20031002104936, PODSTAWY PRAWA CYWILNEGO, HANDLOWEGO I PROCEDURY CYWILNEJ


PODSTAWY PRAWA CYWILNEGO, HANDLOWEGO I PROCEDURY CYWILNEJ

Tematy:

  1. Wady oświadczenia woli

  2. Przedstawicielstwo

Administracja II rok

Studia zaoczne

Wady oświadczenia woli

Zespół instytucji uregulowanych w Kodeksie cywilnym pod nazwą „Wady oświadczenia woli” wskazuje w jakich okolicznościach pewne stany psychiki lub wiedzy człowieka towarzyszące składaniu oświadczeń woli uwzględnia system prawny, określając ich wpływ na ważność czynności prawnej.

Do wad oświadczenia woli Kodeks zalicza następujące instytucje:

  1. stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli,

  2. pozorność,

  3. błąd,

  4. podstęp,

  5. groźbę

Niektórzy autorzy do wad oświadczenia woli zaliczają wyzysk, chociaż jest on uregulowany w Kodeksie cywilnym w księdze pod nazwą „Zobowiązania”.

Brak świadomości lub swobody.

Oświadczenie woli jest istotnym elementem czynności prawnej, więc skutecznie może go dokonać tylko osoba spełniająca określone przesłanki dotyczące stanu psychicznego, który pozwala odpowiedzialnie podjąć i wyrazić decyzję o wywołaniu skutków prawnych. Dlatego art. 82 KC generalnie stanowi, że ”nieważne jest każde oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli”. Przepis ten dotyczy więc nawet przemijających zaburzeń psychicznych, jeżeli w chwili dokonywania czynności prawnych wyłączały one świadome albo swobodne powzięcie decyzji lub wyrażenie woli.

O świadomym powzięciu decyzji i wyrażeniu woli można mówić wtedy, gdy składający oświadczenie woli czyni to z pełnym rozeznaniem treści swojego oświadczenia i skutków, które chce przez nie osiągnąć. Powody i rodzaj stanu wyłączającego świadomość nie mają znaczenia prawnego.

Powzięcie decyzji i wyrażenie woli jest swobodne, gdy zarówno sam proces decyzyjny, jak i uzewnętrznienie woli nie były zakłócone przez destrukcyjne czynniki wynikające z aktualnych właściwości psychiki lub procesu myślowego w sposób wyłączający autonomiczne, czyli swobodne działanie. Podstawowym kryterium jest tu całkowite zniesienie zdolności wyboru między taką lub inna decyzją. Chodzi przy tym tylko o takie źródło zakłóceń, które znajduje się wewnątrz osoby składającej oświadczenie woli, a nie o czynniki czysto zewnętrzne, pod wpływem których oświadczenie zostało złożone.

Niejednokrotnie granica między stanem wyłączającym świadome powzięcie decyzji a stanem wyłączającym swobodne jej powzięcie i wyrażenie woli jest bardzo niewyraźna, bowiem przyczyny zakłócenia normalnego funkcjonowania procesu decyzyjnego i myślowego mogą być takie same lub podobne.

Brak świadomości i swobody musi być zupełny, gdyż art. 82 KC wiąże przewidziane w nim skutki tylko z całkowitym wyłączeniem.

Zazwyczaj najczęstszą przyczyną stanu wyłączającego normalne funkcjonowanie procesu decyzyjnego i mechanizmów uzewnętrzniania woli są choroby i różnego rodzaju zaburzenia psychiczne i nerwowe, rozwinięte zmiany miażdżycowe, działanie narkotyków, alkoholu lub środków farmakologicznych.

Ciężar dowodu, że oświadczenie woli zostało złożone w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, spoczywa na tym, kto powołuje się z tego względu na nieważność czynności prawnej, a więc zwykle na osobie składającej to oświadczenie woli.

Art. 82 KC odnosi się także do stanów fizjologicznych człowieka, w których jego układ nerwowy nie osiągnął odpowiedniego poziomu aktywności umożliwiającej mu odbieranie i przetwarzanie informacji (np. sen) oraz do przypadków podlegania przemocy, czyli tzw. przymusu fizycznego, charakteryzującego się tym, ze ruchy człowieka nie są sterowane przez jego centralny układ nerwowy, lecz poddane ukierunkowanemu naciskowi zewnętrznemu. Np. złożenie podpisu na dokumencie obejmującym treść umowy pod naciskiem czyjejś ręki (pod przemocą).

Określona w art. 82 KC wada oświadczenia woli odnosi się wyłącznie do osoby, która zachowuje się w ten sposób, iż można by sadzić, że składa oświadczenie woli. Przepis ten nie uwzględnia natomiast interesów jakiejkolwiek innej osoby, a w szczególności np. kontrahenta działającego w dobrej wierze.

Pozorność

Sąd Najwyższy, w jednym ze swoich wyroków, zdefiniował pozorność jako „wadę oświadczenia woli polegającą na niezgodności między aktem woli a jej przejawem na zewnątrz, przy czym strony zgodne są co do tego, aby wspomniane oświadczenie nie wywołało skutków prawnych”.

Oświadczenie woli złożone jest dla pozoru wtedy, gdy z góry powziętym zamiarem stron był brak woli wywołania skutków prawnych, przy jednoczesnej chęci wprowadzenia innych osób lub organów władzy w błąd co do rzekomego dokonania określonej czynności prawnej. Strony więc udają, ze dokonują jakiejś czynności prawnej. Zwykła pozorność ma miejsce wtedy, gdy pod pozorowaną czynnością prawną poza tym nic się nie kryje, np. osoba A - pragnąc uchronić się od odpowiedzialności podatkowej - zawiera z osobą B umowę pozorującą sprzedaż wartościowego składnika majątkowego po to, ażeby uniemożliwić jego egzekucyjne zajęcie i sprzedaż w drodze licytacji, przy czym obie strony tej rzekomej umowy są zgodne, że nie będzie ona miała żadnych skutków prawnych wynikających z umowy sprzedaży.

Najczęściej jednak czynność taka ma na celu ukrycie innej - rzeczywistej i zamierzonej - czynności prawnej, która, zgodnie z ich zamiarem ma wywołać określone w niej skutki prawne, np. strony udają, że zawierają umowę sprzedaży, chcąc ukryć darowiznę. Strony pozorują dokonanie czynności prawnej, ponieważ mają w tym swój cel. W tych przypadkach mamy do czynienia z pozornością kwalifikowaną.

Czynność prawna ukryta musi odpowiadać nie tylko przesłankom ważności przewidzianym dla wszystkich czynności prawnych, ale również takim, jakie prawo wskazuje dla tego rodzaju czynności, do którego należy ukryta czynność prawna. Odnosi się to także do formy czynności prawnej.

Mimo iż pozorne oświadczenie woli jest bezwzględnie nieważne, ma ono doniosłość prawną dla osób trzecich, które odpłatnie nabyły prawo lub zwolnione zostały z zobowiązania działając w zaufaniu, że oświadczenie woli nie zostało złożone dla pozoru.

Nie jest pozornym oświadczeniem woli oświadczenie nie na serio, w żarcie, na scenie, na wykładzie, itp. Nie jest też pozornym oświadczenie woli dotyczące powierniczego przeniesienia własności rzeczy ruchomej lub przelewu wierzytelności na zabezpieczenie albo nabycia nieruchomości przez zleceniobiorcę dla zleceniodawcy, ponieważ takie umowy są rzeczywiste i mają na celu wywołanie skutków prawnych.

Błąd

Przez błąd rozumie się niezgodne z rzeczywistością wyobrażenie o czynności, przy czym niezgodność może dotyczyć zarówno faktów jak i prawa. Kodeks Cywilny nie definiuje błędu, ale przez sprecyzowanie przesłanek mających znaczenie prawne określa, które błędy w potocznym znaczeniu tego słowa są uważane przez prawo za wadę oświadczenia woli, będącą podstawą do uchylenia się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia. Błąd ma doniosłość prawną - jaka wada oświadczenia woli - tylko wtedy, gdy dotyczy treści czynności prawnej i gdy jest istotny.

Treść czynności prawnych zawarta jest w oświadczeniu lub oświadczeniach woli w pełni zrekonstruowanych po zastosowaniu właściwych reguł interpretacyjnych. Jeżeli ostatecznie ustalony w następstwie przeprowadzonej wykładni sens czynności prawnej nie odpowiada wyobrażeniom żywionym w tym względzie przez podmiot składający oświadczenie woli, wtedy działa on pod wpływem błędu co do treści czynności prawnej. Błąd taki może dotyczyć właściwości przedmiotu oraz treści zachowań określonych w czynności prawnej, a nawet oceny, czy jest to w ogóle czynność prawna oraz jakiego rodzaju.

Nie ma natomiast charakteru błędu co do treści czynności prawnej niezgodne z rzeczywistością wyobrażenie dotyczące okoliczności nie uregulowanych w czynności prawnej, chociażby wywarły one wpływ na jej dokonanie.

Jeżeli do treści czynności prawnej wprowadzone zostały postanowienia pod wpływem błędnego przekonania, że odpowiadają one nakazowi ustawowemu, wtedy błąd taki należy tak samo traktować jak błąd co do okoliczności objętych treścią oświadczenia woli.

Drugą konieczną cechą błędu prawnie doniosłego jest jego istotny charakter. Ustawowe sformułowanie istotności błędu nie wyjaśnia w sposób wyraźny, czy wystarczy błąd subiektywnie istotny. Otóż walor istotności błędu musi być zobiektywizowany, gdyż subiektywny pogląd składającego oświadczenie nie wystarcza. Zobiektywizowany charakter błędu wynika z odwołania się do przypuszczenia, jak by się w tej sytuacji zachował człowiek oceniający sprawę rozsądnie i nie działający pod wpływem błędu, to znaczy, czy złożyłby oświadczenie tej treści.

W odniesieniu do oświadczeń woli składanych innej osobie i będących zarazem odpłatnymi czynnościami prawnymi, a więc w zakresie czynności prawnych o podstawowej doniosłości społecznej, ustawa każe liczyć się także z interesami adresatów oświadczonej woli. W takich sytuacjach, na błąd dotyczący treści czynności prawnej i istotny, można powoływać się tylko wtedy, gdy ponadto adresat oświadczenia woli:

Jeśli adresat oświadczenia woli w powyższych sytuacjach nie wyprowadził składającego oświadczenie woli z błędu, wtedy interes jego nie zasługuje na ochronę.

Oświadczenie woli składane innej osobie za pośrednictwem posłańca może ulec zniekształceniu w toku jego przesyłania. Wówczas należy stosować przepisy o błędzie, w szczególności więc trzeba rozważyć, czy zniekształcenie to ma charakter istotny oraz czy adresat oświadczenia woli o nim wiedział albo mógł z łatwością je zauważyć.

W odniesieniu do niektórych rodzajów czynności prawnych przepisy szczególne przewidują modyfikację ogólnych zasad dotyczących błędu prawnie doniosłego.

W odróżnieniu od dwóch poprzednich wad oświadczenia woli błąd nie powoduje nieważności czynności prawnej, a jedynie stanowi podstawę do uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli.

Podstęp

Podstępnie działanie polega na świadomym wprowadzeniu jakiejś osoby w błąd lub na umocnieniu jej błędnego mniemania i to w celu skłonienia jej do złożenia oświadczenia woli określonej treści. Za podstęp uważa się także świadome przemilczenie pewnych informacji, ale tylko wtedy, gdy istniał obowiązek ich udzielenia.

Przez podstępne wywołanie błędu następuje niedopuszczalna ingerencja w wewnętrzną sferę motywacji człowieka. W tej sytuacji składający oświadczenie woli może powołać się na błąd także wtedy, gdy nie był on istotny lub gdy nie dotyczył treści czynności prawnej. Należy jednak wykazać związek między podstępnym działaniem wywołującym mylne wyobrażenie o rzeczywistości a złożeniem oświadczenia woli określonej treści.

Wada ta uzasadnia uchylenie się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli. W typowych przypadkach działań podstępnych dokonuje strona czynności prawnej. Jednak prawo pozwala się powołać na podstęp osoby trzeciej w dwóch przypadkach:

Groźba

Kodeks nie definiuje pojęcia groźby, określa jedynie przesłanki, które nadają jej charakter normatywny, to znaczy wiążący z nią konkretne skutki prawne. Są to: bezprawność i powaga groźby oraz normalny związek przyczynowy między groźbą a złożeniem oświadczenia woli określonej treści. Przesłanki te muszą występować łącznie.

Groźba, w rozumieniu art. 87, jest zawsze działaniem celowym, skierowanym na zmuszenie zagrożonego, wbrew jego chęci, do złożenia oznaczonego oświadczenia woli. Podkreśla się przy tym, że cechą wyróżniającą groźbę spośród zagrożeń wynikających niejako w naturalny sposób ze świata zewnętrznego jest uzależnienie możliwości spełnienia groźby od woli grożącego.

Groźba jest bezprawna, jeżeli grozi dokonaniem czynu zabronionego przez prawo (na przykład pobiciem, zniszczeniem mienia) albo sprzecznego z powszechnie przyjętymi w społeczeństwie normami etycznego postępowania i wzajemnego współżycia, które należy uważać za część obowiązującego porządku prawnego. Groźbą bezprawną jest także zapowiedź wykonania przysługującego grożącemu prawa podmiotowego jako środka zmuszenia drugiej osoby do złożenia oznaczonego oświadczenia woli, będącego w istocie nadużyciem prawa podmiotowego, na przykład wykonania wyroku nakazującego wydanie dziecka w celu zmuszenia współmałżonka do niekorzystnego rozporządzenia jego udziałem w majątku wspólnym.

Groźba musi wzbudzać w osobie zagrożonej obawę, że jej lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe. Decydujące znaczenie ma tu rozmiar i rodzaj zła, którym zagrożono, i realność wykonania groźby. Nie ma natomiast zasadniczego znaczenia, czy groźba może być natychmiast wykonana, czy jej spełnienie nie zostało czasowo określone. Wynika z tego, że istnienie tej przesłanki jest warunkowane oceną możliwości, a nie faktu obawy. Ma to bardzo istotne znaczenie jako wskazówka dla sądu, w jakim kierunku powinny być dokonane ustalenia faktyczne. Ostateczne ustalenie sądu zatem będzie wypadkową wielu okoliczności faktycznych towarzyszących zdarzeniu, takich jak osobowość zagrożonego i grożącego, czas, miejsce i okoliczności towarzyszące groźbie.

Dalszą przesłanką uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem groźby jest związek przyczynowy groźby ze złożeniem tego oświadczenia. Polega on na tym, że zagrożony składa określone oświadczenie dlatego, że boi się spełnienia groźby, a więc czyni to wbrew swojej woli, która z powodu przymusu psychicznego wywołanego groźbą utraciła cechę swobody. Dla istnienia związku przyczynowego nie ma znaczenia, czy groźba pochodzi od tego, na czyją rzecz lub w czyim interesie zagrożony złożył oświadczenie woli, czy od osoby trzeciej, a jeżeli od osoby trzeciej, to czy druga strona o tym wiedziała albo mogła wiedzieć.

Wyzysk

W piśmiennictwie wyrażany był pogląd, że przypadek wyzysku zaliczać należy do wad oświadczenia woli. Jeszcze obecnie niektórzy autorzy nawiązują do tej koncepcji, określając przy tym wyzysk jako „wadę umowy”.

Obecnie dogodniejsze stało się traktowanie regulacji wyzysku w kategoriach „granicy” swobody umów, przy równoczesnym szczególnym unormowaniu skutków prawnych wyzysku. W szczególności „granica” ta jest uzasadniona właściwościami stosunku prawnego wynikającego z umowy wzajemnej, a także względami natury moralnej. Regulacja skutków wyzysku, dopuszczając kontrolę treści umowy przez sąd, umożliwia albo korektę tej treści, albo wyeliminowanie danej umowy z aktów obrotu prawnego (wzruszalność czynności prawnej).

W piśmiennictwie wyrażono pogląd, zgodnie z którym może dochodzić do zbiegu przepisów o wyzysku z przepisami o wadach oświadczenia woli. Może to mieć znaczenie ze względu, po pierwsze, na różnicę długości terminów (ofiara wyzysku może skorzystać z ochrony prawnej w czasie, kiedy już upłynął roczny termin z art. 88 na uchylenie się od skutków swego oświadczenia woli), po drugie zaś, na możliwość utrzymania dotkniętej wyzyskiem umowy przy korekcie jednego ze świadczeń.

Konstrukcja pojęcia „wyzysku” oparta jest na dysproporcji majątkowej wartości wzajemnych świadczeń stron, przy czym świadczenie o wartości wyższej może być przyjęte lub zastrzeżone bądź dla kontrahenta, bądź też dla osoby trzeciej. Pozwala to na nawiązanie do zasady słuszności kontraktowej, której daje się tu priorytet przed zasadą pewności obrotu i stabilności umowy. Przejawia się w tym zarazem ekonomiczny element i racja unormowania (ekwiwalentność świadczeń). Dla oceny wspomnianej dysproporcji wartości świadczeń właściwa jest chwila zawarcia umowy, przy czym dysproporcja musi być „rażąca”, co w razie sporu oceni sąd według kryteriów obiektywnych (wartość rynkowa).

Równocześnie z przesłanką obiektywną ustawa wskazuje trzy przesłanki subiektywne, jakich istnienia (alternatywnie) wymaga się dla kwalifikacji wyzysku. Element subiektywny w konstrukcji wyzysku wiąże się z motywacją moralną unormowania. Chodzi mianowicie nie tylko o fakt pokrzywdzenia jednej ze stron, ale zarazem o to, ażeby druga strona (wyzyskujący) była świadoma tego, że zgoda partnera na niekorzystne dla niego warunki umowy jest następstwem jego niedołęstwa lub niedoświadczenia albo wynikiem sytuacji, w jakiej się znalazł. Świadomość istnienia takich właśnie uwarunkowań wyrażenia woli (zgody) pokrzywdzonego przy zawarciu umowy pozwala na negatywną ocenę zachowania wyzyskującego (zachowanie naganne). Nie byłoby zatem wystarczające stwierdzenie samego istnienia powyższych uwarunkowań po stronie pokrzywdzonego, gdyby nie dało się przyjąć, że były one znane drugiej stronie.

Wprowadzając dwojakie skutki prawne umowy zawartej w warunkach wyzysku, ustawodawca wskazał zarazem kolejność ich realizacji. Przede wszystkim więc pokrzywdzony może żądać:

„Nadmierne utrudnienie” w realizacji opisanej korekty treści umowy stanowi kategorię ocenną, zatem w razie nie uzgodnienia tej kwestii między stronami sprawę rozstrzyga sąd, biorąc pod uwagę interesy obydwu stron, a więc zarówno aspekt ekonomiczny, jak i inne trudności związane ze zmianami w rozmiarach świadczenia. Stosowne żądanie może zgłosić pokrzywdzony. Do sądu także należy orzeczenie, na żądanie pokrzywdzonego, o ewentualnym unieważnieniu umowy, nie mamy tu bowiem do czynienia z przypadkiem „uchylenia się od skutków prawnych”, jak przy wadach oświadczenia woli (art. 84 i 87).

W obydwu przypadkach orzeczenie sądu (konstytutywne) wywołuje skutek wsteczny, co uzasadnia obowiązek zwrotu wzajemnych świadczeń lub - części świadczenia.

Uchylenie się od skutków prawnych

Jeżeli ktoś złożył oświadczenie woli pod wpływem błędu, podstępu lub groźby, wówczas przysługuje mu prawo podmiotowe kształtujące, do uchylenia się od skutków prawnych tego oświadczenia. Prawo to wykonuje uprawniony przez złożenie kolejnego oświadczenia woli, które wyraża decyzję uchylenia skutków prawnych pierwotnie dokonanej czynności prawnej. Oświadczenie to wymaga formy pisemnej, która została zastrzeżona tylko dla celów dowodowych. Oświadczenie to musi być złożone drugiej stronie pierwotnej czynności prawnej, a jeżeli jej nie ma to osobie zainteresowanej w skutkach pierwotnej czynności prawnej. Uchylenie się od skutków prawnych w wyżej wskazanych sytuacjach realizuje się bez udziału organu orzekającego, chociaż nieliczne przepisy szczególne przewidują wyjątki od tej zasady.

Sąd natomiast rozstrzyga spory co do tego, czy zaszły przesłanki ważnego uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli. W takich przypadkach orzeczenie sądu ma charakter deklaratoryjny, a nie kształtujący.

Formalne wymaganie co do uchylenia się od skutków prawnych oświadczeń woli może być dopełnione także przez skierowanie do sądu odpowiednich pism procesowych, które doręcza się stronie przeciwnej.

Prawo podmiotowe do uchylenia się od skutków czynności prawnej ograniczone jest rocznym terminem, który w razie błędu wywołanego również podstępem liczy się od dnia jego wykrycia, w razie groźby - od dnia, kiedy stan obawy ustał.

Uchylenie się od skutków oświadczenia woli powoduje zgaśnięcie wszelkich związanych z nim konsekwencji prawnych i to już od chwili złożenia wadliwego oświadczenia woli, a więc z mocą wsteczną. Uprawniony nie może natomiast domagać się jakiejkolwiek zmiany treści wadliwej czynności prawnej.

Literatura

    1. Zbigniew Radwański, Prawo cywilne - część ogólna, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2002.

    2. Stanisław Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2002.

    3. Czesława Żuławska, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2002.

    4. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny (Dz. U. nr 16 poz. 93 z późn. zmianami).

Przedstawicielstwo

Uregulowana w dziale VI KC instytucja przedstawicielstwa obejmuje zastępstwo bezpośrednie, przez które rozumie się działanie w cudzym imieniu na podstawie odpowiedniego umocowania i ze skutkami bezpośrednio dla reprezentowanego.

Umocowanie to jest kompetencja, która przysługuje przedstawicielowi z mocy ustawy albo oświadczenia woli reprezentowanego do dokonywania ze skutkiem dla reprezentowanego określonych czynności prawnych. Wywołuje ona dla reprezentowanego stan związania, polegający na tym, że nie może on zapobiec powstaniu w swojej sferze prawnej skutków czynności dokonanej przez przedstawiciela w granicach przysługującej mu kompetencji. Do tego, aby czynność prawna mogła być ważnie dokonana w cudzym imieniu, musi z jej treści wynikać, że osoba która jej dokonuje, występuje w roli przedstawiciela.

Istnieją pewne rodzaje czynności prawnych, których nie można dokonać przez przedstawiciela. Zakaz taki może wyjątkowo wynikać bądź z wyraźnego przepisu ustawy, bądź z właściwości czynności prawnej, to znaczy z jej ściśle osobistego charakteru.

Przedstawicielstwo jest niezbędnym uzupełnieniem instytucji braku oraz ograniczenia zdolności do czynności prawnych, bowiem umożliwia osobom znajdującym się w takim stanie uczestniczenie w obrocie gospodarczym.

W normatywnym pojęciu przedstawicielstwa nie mieści się zastępstwo pośrednie, jak fiducjarne zlecenie czy komis, przy którym zastępca działa na zewnątrz w imieniu własnym i ze skutkami prawnymi bezpośrednio dla siebie. Nie jest też przedstawicielem organ osoby prawnej, ponieważ jego działalność nie polega na zastępstwie, lecz na działalności samej osoby prawnej. Wymienione cechy przedstawicielstwa wyłączają możliwość uznania posłańca za przedstawiciela, posłaniec bowiem ma do spełnienia tylko jedno zadanie, jakim jest przeniesienie, bez żadnych zmian, cudzego oświadczenia woli oznaczonemu adresatowi. W odróżnieniu od przedstawiciela, posłaniec może być osobą nie mającą zdolności do czynności prawnych i nie musi ani znać, ani rozumieć przenoszonego oświadczenia, jest po prostu jego „nośnikiem” i na tym jego rola się kończy.

Prawo polskie rozróżnia dwa źródła umocowania, dzieląc według tego kryterium przedstawicielstwo na pełnomocnictwo i przedstawicielstwo ustawowe.

W stosunku do pełnomocnictwa źródłem umocowania jest jednostronne oświadczenie woli reprezentowanego zwanego mocodawcą, a przedstawiciela określa się w tym stosunku prawnym mianem pełnomocnika.

Z kolei w stosunku do przedstawiciela ustawowego źródłem umocowania są inne zdarzenia prawne niż czynność prawna reprezentowanego. Ustawa może bezpośrednio określać zdarzenia kreujące umocowanie przedstawiciela ustawowego, np. przedstawicielami małoletniego dziecka są z mocy ustawy rodzice.

Ustawa może jednak przyznać określonym organom państwowym - zwłaszcza sądom - kompetencje do ustanawiania przedstawiciela. Sąd również jest przedstawicielem ustawowym, gdyż jego umocowanie do działania w cudzym imieniu nie opiera się na oświadczeniu woli reprezentowanego.

Pełnomocnictwo

W literaturze prawniczej reprezentowane są dwa poglądy w sprawie sposobu udzielenia pełnomocnictwa. Według pierwszego - udzielenie pełnomocnictwa nie wymaga złożenia przez mocodawcę oświadczenia woli pełnomocnikowi, przy czym oświadczenie takie może być złożone skutecznie nawet wobec osoby trzeciej albo wobec ograniczonego kręgu osób, natomiast według drugiego - udzielenie pełnomocnictwa może nastąpić tylko przez złożenie oświadczenia woli pełnomocnikowi.

Pełnomocnictwo może być udzielone w dowolnej formie z wyjątkiem następujących sytuacji:

Ustanowienie dalszych pełnomocnictw jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy umocowanie takie wynika z następujących okoliczności:

Pełnomocnicy ci zawsze działają bezpośrednio w imieniu mocodawcy

Ilekroć ustawa uzależnia skutki czynności prawnej od wady oświadczenia woli lub dobrej wiary strony, należy mieć na względzie nie tylko osobę pełnomocnika, ale i mocodawcy.

Ponieważ pełnomocnik dokonuje czynności prawnych, musi mieć przynajmniej ograniczoną zdolność do czynności prawnych.

Mocodawca może udzielić pełnomocnictwa do dokonania tylko takich czynności prawnych, które nie maja charakteru ściśle osobistego i jakich sam mógłby dokonać we własnym imieniu. Dopuszczalne są tylko następujące typy pełnomocnictw:

Ponieważ źródłem umocowania pełnomocnika jest oświadczenie woli reprezentowanego, wyłącznie on decyduje o istnieniu i treści pełnomocnictwa. Oświadczenie to ma więc taką treść, jaką potencjalny uczestnik czynności prawnej dokonywanej z pełnomocnikiem i dysponujący konkretną wiedzą o oświadczeniu mocodawcy i jego kontekście powinien przypisać temu oświadczeniu.

Osobę czynną w lokalu przedsiębiorstwa przeznaczonego do obsługiwania klientów poczytuje się w razie wątpliwości za umocowaną do dokonywania czynności prawnych, które zazwyczaj bywają dokonywane z osobami korzystającymi z usług przedsiębiorstwa. Klient w tej sytuacji chroniony jest przez ustawę, w tym sensie, że skutki prawne zawartej przez niego umowy przypisane są przedsiębiorcy bezwzględnie, co oznacza, że wiążą one przedsiębiorcę nie tylko wtedy gdy nie udzielił pełnomocnictwa osobie obsługującej klientów, lecz gdy nawet o jej działalności nie wiedział.

Jeżeli mocodawca ustanowił kilku pełnomocników z takim samym zakresem umocowania, to każdy z nich może działać samodzielnie. Jednak mocodawca może ustanowić pełnomocnictwo łączne dla kilku pełnomocników. Nie oznacza to że muszą działać wspólnie i jednocześnie, bowiem mogą składać oświadczenia woli oddzielnie i kolejno. Wówczas czynność dokonana jest z chwilą złożenia oświadczenia woli przez ostatniego pełnomocnika łącznego.

Dokonywanie przez pełnomocnika czynności z samych sobą dopuszczalne jest w dwóch wypadkach:

  1. gdy ze względu na treść czynności prawnej wyłączona jest możliwość naruszenia interesów mocodawcy

  2. gdy mocodawca na to zezwoli

Do czynności prawnej z samym sobą dochodzi w sytuacji, gdy:

  1. osoba A występuje we własnym imieniu, a równocześnie jako reprezentant osoby B, która jest drugą stroną czynności prawnej

  2. osoba A nie jest stroną czynności prawnej, lecz równocześnie reprezentuje obie jej strony - osoby B i C.

Osobę, która dokonuje czynności prawnych w cudzym imieniu nie mając w ogóle umocowania albo przekraczając jego granice, nazywa się pełnomocnikiem rzekomym. Z uwagi na interesy reprezentowanego należy przyjąć, że zawarta przez rzekomego pełnomocnika umowa nie jest bezwzględnie nieważna, lecz może zostać przez reprezentowanego potwierdzona. Oznacza to, że druga strona umowy staje się wolna dopiero wtedy, gdy minie bezskutecznie odpowiedni termin wyznaczony reprezentowanemu do potwierdzenia umowy.

Jednostronne czynności prawne dokonane przez rzekomego pełnomocnika od razu są nieważne.

Jeżeli pełnomocnik po wygaśnięciu umocowania dokona w imieniu mocodawcy czynności prawnej w granicach pierwotnego umocowania, to czynność ta jest ważna, czyli wiąże reprezentowanego, chyba, że druga strona wiedziała lub mogła z łatwością się dowiedzieć o wygaśnięciu umocowania. Takie rozwiązanie ma na względzie interesy osób dokonujących w dobrej wierze czynności prawnych z rzekomym pełnomocnikiem.

Mocodawca może przeciwdziałać takim sytuacjom, ponieważ przysługuje mu roszczenie o zwrot dokumentu pełnomocnictwa po wygaśnięciu umocowania, a przeciwko rzekomemu pełnomocnikowi przysługuje mu roszczenie odszkodowawcze.

Stosunek pełnomocnictwa wyznacza jedynie kompetencję do działania w cudzym imieniu, nie rozstrzyga natomiast o tym, czy pełnomocnik jest i ewentualnie w jakim zakresie zobowiązany względem mocodawcy do korzystania z przysługującego mu umocowania. Może to być uregulowane w innym stosunku prawnym łączącym mocodawcę z pełnomocnikiem, którego podstawą nie jest pełnomocnictwo, lecz odrębne zdarzenie prawne.

Ten sprzężony z pełnomocnictwem stosunek prawny ustawa nazywa stosunkiem będącym podstawą pełnomocnictwa. Stosunek ten wskazuje, w jakim celu pełnomocnictwo zostało udzielone. Jednak istnienie stosunku podstawowego nie jest konieczną przesłanką ważnego ustanowienia pełnomocnictwa.

Treść stosunku podstawowego może także różnić się od odpowiedniej treści pełnomocnictwa. W szczególności pełnomocnictwo może wyznaczać kompetencję do wykonania czynności prawnych w szerszym zakresie niż wskazuje na to stosunek podstawowy.

Stosunek pełnomocnictwa jest odrębnym i niezależnym od stosunku podstawowego stosunkiem prawnym. Stosunek podstawowy rozstrzyga w szczególności o tym, czy pełnomocnik może ustanowić substytutów oraz czy dopuszczalne jest ustanowienie pełnomocnictwa nieodwołalnego lub nie wygasającego wskutek śmierci pełnomocnika albo mocodawcy.

Umocowanie do działania w imieniu mocodawcy gaśnie z różnych przyczyn. Przede wszystkim są to okoliczności wskazane w treści samego pełnomocnictwa, które może: określać termin, na jaki zostało udzielone; dotyczyć jednej tylko czynności, po której dokonaniu pełnomocnictwo gaśnie; służyć wykonywaniu stosunku podstawowego (zlecenia, pracy) - jego ustanie pozbawia pełnomocnictwo sensu.

Umocowanie gaśnie także z powodu odwołania pełnomocnictwa. Mocodawca może pełnomocnictwo odwołać w każdym czasie i bez uzasadnienia.

Inne okoliczności powodujące wygaśnięcie pełnomocnictwa to:

W razie wygaśnięcia pełnomocnictwa z jakiejkolwiek przyczyny pełnomocnik zobowiązany jest zwrócić dokument pełnomocnictwa. Może jedynie żądać poświadczonego odpisu, na którym powinno być zaznaczone wygaśnięcie umocowania.

Przedstawicielstwo ustawowe

Ustawa - a w szczególnych wypadkach sąd - określa, kiedy powstaje i ustaje przedstawicielstwo ustawowe i jaki jest zakres umocowania przedstawiciela. Granice te określa w niektórych wypadkach sąd, który ustanawia przedstawiciela ustawowego.

Granice umocowania przedstawiciela ustawowego przeważnie są zakreślone szeroko, przedstawicielstwo ustawowe bowiem jest zazwyczaj reprezentacją osoby reprezentowanej w pełnym zakresie ze względu na jej niezdolność do samodzielnego działania. Nie ma jednolitego kryterium celu przedstawicielstwa ustawowego. Może nim być zarówno interes oraz dobro reprezentowanego (jak w sprawach rodzinnych i opiekuńczych), jak i interes wierzycieli (jak w postępowaniu upadłościowym) lub innych osób. Przedstawicielstwa ustawowego nie domniemywa się.

Sąd Najwyższy uważa kryterium interesu i dobra dziecka zastąpionego przez rodziców za rozstrzygające o ocenie, czy rodzice dokonując czynności prawnej w imieniu dziecka nie przekroczyli zakresu zwykłego zarządu jego majątkiem w rozumieniu k.r.o. Miernikiem takiej oceny jest zawsze ciężar gatunkowy dokonywanej czynności, jej skutków w sferze majątku małoletniego, wartość przedmiotu danej czynności, szeroko pojęte dobro dziecka oraz ochrona jego interesów.

Pozycja przedstawiciela ustawowego różni się od pozycji pełnomocnika tym, że reprezentowany z reguły nie ma żadnego wpływu na ustanowienie i wybór osoby przedstawiciela ustawowego, podczas gdy o wyborze i ustanowieniu pełnomocnika decyduje sam reprezentowany. Ma to istotne znaczenie w kwestii wpływu świadomości reprezentowanego na ocenę dobrej lub złej wiary oraz wad oświadczenia woli w razie reprezentacji przez przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika, jak również powinności liczenia się przez reprezentowanego z obowiązkiem zwrotu świadczenia dokonanego do rąk przedstawiciela ustawowego.

Literatura

    1. Zbigniew Radwański, Prawo cywilne - część ogólna, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2002.

    1. Stanisław Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2002.

    2. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny (Dz. U. nr 16 poz. 93 z późn. zmianami).

2


Wyszukiwarka