaweryna -1%, kodeina- 0,2%
* Kodeina- znosi w mózgu ośrodki odpowiedzialne za kaszel (leki pzeciwkaszlowe)
* Papaweryna- zmniejsza napięcie mięśni gładkich układu pokarmowego- działanie rozkurczowe
* Morfina- bardzo silnie działa na centralny ośrodek nerwowy, ma działanie przeciwbólowe, uspokajające i nasenne. Morfina uzależnia gdyż wchodzi w matabolizm z tkanką nerwową , łączy się z plazmą krwi. Głód morfinowy- spadek poziomu morfiny we krwi , organizm odbiera jako zaburzenie . Nie może być stosowana do narkozy., ponieważ poraża ośrodek oddechowy w rdzeniu przedłużonym. Na początku XX wieku otrzymano morfinę ze słomki makowej. Z morfiny otrzymano heroinę ( biała śmierć)- główny narkotyk syntetczny.
* Chelidonina- działa rozkurczowo na mięśnie gładkie, redukuje podziały mitotyczne komórki ( zwalczanie kurzajek) Występuje w soku rośliny glistnik jaskółcze ziele. Roślina trująca.
* kokaina
chinoliny
* Chinina- działa przeciwbólowo i przeciwgorączkowo. Stosuje się w malarii. Wykazuje działania uboczne- zaburzenia słuchu i wzroku. Zawarta jest w korze drzewa chinowego.
2. Pseudoalkaloidy:
* Teobromina- działa moczopędnie, przeciwskurczowo,
• nasiona kakaowca
• liście herbaty
*Kofeina- pobudza ośrodkowy układ nerwowy, rozszerza naczynia wieńcowe, przyspiesza procesy myślenia i odbioru wrażeń , przyspiesza akcję serca , dział moczopędnie, w dużych dawkach- podniecenie, drżenie rąk.
W filiżance - 0,2 g. Dawka letalna 10 g.
-nasiona kawy 1-2%
-liście herbaty do 5%
-nasiona kakaowca 0,3%
* Tomatyna- w zielonych pomidorach ( przeciwgrzybiczo)
* Weratryna- kłącza ciemiężnicy białej, roślina trująca, chroniona ( na insekty np. wszy) w weterynarii
3.Protoalkaloidy:
* Kapsaicyna- przyspiesza syntezie enzymów trawiennych, wzmaga krążenie krwi - przy okładach powoduje m.in. przekrwienie skóry- w plastrach rozgrzewających, w bólach reumatycznych. Występuje w papryce, gównie ostrej.
* Piperyna- pobudza zakończenia nerwowe w przewodzie pokarmowym, wzmacniając przede wszystkim wydzielanie soku żołądkowego. Występuje w pieprzu.
GLIKOZYDY
Glikozydy - substancje organiczne stanowiące połączenia cukrów prostych(najczęściej glukozy, galaktozy, arabinozy, ksylozy, ramozy) z różnymi związkami niecukrowymi(flawonami antocyjanami, fenolami, kumaynami, saponinami). Składają się więc zawsze z dwóch części - cukrowej zwanej glikonem i niecukrowej zwanej aglikonem. Ponieważ w łączeniu glikonu z aglikonem uczestniczą różne pierwiastki, możemy wyróżnić różne typy glikozydów:
O - glikozydy ( łącznikiem jest tlen)
C - glikozydy (łącznik stanowi tu węgiel)
S - glikozydy (łączenie przez siarkę)
N - glikozydy ( łącznikiem jest azot)
* Glikozydy wytwarzane w procesie fotosyntezy, głównie w liściach, a powstają pod wpływem specyficznych enzymów tzw. glikozydaz. Gromadzą się najczęściej w tkankach spichrzowych korzeni lub kłączy w korze, nasionach i owocach.
* barwnymi - glikozydy flawonoidowe są żółte, pomarańczowe, antocjanowe - czerwone , fioletowe lub niebieskie.
* Częścią aktywną jest aglikon, który wywiera działanie lecznicze lub toksyczne. Aglikonem mogą być fenole, steydy, antrazwiązki, kumaryny , flawonoidy, antocjany, goycze, saponiny.
* Ze względu na część aglikonową dzielimy glikozydy na:
fenolowe
nasercowe
antraglikozydy,
kumarynowe
flawonoidowe,
antocjanowe,
goryczowe,
saponiczne i inne..
Glikozydy nasercowe:
Związki te zwiększają siłę skurczu mięśnia sercowego, jego napięcie, zwalniając przy tym jego czynność. Glikozydy występujące w naparstnicy purpurowej i wełnistej ( Folium Digitalis) mają właściwości kumulowania się są silne i niebezpieczne i nie powinny być stosowane w samoleczeniu. Łączą się z plazmą mięśnia sercowego, kumulują się aż do dawki letalnej. Glikozydy te występują również w :
- zielu konwalii majowej
- zielu miłka wiosennego
- zielu serdecznika pospolitego
- liściach oleandru pospolitego
Z innych glikozydów warto wymienić :
antaglikozydy znajdują się m.in. w aloesie, rzewieniu i kruszynie, senesie. Stosowane są w schorzeniach przewodu pokarmowego, przede wszystkim jako środki przeczyszczające
antocyjanowe znajdujemy je w owocach np. czarnej porzeczki i borówki czenicy, bzu czarnego- wzmacniają włoskowate naczynia krwionośne, poprawiają wzrok, usuwają zmęczenie oczu, polepszają ukrwienie tęczówki
fenolowe spotykane np. w liściach męczennicy lekarskiej i pierwiosnku lekarskim, korze wierzby, jeżówce purpurowej to substancje o działaniu przeciwbólowym, przeciwgorączkowym,, dezynfekującym i przeciwzapalnym
flawonoidowe występują w kwiatach głogu lipy, bzu czarnego, nagietka, brzozy, zielu skrzypu, uty. Wykazują działanie uszczelniające naczynia krwionośne, moczopędne, rozkurczowe, obniżają ciśnienie, zapobiegają szybkiemu wydaleniu witaminy C ( rutyna), Są anty utleniaczami ( niszczą wolne rodniki)
sapoinowe zawarte są w korzeniu mydlnicy lekarskiej, lukrecji, kwiecie dziewanny. Obniżają napięcie powierzchniowe wody ( pienią się ) powodują rozkład erytrocytów, działają drażniąco na błony śluzowe. W leczeniu wykorzystuje się ich działanie - wykrztuśne, moczopędne, odtruwające
kumarynowe występują licznie w rodzinie baldaszkowate
* kumaryny kory jesionu działają moczopędnie i przeciw reumatycznie
* kumaryny ziela nostrzyku obniżają ciśnienie, zmniejszają krzepliwość krwi łatwo je przedawkować i doprowadzić do skazy krwoyocvznej ( chemofilia) działają rozmiękczająco na skórę - do stosowania zewnętrznego plastry
furanokumaryny występują w owocach aminku większego, w barszczu pasternaku, rucie. Mają właściwości uczulające na światło przez co stosuje się je w chorobach skóry, bielactwie, łuszczycy. Mogą wywołać poparzenia.
Goryczowe zawarte są w zielu dziurawca , piołunu, krwawnika, korzeniu mniszka, goryczki. Mają działanie pobudzające apetyt gdyż zwiększają wydzielanie soku żołądkowego, ułatwiają trawienie.
GARBNIKI
Garbniki- Mają cierpki smak, wiążą się z bakaliami, mają właściwości ściągające oraz zdolność tworzenia z białkiem skóry ( kolagen) nieodwracalnych połączeń nierozpuszczalnych i nie podlegających gniciu. Przyjęte doustnie działają ściągająco na błony śluzowe, hamują ich przepuszczalność, zapobiegając np. mikrokrwawieniem z włoskowatych naczyń krwionośnych w przewodzie pokarmowym, unieczynniają też bakterie i wytwarzane przez nie toksyny.
Garbniki występują w wielu roślinach, ale najwięcej jest ich w
*korze dębu, *owocach borówki czernicy i borówki brusznicy, * kłączach rdestu wężownika, *korze wierzby, *liściach orzecha włoskiego *szałwi, *herbacie
Nadużywanie roślin bogatych w garbniki nie jest korzystne, bowiem utrudnia wchłanianie w przewodzie pokarmowym m .in witamin oraz makro i mikroelementów.
Stosowane są jako leki łagodzące stany zapalne skóry i błon śluzowych. Garbniki wskazują również działanie przeciwbólowe. Garbniki wykorzystują się też przy garbowaniu skór.
Olejki eteryczne
Ciecze lotne nie rozpuszczalne w wodzie o intensywnym zapachu,
najczęściej bezbarwne , żółtawe , zielonkawe lub niebieskawe. z czasem żółkną lub brunatnieją , stają się gęste i żywicowate .
ciężar właściwy mniejszy niż woda oprócz goździkowego i cynamonowego .
Mają niską temperaturę parowania są bardzo lotne, łatwo palne
Rozpuszczają się w tłuszczach, alkoholu eterze .
Olejki eteryczne występują w wielu roślinach u których spotykane są jako wydzieliny w specjalnych komórkach i zbiorniczkach lub w postaci związanej ( glikozydy).
Dla roślin są silnymi truciznami .
Funkcje prawdopodobnie zwabiające lub odstraszające
Ich zastosowanie lecznicze jest różnorodne :
*żółciopędnie działają np. olejki miętowy i tymiankowy
*moczopędnie - pietruszkowy i jałowcowy
*wykrztuśnie - sosnowy eukaliptusowy szałwiowy miętowy tymiankowy
*uspokajająco - walerianowy tatarakowy chmielowy z melisy lawendowy
*przeciwbakteryjnie - miętowy sosnowy anyżowy majerankowy
*przeciwzapalnie - rumiankowy (azulen)
*rozkurczowo - kminkowy kolendrowy rumiankowy
*niwelujący brzydki zapach - miętowy
*drażniąco na skórę - rozmarynowy eukaliptusowy cynamonowy ( kamfora)
Składniki niektórych olejków :
*chamazulen w olejku rumiankowym
*mentol w miętowym
*apiol, w pietruszkowym
*anetol w olejku z kopru włoskiego,
*kamfora z bazylii cynamonowcu kamforowym
*linalol w kolendrowym
*tymol w tymiankowym
*cytal geraniol w melisie
*humulon w chmielu
*pinen - sosna
Śluzy
Śluzy działają pzeciwkaszlowo i osłaniająco (ochraniająco) na nabłonek gardła jamy ustnej i przewodu pokarmowego, wykazują właściwości przeciwzapalne zmiękczające regulujące wypróżnienia.
Są to środki łagodnie działające i bezpiecznie w użyciu. Mogą być stosowane u dzieci i ludzi w podeszłym wieku. Do surowców roślinnych zawierających duże ilości substancji śluzowych należą kwiaty i liść ślazu , korzeń prawoślazu , nasiona lnu , kwiat dziewanny , liść podbiału , korzeń babki , nasiona kozieradki.
CZYNNIKI DZIAŁAJĄCE NA ZMIENNOŚĆ ZAWARTOŚCI I SKŁADU SUBSTANCJI CZYNNYCH
W plonie roślin zielarskich ważna jest ilość związków biologicznie czynnych z ha. Związki wtórne biologicznie czynne znajdują się w różnych częściach rośliny w niewielkich ilościach. Ich skład oraz zawartość zmieniają się i zależą od kilku czynników:
1. zmienność genetyczna:
Badania nad zmiennością składu chemicznego w obrębie gatunku doprowadziły do powstania pojęcia rasa chemiczna.
Synteza substancji czynnych uwarunkowana jest genetycznie i jest charakterystyczna dla danego osobnika.
Dużą rolę odgrywa zjawisko poliploidalności wywołane sztucznie lub spontanicznie.
Zwiększenie liczby chromosomów pociąga za sobą zmianę cech morfologicznych i ilości substancji czynnych.
Zmienność genetyczna wykorzystywana jest w hodowli, czyli tworzeniu nowych odmian roślin.
Dzięki hodowli uzyskano odmiany o zwiększonej ilości substancji czynnych (kozłek, naparstnica, bieluń, rumianek, mak, mięta)
2. zmienność ontogenetyczna(rozwojowa):
Ontogeneza to rozwój osobniczy rozpoczynający się powstaniem zygoty, a kończy śmiercią rośliny.
Podstawowe fazy to rozwój wegetatywny i generatywny.
W trakcie poszczególnych etapów wzrostu i rozwoju zmienia się zawartość w organach rośliny substancji czynnych.
Ważne jest zachowanie właściwego terminu zbioru dla poszczególnych gat. i surowców z nich zbieranych.
3. zmienność modyfikacyjna(środowiskowa):
Zmienność modyfikacyjna, czyli środowiskowa to wpływ czynników glebowych i klimatycznych.
80-90% roślin lubi odczyn obojętny lub zasadowy, nieliczne lepiej rosną w środowisku kwaśnym np. wrzos, borówka.
Wrażliwe na zakwaszenie są np. majeranek, mięta
Właściwe nawożenie wpływa nie tylko na wielkość plonu ale także na jego jakość a w tym wypadku również na zawartość ciał czynnych.
Roślinami o dużych wymaganiach są: mięta, kminek.
Składników pokarmowych niewiele, ale łatwo przyswajalnych wymaga majeranek.
Obok makroelementów bardzo istotny wpływ ma zawartość w glebie mikroelementów np. Cu, Co, Mn powoduje wzrost zawartości alkaloidów w liściach pokrzyku. Mn, i Mo zwiększa aktywność biologiczną glikozydów nasercowych w liściach naparstnicy.
Światło i temp są ważne dla wszystkich roślin, a szczególnie dla tych, z których pozyskujemy części nadziemne.
Rośliny olejkodajne bardzo lubią ciepłą i słoneczna pogodę. Również w maku i bieluniu więcej alkaloidów tworzy się gdy pogoda jest ciepła i słoneczna.
4. czynników działających po zbiorze:
Suszenie
celem suszenia jest usunięcie z tkanek wody, co hamuje działalność enzymów rozkładających surowiec i związki czynne
właściwe suszenie daje surowiec bogaty w ciała czynne (mało strat)
temp suszenia zależy od składu chemicznego. Najbardziej wrażliwe na niewłaściwą temp suszenia są zioła olejkodajne (30-40oC)
ważna jest również szybkość przepływu powietrza: kwiaty suszymy 0-0,5m/s, pędy 3-5m/s, części podziemne 5-8m/s,
w trakcie suszenia unikamy światła
Przechowywanie
po suszeniu surowce są rozdrabniane, pakowane i magazynowane.
czynniki wpływające na surowiec w trakcie przechowywania to wilgotność, światło, temp, szkodniki.
5. Innych czynników zmienności:
Alelopatia- wzajemne oddziaływanie roślin na siebie poprzez wydzieliny gazowe i płynne, nadziemnych części lub wydzieliny korzeni. Przykładem hamującego działania jest wpływ gorczycy na bielunia, mięty na koper, piołunu na koper włoski.
Choroby i szkodniki- zmniejszają plon
Termin dobowy zbioru- w określonych porach dnia w roślinach lub ich częściach zgromadzone jest więcej związków czynnych niż w innych godzinach np. w roślinach olejkowych najwięcej olejków jest w godzinach przedpołudniowych.
ZBIÓR ROŚLIN ZIELARSKICH
Termin zbioru zależy od: gatunku, rodzaju zbieranego surowca
Kwiaty- IV, V, VI, VII np. głóg w V, nagietek w VII
Ziele, liście- V, VI, VII, VIII, IX np. naparstnica od IX-X
Owoce i nasiona- VI, VII, VIII, IX np. kminek VII-VIII
Kora- III, IV, V kruszyna, wierzba
Pączki- zima, wczesna wiosna np. topola czarna
Korzenie, kłącza, bulwy- X, XI, III do połowy V np. kozłek
*liście , ziele i kwiaty zbieramy w fazie dojrzałości dynamicznej tj. w pełni rozwoju.
*części podziemne, owoce i nasiona zbieramy w fazie dojrzałości statycznej tj. w okresie spoczynku.
Właściwy termin zbioru wpływa na jakość surowca:
zbiór wykonujemy w dni pogodne, gdy rośliny są suche. Zapobiega to zaparzaniu się roślin i pleśnieniu.
części zielone zbiera się zazwyczaj w godz. przedpołudniowych lub popołudniowych. Rośliny zawierające olejki przedpołudniem, a zawierające alkaloidy i glikozydy w południe lub popołudniu.
owoce i nasiona w dni pochmurne, rano aby nie osypywały się (kminek, kolendra)
części podziemne gdy gleba nie jest zbyt mokra.
Technika zbioru
liście i kwiaty- ręcznie na polu lub najpierw całe ziele a potem obrywanie surowca
ziele- kosimy kosą lub kosiarką
owoce i nasiona zbieramy w 2 etapach: I etap-skoszenie roślin i przesuszenie w pokosach na polu, II etap-omłot na młocarni lub ocieranie na sitach. Jednoetapowo kombajnem, z drzew ręcznie.
części podziemne- wykopujemy kopaczką, specjalnymi pługami lub widłami, oczyszczamy z ziemi, poddajemy płukaniu i rozdrabnianiu
kora- ścinamy 2-3 letnie pędy i zdejmujemy z nich korę
pączki- zbieramy ręcznie zimą lub wczesną wiosną
* Żadnych ziół nie wolno zbierać ze stanowisk blisko ulic, ścieków, wysypisk śmieci, fabryk, pól uprawnych na których dokonywano lub dokonuje się opryski pestycydami.
* Surowce zielarskie należy zbierać do koszy lub worków wykonanych z materiałów przewiewnych, np. płóciennych. Znakomite do tego celu są worki uszyte ze starych firanek. Surowiec układamy luźno, nie wolno go ugniatać, gdyż ulegnie zaparzeniu.
Gatunki chronione (przykłady)- arcydzięgiel litwor, kopytnik pospolity, kruszyna pospolita, barwinek pospolity, bobrek trójlistkowy, bluszcz pospolity, kocanki piaskowe, konwalia majowa, miłek wiosenny, pokrzyk wilcza jagoda, tojad.
Gatunki trujące (przykłady)- kopytnik pospolity, glistnik jaskółcze ziele, lulek czarny(blekot), pokrzyk wilcza jagoda, bieluń, dziędzierzawa, naparstnica, świetlik lekarski, lnica pospolita, konwalia majowa, tojad mocny, szczwół plamisty, szalej jadowity, mak lekarski, psianka słodkogórz.
SUSZENIE SUROWCÓW ZIELARSKICH
w częściach zielonych i kwiatach zawarte jest ok. 90% wody, w nasionach kilkanaście. Para wodna przy odparowaniu z surowca nie może się ponownie na nim skroplić, musi być przewiewne miejsce.
suszenie ma na celu szybkie obniżenie zawartości wody do minimum, tak aby nie naruszać substancji aktywnych w surowców. Ważna jest ilość surowca rozkładanego na 1m2 np. kwiatów 0,7-1,7kg (suszenie naturalne), a w komorowych-ogrzewanych 2-4kg.
normy przewidują zawartość wody w wysuszonym surowcu od 7-12%
sposób suszenia zależy od: morfologii, rodzaju związków czynnych, warunków środowiska.
surowiec po wysuszeniu powinien mieć właściwy kształt, barwę, zapach i smak oraz max zawartość substancji czynnych.
suszenie może być naturalne i z zastosowaniem suszarni ogrzewanej
w suszarniach komorowych dopuszcza się następujące temp w zależności od grup związków czynnych:
olejkowe 30-40oC
glikozydowe 40-60oC
alkalidowe 60-80oC
flawonoidowe 80-100oC
garbnikowe 55oC
śluzowe do 40oC
witaminowe 38oC
goryczowe do 50oC
sole min do 60oC
po suszeniu próbka surowca wędruje do laboratorium w celu sprawdzenia barwy, smaku, zapachu, infekcji.
jeżeli surowiec jest zakażony to poddaje się go dezynfekcji i z powrotem do lab. Następnie wędruje do magazynu gdzie jest rozdrabniany, pakowany, przechowywany i przeznaczony do obrotu.
PRZECHOWYWANIE- po suszeniu surowiec jest rozdrabniany, pakowany, przechowywany. Czynniki wpływające na surowiec w trakcie przechowywania to wilgotność, światło, temp, szkodniki.
* Rozkruszek mączny i polny-roztocz uszkadza surowic, zanieczyszcza go odchodami, surowiec wilgotnieje i zagrzewa się. Obecność rozkruszka dyskwalifikuje towar. Produkty zawierające martwe rozkruszki są szkodliwe dla zdrowia.
* długość przechowywania- do roku
* kora kruszyny nabiera dopiero po roku przechowywania właściwości leczniczych
* największym zmianom podczas przechowywania ulegają surowce olejkowe a najmniejszym garbnikowe.
* należy oddzielnie magazynować surowce silnie i słabo aromatyczne.
NA WŁASNE POTRZEBY
Zioła powinno się suszyć:
* jak najszybciej po ich zebraniu,
* możliwie jak najkrócej,
* w miejscu przewiewnym i czystym, bez obcych zapachów,
* w zacienionym miejscu, ponieważ rośliny przyprawowe wystawione podczas suszenia na działanie promieni słonecznych tracą swoją barwę, wartości smakowe i lecznicze.
Dobrze wysuszone zioła powinny mieć naturalną barwę. Zbrunatnienie świadczy o zbyt długim czasie lub zbyt wysokiej temp suszenia. Liście powinny się kruszyć, a łodygi łamać w palcach z charakterystycznym trzaskiem. Dopiero wtedy susz można zamknąć do pojemników:
Szklane pojemniki- są dobre do przechowywania ziół, trzeba je tylko stawiać z dala od światła. Są wygodne, bo widać co jest w środku, Muszą być tylko szczelnie zamykane.
Pojemniki ceramiczne- bardzo dobrze przechowuje się w nich zioła
Pojemniki plastikowe- w nich także można przechowywać zioła. Tak jak szklane trzeba je ustawić w miejscach gdzie nie będzie na nie padać światło słoneczne.
Inne sposoby utrwalania ziół:
dzięki zamrożeniu zachowuje się barwę, zapach oraz większość wartości odżywczych świeżych liści (bazylia, estragon)
zioła znakomicie zachowują swój aromat w occie i oleju ziołowym (silnie pachnące zioła przyprawowe)
zioła można także konserwować marynując je, sporządzając galaretki, syropy czy alkohole.
POSTACIE LEKU ZIOŁOWEGO
* NAPAR (infosum)- rozdrobnione zioła zalewa się wrzącą wodą i zostawia na 10-15min w zamkniętym naczyniu. Jest to nietrwała postać leku i spożywamy ją tego samego dnia.
*ODWAR (decoctum)- rozdrobnione zioła zalewa się zimną wodą i podgrzewa na wolnym ogniu, aż do wrzenia i gotuje 5-10min. Odstawiamy i pijemy w dniu przyrządzenia.
*NALEWKI (tincturae)- są alkoholowymi wyciągami z wysuszonych surowców. Do użycia nadaje się po kilku dniach.
*SYROPY (sirupi)- wyciągi suszonych lub świeżych ziół gotowanych w roztworze cukru, aż do zastygnięcia.
*PROSZKI (pulvers)- są suchymi lekami roślinnymi , powstałymi przez odparowanie wyciągu z rośliny (tabletki, granulaty)
*MAŚCI (unguenta)- preparaty do smarowania skóry, błon śluzowych, zranionych tkanek. Składają się z wyciągu ziół i tłustej substancji (np.wazeliny), np. maści rumiankowe, nagietkowe, tymiankowe.
*PLASTRY (emplastra)- w postaci okładów na skórę. Pod wpływem temp ciała miękną i przyklejają się do ciała nie topniejąc.
Jednoroczne i dwuletnie
BAZYLIA POSPOLITA- Ocimum basilicum
jasnotowate -Lamiaceae
*Pochodzi z Azji Południowej
*jednoroczna o krzaczastym pokroju i balsamicznym zapachu
*wys. 20-40cm
*kwiaty drobne zebrane w nibyokółki
*odmiany o liściach zielonych i białych kwiatach, o purpurowych liściach i
jasnorożowych kwiatach -Purpurescens , o drobnych zielonych liściach-Minimum
*kwitnie VI-IX
*miododajna roślina
*surowiec-ziele
*związki czynne- olejek eteryczny(m.in. estragon),garbniki, saponiny
*zastosowanie- przyprawa kuchenna, przemysł spożywczy, spirytusowy, kosmetyczny. Działanie pobudzające trawienie rozkurczowe uspokajające
BIEDRZENIEC ANYŻ - Pimpinella anisum
selerowate -Apiaceae
* pochodzi z regionu Morza Śródziemnomorskiego
*jednoroczna
*wys. do50cm
*kwiaty białe, zebrane w płaskie baldachy
*kwitnie VI-VIII
*surowiec- owoc
*związki czynne- olejek eteryczny, lipidy, cukry, białka
*zastosowanie- działanie wykrztuśne, moczopędne, rozkurczowe, bakteriobójcze. Roślina przyprawowa, przemysł perfumeryjny, farmaceutyczny, spirytusowy, cukierniczy.
CZĄBER OGRODOWY -Satureja hortensis
jasnotowate - Lamiaceae
*pochodzi z regionu Morza Śródziemnomorskiego
*jednoroczna
*wys.do30cm
*kwiaty drobne w nibyokółkach, rożowo-fioletowe
*kwitnie VII-IX
*surowiec-ziele
*związki czynne- olejek eteryczny, garbniki, śluz, wit.C, sole mineralne
*zastosowanie- reguluje trawienie, poprawia apetyt, działa bakteriobójczo, przeciwskurczowo. Przyprawa kuchenna, miododajna
GORCZYCA BIAŁA- Sinapsis alba
kapustowate- Brasicaceae
*pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego
*jednoroczna
*wys.120cm, rozgałęziona
*kwiaty żółte, owoce łuszczyny
*surowiec-nasiona
*związki czynne- olejek gorczyczny, glikozydy gorczyczne, śluzy
*zastosowanie- działanie moczopędne, dezynfekujące, wzmaga wydzielanie soków żołądkowych, zew. przy bólach reumatycznych. Przyprawa, przemysł spożywczy.
KMINEK ZWYCZAJNY- Carum carvi
selerowate- Apiaceae
*pochodzi z Europy Północnej, Środkowej, Północnej Ameryki, Australi
*dwuletnia. 1 rok wytwarza rozetę liści i korzeni spichrzowych a w 2 roku pęd kwiatostanowy
*wys. 150cm
*kwiaty drobne zebrane w baldachy, białe
*kwitnie V-VII
*surowiec- owoc
*związki czynne- olejek eteryczny, flawonoidy, tłuszcze, białka, cukry
*zastosowanie-działanie rozkurczowe, wiatropędne, pobudzają trawienie, moczopędne. Przyprawa kuchenna, przemysł farmaceutyczny, spirytusowy, kosmetyczny.
KOLENDRA SIEWNA- Coriandrum sativum
selerowate- Apiaceae
*pochodzi z regionu Morza Śródziemnomorskiego
*jednoroczna
*wys.do70cm
*kwiaty drobne zebrane w baldachy białe lub blado różowe
*kwitnie VI-VII
*surowiec -owoc
*związki czynne- olejek eteryczny, flawonoidy, kumaryny
*zastosowanie- działania rozkurczowe, wiatropędne, pobudzające trawienie. Przyprawa kuchenna, przemysł spożywczy, kosmetyczny, spirytusowy, farmaceutyczny. Miododajna.
KOPER WŁOSKI- Foeniculum vulgare(capillaceum)
selerowate- Apiaceae
*dwu letnia lub wieloletnia
*wys. 80-150cm
*kwiaty drobne, zebrane w baldachy, żółte
*kwitnie VII-IX
*surowiec- owoce
*związki czynne- olejek eteryczny
*zastosowanie- w lecznictwie jako środek przeciwkaszlowy, pobudzający trawienie i wiatropędny. W kuchni i kosmetyce.
MAJERANEK OGRODOWY- Origanum majorana
jasnotowate-Lamiaceae
*pochodzi z pd -zach Azji i pół Afryki
*jednoroczna silnie rozgałęziająca się
*wys. do 30cm
*kwiaty zebrane w gęste główkowate kwiatostany na szczytach pędu- białe, różowe
*kwitnie VII-IX
*surowiec-ziele
*związki czynne-olejek eteryczny, garbniki, flawonoidy, gorycze
*zastosowanie- działanie rozkurczowe, wiatropędne, pobudzające trawienie, zew.- przeciwzapalenia. Przyprawa kuchenna, przemysł spożywczy, farmaceutyczny. Miododajna.
MAK LEKARSKI- Papaver somniferum
makowate- Papaveraceae
*pochodzi z Chin, Indii, Wietnamu, Turcji
*jednoroczna
*wys. do 150cm o prostej łodydze
*kwiaty duże o średnicy 10cm, białe, różowe, purpurowe
*kwitnie VI-VIII
* surowiec -suche makówki
*związki czynne-alkaloidy(morfina, kodeina, papaweryna, narkotyna)
*zastosowanie- działanie przeciwbólowe(morfina), przeciwkaszlowe(kodeina), przeciwskurczowe(papaweryna)
NAGIETEK LEKARSKI- Calendula officinalis
astrowate-Asteraceae
*pochodzi z obszaru śródziemnomorskiego
*jednoroczna o rozgałęzionych pędach
*wys. do 40 cm
*kwiaty zebrane w duże koszyki- pomarańczowe i żółte
*kwitnie VI-IX
*surowiec- kwiatostan
*związki czynne- flawonoidy, olejek eteryczny, saponiny, gorycze
*zastosowanie- działanie rozkurczowe, wiatropędne, moczopędne, przeciwzapalne, bakteriobójcze. Przemysł farmaceutyczny, kosmetyczny, spożywczy- barwnik. Dekoracyjna i miododajna.
NAPARSTNICA PURPUROWA- Digitalis purpurea
trędownikowate- Scrophulariaceae
*pochodzi z pn-wsch Europy
*dwuletnia lub bylina. W 1 roku wytwarza rozetę podłużnych liści. W 2 roku tworzy sztywne łodygi zakończone gronem
*wys.150cm
*kwiaty duże, kielichowate, zwisłe, purpurowe lub jasno purpu.
*kwitnie VI-VII
*surowiec- liście
*związki czynne- glikozydy nasercowe, flawonoidy, saponiny i inne.
*zastosowanie- działanie zwiększające siłę skurczu serca(glikozydy), lekko moczopędne. Trująca.
PAPRYKA OSTRA- Capsicum annum
psiankowate- Solanaceae
*jednoroczna
pochodzi z Ameryki Środkowej
*wys. do 40cm łodygi rozgałęzione, wzniesione
*kwiaty białe
*surowiec- owoc- jagoda dojrzała czerwona
*związki czynne- kapsaicyna(piekący smak), flawonoidy, rutyna, karotenoidy, wit.
*zastosowanie-przyprawa, przemysł spożywczy, farmaceutyczny, rozgrzewające plastry i maści
RUMIANEK POSPOLITY- Matricaria chamomilla
astrowate-Asteraceae
*gat. pospolity w całej Europie, Ameryce Północnej
*jednoroczna jara i ozima
*łodygi rozgałęzione
*wys.do 40cm
*kwiaty zebrane w koszyczki języczkowe białe, rurkowe żółte, średnica 1, 2-2,2cm. Dno stożkowate, wew. puste.
*kwiaty V-VIII
*surowiec- kwiatostan
*związki czynne- olejek eteryczny, garbniki, flawonoidy, kumaryny, gorycze, cholina, śluzy
*zastosowanie- działanie przeciw zapalne, przeciwskurczowe, wiatropędne, przeciw uczuleniowo. Przemysł farmaceutyczny, kosmetyczny.
Rośliny wieloletnie:
KOZŁEK LEKARSKI- Valeriana officinalis
kozłkowate- Valerianaceae
*pochodzi z Europy
*bylina. W 1 roku wytwarza rozetę liści, a w następnych latach pędy kwiatostanowe
*wys. do 150cm
*kwiaty białe lub różowe zebrane w baldachy
*kwitnie V-VIII
*surowiec-kłącze z korzeniami
*związki czynne- olejek eteryczny, alkaloidy, cholina, kwasy organiczne
*zastosowanie- działanie uspakajające, rozkurczowe na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych. W kosmetyce przy trądziku
LUBCZYK OGRODOWY- Levisticum officinalis
selerowate- Apiaceae
*pochodzi z Iranu
*bylina. W 1 roku tworzy rozetę liści i krótkie kłącza i korzenie, a w następnych latach również pędy kwiatostanowe
*wys.200cm
*kwiaty małe zielono-żółte zebrane w baldachy
*kwitnie VII-VIII
*surowiec- kłącza, korzenie, liście
*związki chemiczne- olejek eteryczny, kumaryny, cholinę, garbniku
*zastosowanie- działanie moczopędne(schorzenia nerek i pęcherza), rozkurczowe(zaburzenia trawienia). W kuchni jako przyprawa, przemysł spożywczy.
MELISA LEKARSKA- Melissa officinalis
jasnotwate- Lamiaceae
*pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego
*bylina.
*łodygi zdrewniałe
*wys.60cm
*kwiaty białe lub żółtawe osadzone w kątkach liści
*kwitnie VI-IX
*surowiec- liście
*związki czynne- olejek eteryczny, garbniki, gorycze
*zastosowanie- działanie lekko uspakajające, rozkurczowe. Bakteriostatycznie przeciwzapalnie w schorzeniach układu pokar. Przemysł spirytusowy, perfumeryjny