PRASOZNAWSTWO, nauka o tworzeniu, zawartości, przekazywaniu i odbiorze prasy (mediów); w szerszym znaczeniu wiedza o komunikowaniu masowym.

PRASA.

W najszerszym znaczeniu, usankcjonowanym m.in. przez ustawę Prawo prasowe z 1984, wszelkie publikacje periodyczne ukazujące się nie rzadziej, niż raz do roku, a w szczególności dzienniki i czasopisma, serwisy agencyjne, biuletyny, programy radiowe i telew. oraz kroniki film.; w węższym znaczeniu (także pot.) tylko druki periodyczne wyd. i rozpowszechniane pod stałymi tytułami, opatrzone numerem bieżącym i datą, zajmujące się aktualnymi wydarzeniami i problemami z różnych dziedzin; do prasy zalicza się też czasopiśmiennictwo nauk. i fachowe. Tak rozumiana prasa jest jednym z najważniejszych środków komunikowania masowego (→ środki masowego przekazu). Według klasyfikacji UNESCO (1964), stosowanej obecnie w większości państw, prasa dzieli się na: 1) dzienniki treści ogólnej, 2) inne gazety (zwł. tygodniki) treści ogólnej, 3) pozostałe czasopisma. Niezależnie od tej klasyfikacji wyodrębnia się poszczególne rodzaje prasy na podstawie różnych kryteriów: częstotliwości ukazywania się (dzienniki, tygodniki itd.), zasięgu (prasa międzynarodowa, ogólnokrajowa, regionalna, lokalna, zakładowa), wydawcy-dysponenta (rządowa, partyjna, niezależna itp.), ideologii (konserwatywna, liberalna, socjalist., katol. itp.), tematyki (ekon., kult.-społ., sport., film. itp.), adresata (kobieca, młodzieżowa itp.), poziomu (elitarna, popularna, bulwarowa itp.), funkcji społ. (informacyjna, publicyst., rozrywkowa, ogłoszeniowa itp.). Powstanie prasy poprzedziły drukowane gazety ulotne — jedną z pierwszych był drukowany 1493 wł. przekład listu K. Kolumba o odkryciu Ameryki. Za najstarsze druki periodyczne uważa się: hol. „Nieuwe Tijdinghe” (Antwerpia 1605), niem. „Aviso Relation oder Zeitung” (1609); potem pojawiły się: ang. „The Weekly News from Italy...” (1622), franc. „La Gazette” (1631), wł. „Sincero” (1645, wcześniej bez stałego tytułu), szwedz. „Ordinari Post Tijdender” (1645), niem. „Einkommende Zeitungen” (1650), pol. → „Merkuriusz Polski” (1661), hiszp. „La Gaceta de Madrid” (1661), ros. „Wiedomosti” (1703), amer. „The Boston News-Letter” (1704), czes. „Česky Postilion” (1719), węg. „Magyar Kurir” (1789). W XVII w., oprócz gazet informacyjnych i polit., pojawiły się pierwsze czasopisma nauk. („Journal des Savants” — 1665), kult. („Mercure Galant” — 1672), ogłoszeniowe („The City Mercury” — 1675), kobiece („The Ladies Mercury” — 1682). Na rozwój prasy wpływały od początku czynniki społ.-polit. i gosp., toteż gł. jej ośr. w XVII w. znajdowały się w Niemczech i protest. Holandii (starcia na tle rel. i społ.), a w XVIII w. — w W. Brytanii (rewolucja przem., system parlamentarny) i Francji (ruchy opozycyjne w okresie przedrewol. i rewol.). W XVIII w. zaczęły powstawać gazety codzienne („Daily Courant” — 1705, „Journal de Paris” — 1777); niektóre z nich ukazują się do dziś (np. londyński „The Times” — 1785). Ukazywały się też czasopisma publicyst.-dydaktyczne, zw. moralnymi („Tattler” — 1709, „Spectator” — 1711), rewol. („L'Ami du Peuple” — 1789), lit. („Gazette Littéraire de L'Europa” — 1764). W XIX w. rozwojowi prasy sprzyjało dodatkowo kształtowanie się demokracji parlamentarnej, ruchów nar., rozszerzanie praw wyborczych, upowszechnianie oświaty, a także znaczny postęp w drukarstwie (pospieszna maszyna drukarska, rotacyjna maszyna drukarska, raster, rotacyjny druk wklęsły); zastosowanie telegrafu elektr. do przekazywania informacji wpłynęło na rozwój → agencji prasowych (pierwszą zał. 1835 Ch. Havas w Paryżu, kontynuacją jest działająca do dziś → Agence France Presse). W XIX w. zaczęły ukazywać się m.in. pierwsze czasopisma ilustrowane („Illustrated London News”, „L'Ilustration” — 1842), satyr. (we Francji „Charivari” — 1832, w W. Brytanii „Punch” — 1841), a także swoiste wydania dzienników zw. gazetami niedzielnymi („The News of the World” — 1843); erę rzeczywiście masowej popularnej prasy codziennej otwierają amer. „The New York Sun” (1833) i „The New York Morning Herald” (1835), a potem tzw. żółta prasa: „The New York World” J. Pulitzera (1883) i „The New York Morning Journal” W.R. Hearsta (1895), franc. „La Presse” (1836) i „Le Petit Journal” (1863), w W. Brytanii zaś „Daily Mail” (1896); w XIX w. prasa rozwinęła się także poza Europą i USA; nowoczesna prasa w językach miejscowych pojawiła się w Azji (w Indiach w jęz. bengalskim — 1818, Chinach — 1858, Japonii — 1864) i Afryce (w Egipcie — 1928, Algierii — 1844, Tunisie — 1866); w poł. XIX w. prasa była obecna we wszystkich krajach Ameryki Łac.; szybko zwiększała się liczba gł. anglojęzycznych gazet i czasopism w Australii (1845 — 30 pism, 1880 — ok. 450). Pod koniec XIX w. ukształtował się model prasy kapitalist. (podział prasy na elitarną i bulwarową, z reklamą jako gł. źródłem dochodu, dominacją koncernów prasowych); wraz z rozwojem ruchu socjalist. i komunist. rozwijała się prasa z nim związana („Neue Rheinische Zeitung” K. Marksa i F. Engelsa — 1848), głównie prasa partii socjaldemokr. (zwł. w Niemczech); swoistą jej kontynuacją stała się w XX w. komunistyczna prasa nowego typu, traktowana jako narzędzie partii („Prawda” 1912), której wzór dawała prasa sowiecka, naśladowana w krajach komunist. 1944-90, ale i przez organy partii komunist. w innych krajach: we Francji „L' → Humanité”, we Włoszech „L' → Unita”. W XX w. prasa stała się przemysłem; nasiliły się procesy koncentracji zmierzającej do monopolizacji; w prasie codziennej wykształcił się typ wielkonakładowych, ilustrowanych dzienników sensacyjnych o niewielkiej objętości, zw. tabloidami (w W. Brytanii — „Daily Mirror”, „The Sun”, we Francji — „Paris-Soir”, „France-Soir”, w USA — „The New York Daily News”, w Niemczech — „Bildzeitung”). Pierwszą poł. XX w. nazywa się epoką magazynów ilustrowanych, których najdoskonalszym wzorem stał się amer. „Life”, do nielicznych już pism tego typu należy franc. „Paris-Match”; w XX w. ukształtował się także typ ilustrowanego tygodnika społ.-polit. (amer. „Time”, franc. „L'Express”, niem. „Der Spiegel”).

Status prasy zależy od polit.-ekon. systemu państwa: w totalitarnych, jednopartyjnych systemach gospodarki planowej prasa zwykle zależy od rządzącej partii, albo od organizacji przez tę partię kontrolowanych i jest przede wszystkim narzędziem wychowania i propagandy; w demokr., pluralistycznych systemach prywatnej gospodarki wolnorynkowej prasa, pełniąc funkcje informacyjne i opiniotwórcze, jest też gł. przekaźnikiem reklamy, a jako swoisty towar podlega także prawom wolnego rynku. Współcześnie gazety i czasopisma często podkreślają podtytułami własną ponadpartyjność i niezależność, choć zazwyczaj mają swoje sympatie polityczne. Struktura terytorialna prasy w poszczególnych krajach zależy zwykle od ich tradycji kult.: przeciwstawia się tu system o dominacji prasy lokalnej nad krajową (USA i Niemcy) systemowi dominacji prasy ogólnokrajowej nad lokalną (W. Brytania i Japonia). W większości krajów świata konstytucja gwarantuje prasie wolność, mimo to bywa ona w różny sposób ograniczona, np. przez obowiązek uzyskania zezwolenia na druk i rozpowszechnianie, obowiązek rejestracji, jawną lub niejawną → cenzurę; prewencyjną (w Anglii zniesiono ją 1695) lub zstępną (tzn. rozmaite przywileje przyznawane przez rządy życzliwym im gazetom i czasopismom).

W 1990 na świecie ukazywało się ponad 9220 gazet codziennych o łącznym jednorazowym (przeciętnym) nakładzie 586 000 tys. egz. (w Polsce ok. 4900 tys.), tj. 111 egz. na 1000 osób (w Polsce — 127). W 34 krajach nie ma w ogóle prasy codziennej, w innych przypada po kilka lub kilkanaście egz. na 1000 mieszkańców. Najwięcej tytułów dzienników i czasopism ukazywało się w Indiach (23 616, w tym 1978 dzienników), w USA (18 853, w tym 1611 dzienników), w ZSRR (14 939, w tym 719 dzienników), w Belgii (12 248, w tym 33 dzienniki), we Włoszech (9432, w tym 76 dzienników); w tym czasie w Polsce było 3137 gazet i czasopism, w tym 67 dzienników. W 1992 wg danych GUS ukazywało się w Polsce 3079 periodyków o łącznym nakładzie 62 600 tys. egz. Na świecie największe nakłady osiągają czasopisma z programem telew., kobiece i rodzinne, sport. i magazyny przedruków. Największy nakład w 1993 osiągnęły w USA: dzienniki „The Wall Street Journal” — 1795 tys. egz. i „USA Today” — 1500 tys. egz., czasopisma „Reader's Digest” — 16 250 tys. egz., „National Geographic Magazine” — 10 000 tys. egz., „Better Homes and Gardens” — 8000 tys. egz., „Time” — 4720 tys. egz.; w W. Brytanii: dzienniki „The Sun” — 3600 tys. egz., i „Daily Mirror” — 3600 tys. egz., a z tygodników — „News of the World” — 4800 tys. i „Radio Times” — 1900 tys. egz.; w Japonii dziennik „Asahi Shimbun” o porannym nakładzie 8100 tys. egz. i wieczornym — 4800 tys. egz.; w Rosji dzienniki „Izwiestija” — 1100 tys. egz., „Trud” — 4300 tys. egz. i „Komsomolskaja prawda” — 3600 tys. egz., czasopismo „Argumienty i fakty” — 12 000 tys. egz., satyr. „Krokodił” — 5300 tys. egz.; w Chinach „Renmin Ribao” — 5000 tys. egz.; w RFN dzienniki „Bild” — 4400 tys. egz. i „Westdeutsche Allgemeine Zeitung”, a z czasopism tygodniki: „Bild am Sonntag” — 3000 tys. egz., „Bravo” — 1600 tys. egz., „Stern” — 1400 tys. egz. oraz mies. „ADAC Motorwelt” — 10 500 tys. egz. Rekordowa objętość to ok. 400 stron o wadze ok. 6 kg — niedzielne wydanie dziennika „New York Times” o nakładzie 170 tys. egzemplarzy. Ogromne możliwości rozwoju prasy w ostatnim okresie przyniósł postęp techn. (łączność satelitarna umożliwiająca m.in. przekazywanie kolumn gazety na duże odległości, komputeryzacja składu, druku i ekspedycji, rozwój agencji informacyjnych i banków informacji). Zob. też: prasoznawstwo, Polska (Prasa), środki masowego przekazu.

A. PACZKOWSKI Czwarta władza. Prasa dawniej i dziś, Warszawa 1973;

W. PISAREK Prasa nasz chleb powszedni, Kraków 1978;

J. KEANE Media a demokracja, Londyn 1992.

RADIO I TELEWIZJA.

Radio.

Środek masowego przekazu, rozpowszechnia audycje adresowane do różnorodnego i nieograniczonego kręgu radiosłuchaczy, odbierane przez odbiorniki radiowe; techn. stroną przekazu radiowego zajmuje się → radiofonia. Radio góruje nad prasą szybkością informowania, równoczesnością nadawania i odbioru, dostępnością dla analfabetów, stosunkową taniością rozpowszechniania programów w różnych językach, także łatwością pokonywania granic państw, dużych odległości i przeszkód naturalnych (góry, pustynie, morza itp.); jest narzędziem kształtowania opinii publ. i postaw, a szczególnie ważną rolę może odgrywać w propagandzie międzynar.; do jego zadań należy także podnoszenie poziomu kult. odbiorców, dostarczanie przeżyć artyst. i rozrywki (programy muz., lit., teatr radiowy), szerzenie oświaty szkolnej (programy dla szkół) i pozaszkolnej (uniw. radiowe); jedną z funkcji radia jest także → reklama. Niezależnie od audycji adresowanych do mieszkańców własnego kraju, radio emituje programy w różnych językach dla słuchaczy za granicą; zwykle wspierają one politykę zagr. rządu, informują o osiągnięciach danego kraju, a także komentują wydarzenia międzynarodowe. Zróżnicowanie funkcji radia, wzbogacanie form radiowych, udoskonalenia techn. spowodowały istotny wzrost znaczenia radia i szybki jego rozwój.

Pierwsza publ. audycja radiowa została nadana VII 1914 w Belgii; w czasie I wojny świat. korzystano z radia w celach wojsk.; od 1919 nadawano program radiowy z Hagi, od 1920 — regularne programy informacyjne w USA (radiostacja KDKA w Pittsburghu, pierwsze na świecie radio komercyjne) oraz w Kanadzie. Pierwsze towarzystwa radiofoniczne powstały 1922-25 w Europie (spółki prywatne, bądź spółki z udziałem kapitałów państw.); początki radia: bryt., franc. oraz ros. od 1922, belg., czechosł., hiszp. i niem. od 1923, we Włoszech i Finlandii od 1924, w Polsce i Norwegii od 1925; 1933 już wszystkie kraje eur. nadawały regularne programy radiowe; w latach 20, zaczął się rozwój radia w Azji (Japonia 1925, Indie 1926). Światowy rozwój radia spowodował konieczność międzynar. uregulowania problemu rozdziału częstotliwości między poszczególne radiofonie krajowe i radiostacje (plany rozdziału fal: genewski — 1926, praski — 1929, lucerneński — 1933, Montreux — 1939); 1926 w Europie działały 123 radiostacje (o łącznej mocy 116 kW), 1939 — 351 (o łącznej mocy 10 700 kW).

Oprócz kulturotwórczej i informacyjnej roli radio ujawniło siłę polit., stając się narzędziem propagandy, np. w hitl. Niemczech, w ZSRR oraz w innych państwach komunist.; podczas II wojny świat. odegrało ważną rolę w podtrzymywaniu ducha oporu w podbitych krajach, a wiadomości radiowe wykorzystywała prasa podziemna w całej okupowanej Europie; po 1945 monopol informacyjny w państwach komunist. przełamywały (celowo zagłuszane) audycje ze Stanów Zjedn.: → Wolna Europa (zał. 1950, nadawane z Monachium programy dla Europy Wsch. i ZSRR), → Głos Ameryki (zał. 1942, nadaje programy w 42 językach), Radio Station KGEI Inc./The Voice of Friendship (zał. 1939, programy w 7 językach); z W. Brytanii → British Broadcasting Corporation (BBC-World Service zał. 1922, programy na Daleki i Bliski Wschód, do Indii, Afryki, Ameryki Pn. i Pd. oraz Europy); z Włoch — Radio Roma (w 27 językach), → Radio Watykan; z Francji — Radio France International (m.in. audycje po polsku na teren Francji i Europy); z Niemiec — Radio Volga; z Korei Pd. — US Korea Network (zał. 1950).

W rozpowszechnieniu radia na świecie występują znaczne dysproporcje; wg danych UNESCO 1980 było w użyciu 1307 mln odbiorników radiowych (249 na 1000 mieszk.), a 1991 — 1993 mln (370 na 1000 mieszk.). W krajach Europy największa liczba odbiorników na 1000 mieszk. 1991 była w W. Brytanii — 1143 (658 mln odbiorników), Czechach i Słowacji — 872, Danii — 872. W USA liczba ta to 2118 (529 mln odbiorników radiowych w kraju), w Polsce — 433, podczas gdy w Indiach — 79. Tempo upowszechniania radia w krajach rozwijających się przewyższa wzrost nakładów prasy i od lat 70. radio odgrywa gł. rolę wśród środków masowego przekazu (funkcja oświat., zjawisko „oświeconego analfabetyzmu”, radio jako narzędzie kształtowania wspólnej świadomości nar.). O szybkim rozwoju radiofonii w świecie świadczy liczba radiostacji; 1975 ogółem było ich 25 800 (w tym w Afryce 730, w Azji 2730, w Ameryce Pn. 8530, w Ameryce Łac. 4200), w Europie (łącznie z byłym ZSRR) 9280, Oceanii 330; 1981 radiostacji było 29 700 (w tym w Afryce 950, w Azji 3000, w Ameryce Pn. 10 400, w Ameryce Łac. 4800, w Europie 10 100 i w Oceanii 450). Na falach długich i średnich brak już miejsca dla nowych radiostacji, stąd konieczność używania fal krótkich i ultrakrótkich.

We wszystkich krajach radio podlega ustawodawstwu państw.; pośrednia lub bezpośrednia kontrola państwa nad radiem wynika z konieczności centr. przydziału fal poszczególnym stacjom i z dbałości o interesy polityki wewn. i zagr.; w niektórych krajach (np. W. Brytania, Niemcy) działalnością radia kierują publ. korporacje formalnie niezależne, ale powoływane przez władze państw. i ostatecznie przed nimi odpowiedzialne; w części krajów radio jest w rękach prywatnych i ma charakter komercyjny (np. w USA 95% radiostacji to radiostacje prywatne, rząd zachowuje jednak prawo wydawania licencji na ich działalność); w niektórych krajach oprócz radia państwowego lub publ. istnieją komercyjne towarzystwa radiowe (np. w W. Brytanii). Źródła finansowania radia zależą od jego statusu prawnego; państwowe radio jest utrzymywane z budżetu państwa, a opłaty za abonament idą do kasy państw.; gdy jest niezależną instytucją publ., utrzymuje się gł. z opłat za abonament; radio komercyjne czerpie dochody z reklamy. Na świecie działały i działają międzynar. organizacje zrzeszające krajowe instytucje radiowe i telew., do gł. należała OIRT (Międzynarodowa Organizacja Radia i Telewizji) i jest nią EBU (→ Europejska Unia Radiofoniczna).

Międzynarodowa współpraca radiowa polega na wymianie programów (m.in. informacyjnych i publicyst.), organizowaniu wspólnych imprez lub konkursów (Prix Italia, Prix Japan — poświęcone twórczości oświat., i in.). Zob. też → Polska. Radio i Telewizja, → środki masowego przekazu.

 

Telewizja.

Dział telekomunikacji zajmujący się nadawaniem, przesyłaniem oraz odtwarzaniem w miejscu odbioru scen ruchomych z natury lub obrazów uprzednio zarejestrowanych na taśmie magnet.; łącznie z obrazem może być nadawany towarzyszący mu dźwięk. Rozróżnia się telewizję programową (przeznaczoną do nadawania dla szerokiego ogółu odbiorców specjalnie oprac. programów artyst., informacyjnych, szkoleniowych i in.), oraz telewizję użytkową (przeznaczoną do zdalnej obserwacji zjawisk lub zdalnej kontroli różnych procesów w nauce, przemyśle, gospodarce itp., realizowaną w sieciach zamkniętych, najczęściej przewodowych. Telewizja programowa może być rozsiewcza (najczęstsza) lub przewodowa (kablowa), w której transmisja sygnałów odbieranych z nadajników ziemskich lub satelitarnych odbywa się całkowicie lub częściowo na drodze przewodowej. Zależnie od rodzaju obrazu rozróżnia się telewizję monochromatyczną (czarno-białą), w której nadaje się informacje o przestrzennym rozkładzie luminancji obrazu, oraz telewizję kolorową, w której nadaje się i odtwarza również informacje o wszystkich cechach kolorymetrycznych obrazu (barwie). Istnieje również — b. rzadko stosowana do specjalnych celów — telewizję stereoskopowa (monochromatyczna lub kolorowa), w której wrażenie głębi odtwarzanego obrazu uzyskuje się przez wykorzystanie właściwości widzenia dwuocznego (→ stereoskopia). W zależności od metody przesyłania informacji rozróżnia się telewizję analogową, w której sygnał wizyjny jest ciągłą funkcją czasu i zależy od luminancji kolejno wybranych elementów obrazu, oraz telewizję cyfrową, w której sygnał wizyjny jest określany jedynie w wybranych chwilach i stanowi kombinację 2 stanów log.: „jeden” i „zero”. Ze względu na jakość odtwarzanego obrazu rozróżnia się telewizję standardową (konwencjonalną), o jakości stosowanej powszechnie w telewizji programowej i stosunku boków obrazu 4:3, telewizja o  podwyższonej jakości, o stosunku boków 16:9, telewizja o b. dużej rozdzielczości obrazu, o 2-krotnie większej liczbie linii wybierania obrazu i stosunku boków obrazu 16:9 oraz telewizja o małej rozdzielczości obrazu, o mniejszej liczbie linii wybierania (np. telewizja użytkowa).

Podstawowe procesy techniki telew. to: analiza obrazu, tj. przekształcenie w ustalonej kolejności rozkładu informacji opt. zawartych w nadawanym obrazie na odpowiadające im sygnały elektr. (za pomocą lampy → analizującej lub → przetwornika CCD umieszczonych w kamerze telewizyjnej); synteza, czyli odtwarzanie obrazu, tj. przekształcanie sygnałów elektron., uzyskiwanych w wyniku analizy nadawanego obrazu, na obraz widzialny, stanowiący reprodukcję tego obrazu, za pomocą → kineskopu lub → ekranu ciekłokrystalicznego umieszczonego w odbiorniku telew.; synchronizacja procesów analizy i syntezy obrazu, tj. uzyskiwanie współbieżności wybierania elementów obrazu (podczas ich analizy) i odtwarzania elementów obrazu (podczas syntezy obrazu), oraz uzyskiwanie prawidłowości odtwarzania kolorów w telewizji kolorowej. W telewizji kolorowej obraz opt. jest rozdzielony na 3 odrębne obrazy w kolorach podstawowych (czerwonym, zielonym i niebieskim), z których każdy jest niezależnie analizowany. W konsekwencji otrzymuje się 3 sygnały wizyjne kolorów podstawowych, które — odpowiednio sumowane — dają sygnał luminancji (w telewizji czarno-białej sygnał luminancji jest jedynym sygnałem obrazu) oraz 2 sygnały różnicowe kolorowości obrazu, tworzące sygnał chrominancji. Sygnały różnicowe kolorowości obrazu powstają przez odjęcie od sygnału wizyjnego koloru podstawowego sygnału wizyjnego luminancji; modulują one w odpowiedni sposób podnośną lub podnośne chrominancji (czyli przebieg nośnej o częstotliwości zawartej w pasmie sygnału wizyjnego przeznaczony do przekazywania informacji o kolorowości obrazu). W zależności od metody modulacji rozróżnia się różne systemy telewizji kolorowej (→ telewizyjne systemy). W eksploatowanych obecnie systemach telewizji analogowej całkowity sygnał wizyjny, składający się z sygnału obrazu (zawiera sygnały luminancji i chrominancji) oraz sygnału wygaszania i synchronizacji, moduluje w amplitudzie sygnał o częstotliwości nośnej wizji i jest przesyłany z częściowo tłumioną wstęgą boczną. Dźwięk towarzyszący obrazowi telew. jest przesyłany na częstotliwości nośnej dźwięku położonej powyżej częstotliwości nośnej wizji w odległości zależnej od przyjętego standardu telewizyjnego. Szerokość kanału zajmowanego przez emitowany sygnał telewizyjny zależy również od przyjętego standardu. W systemach telewizji cyfrowej cyfrowe sygnały wizyjne mogą być przesyłane z modulacją OFDM (ortogonalne zwielokrotnianie z podziałem częstotliwościowym). Wytwarzany w ośrodku studyjnym sygnał wizyjny jest następnie metodą analogową lub ostatnio cyfrową bądź przesyłany do innych ośrodków studyjnych (za pomocą linii kablowych współosiowych lub światłowodowych linii radiowych lub łączy satelitarnych), bądź rozsyłany do abonentów przez ziemskie stacje nadawcze (nadajniki telew.) lub stacje nadawcze umieszczone na satelitach geostacjonarnych (takich jak np. Eutelsat, Intersat, Astra, Kopernikus — telewizje satelitarne). Łącznie z sygnałem telew. mogą być przesyłane sygnały → teletekstu (gazety telew.), które są odtwarzane w postaci stron tekstu lub napisów na obrazie na ekranach odbiorników telew. wyposażonych w odpowiedni dekoder. Ziemskie stacje nadawcze mają zwykle bezpośredni zasięg ok. kilkudziesięciu km, przy czym zależy on od mocy nadajnika i od wysokości, na której pracuje antena nadawcza; anteny nadawcze są umieszczane na b. wysokich budynkach (np. Empire State Building w Nowym Jorku — wys. z anteną 448 m) lub specjalnych wieżach telew. (CN w Toronto — wys. z anteną 555 m; Ostankino w Moskwie — 540 m); zwiększenie zasięgu realizuje się za pomocą stacji retransmisyjnych. Znacznie większy zasięg bezpośredni zapewniają stacje satelitarne, mimo stosunkowo niewielkiej mocy ich nadajników. Przy odbiorze sygnałów telewizji kolorowej w odbiorniku telew. odtwarza się sygnały wizyjne kolorów podstawowych lub sygnały różnicowe kolorowości obrazu (w tzw. dekoderze telewizji kolorowej); synteza obrazu kolorowego zachodzi najczęściej w kineskopie kolorowym odbiornika. Bezpośredni odbiór stacji satelitarnych wymaga specjalnej anteny i dodania na wejściu odbiornika → tunera satelitarnego. Sygnały telew. odebrane z satelity za pomocą urządzeń odbioru zbiorowego są rozprowadzane do użytkowników za pośrednictwem sieci telewizji kablowej. W przypadku telewizji cyfrowej procesy analizy i syntezy obrazu są przeprowadzane metodą analogową. Wytworzony w kamerze telew. sygnał wizyjny jest zamieniany na jego odpowiednik cyfrowy. Zachodzą tu procesy próbkowania sygnału w określonych odstępach czasu, kwantowania i kodowania. Od przyjętej metody lub metod kodowania zależy prędkość bitowa sygnału cyfrowego. Po stronie odbiorczej następuje proces odwrotny, tzw. dekodowanie. Na ogół są kodowane sygnały składowe telewizji kolorowej, tj. sygnał luminancji i sygnały różnicowe kolorowości obrazu.

Pierwsze sygnały przesyłania obrazu powstały w 2 poł. XIX w., po odkryciu zjawiska fotoelektr.; przy analizie i syntezie obrazu wykorzystywano wówczas wirujące urządzenie mech., np. tarczę → Nipkowa, a sam przekaz odbywał się przewodowo. Prace nad telewizją bezprzewodową podjęto w XX w.: jednocześnie prowadzono prace nad 2 systemami telewizji mechaniczno-optycznej (J.L. Baird, Ch.F. Jenkins, D. von Michaly) i całkowicie elektronowym (B. Rosing, A.A. Campbell-Swinton, V.K. Zworykin i inni). Pierwszą stację nadawczą uruchomiono 1929 w USA; 1935 w Berlinie zaczęła nadawać pierwsza całkowicie elektron. stacja telew.; 1936 w W. Brytanii rozpoczęto stałą emisję programu telew.; również w latach 30. prowadzono pierwsze próby laboratoryjne telewizji kolorowej. Szybki rozwój telewizji nastąpił po II wojnie świat.; programy telewizji kolorowej wprowadzono 1956 w USA, 1962 w Japonii, 1967 we Francji, RFN, W. Brytanii, ZSRR; 1962 wprowadzono do transmisji telew. sztuczne satelity (Telstar).

W Polsce eksperymentalną stację telew. uruchomiono w Warszawie; doświadczalną eksploatację telewizji czarno-białej rozpoczęto 1952, a 1956 wprowadzono ją do powszechnego użytku; eksploatację telewizji kolorowej w Polsce rozpoczęto 1970.

POLSKA. PRASA.

HISTORIA

Od początków do 1795. Początki prasy w Polsce sięgają XVI w., kiedy pojawiły się pierwsze druki informacyjne (gazety ulotne; najstarsza znana „Nowiny z Konstantynopola” 1550), wyd. z okazji wydarzeń polit., wojennych, dyplomatycznych i in.; przetrwały do poł. XVIII w., a ich łączną liczbę (nie uwzględniając gazet pisanych) szacuje się na 2-3 tysiące. Za datę rozpoczynającą właściwe dzieje prasy pol. przyjęto 1661 — rok ukazania się → „Merkuriusza Polskiego” (współredagował go i drukował J.A. Gorczyn). Wydawcą wielu efemeryd prasowych w Krakowie (1696-1705) był J.A. Priami. W Królewcu pierwsze pismo dla ludności pol. → „Pocztę Królewiecką” (1718-20) wydawał J.D. Cenkier.

Stały rozwój prasy pol. datuje się od powstania w Warszawie → „Kuriera Polskiego” (1729-31) i „Uprzywilejowanych Wiadomości z Cudzych Krajów” (1729), których wydawcy — pijarzy, uzyskali wyłączne prawo wydawania gazet w Koronie. W 1737 oba tytuły zostały przejęte przez jezuitów i 1765 połączone w jedno pismo „Wiadomości Warszawskie”. Od 1760 nowymi ośr. prasy stały się Wilno i Grodno („Kurier Litewski”, „Gazeta Grodzieńska”). Polskie czasopiśmiennictwo nauk. zapoczątkowały „Nowe Wiadomości Ekonomiczne i Uczone”, które wydawał w Warszawie W. Mitzler de Kolof. W 1764 w Polsce ukazywało się 6 gazet i 2 czasopisma, a łączna liczba tytułów prasowych wyd. do tego roku wynosiła ponad 40.

W 1765-95 nastąpił szybki rozwój prasy: wychodziło ok. 90 czasopism i gazet o przeciętnym nakładzie 300-1000 egz.; wzrosło jej znaczenie jako instrumentu polityki oraz rzecznika reform społ. i gosp.; gł. ośr. wydawniczym była Warszawa. Oprócz gazet informacyjnych pojawiły się czasopisma nauk., lit., obyczajowe (tzw. moralne) i ekon.; do najważniejszych należały: → „Monitor”, tyg. lit. → „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, miesięcznik nauk., ekon. i społ. → „Pamiętnik Historyczno-Polityczny” oraz „Dziennik Handlowy”, „Korespondent Warszawski”, a w Krakowie — „Zbiór Tygodniowy Wiadomości Uczonych”. Do najpoczytniejszych gazet zaliczano jezuickie „Wiadomości Warszawskie” (1774 przekształcone w → „Gazetę Warszawską”). Ważnym wydarzeniem było pojawienie się w Warszawie → „Gazety Narodowej i Obcej”, związanej ze stronnictwem reform i służącej propagowaniu idei Konstytucji 3 maja. W 1792 ukazywało się 18 gazet i czasopism; podczas insurekcji kościuszkowskiej 12 reprezentowało obóz powstańczy, m.in. pierwsze pol. pismo codzienne „Gazeta Rządowa” oraz „Gazeta Powstania Polski” i „Gazeta Warszawska Patriotyczna”.

Pod zaborami. W 1795-1831 prasa odgrywała ważną rolę, jako jedna z nielicznych instytucji pol. życia nar.; rozwijała się w ramach 3 odrębnych systemów polityki prasowej zaborców. Ruch wydawniczy był niewielki, nie ożywiło go także powstanie Księstwa Warszawskiego. Z ukazujących się w tym okresie pism wyróżniały się: „Dziennik Patriotycznych Polityków”, „Gazeta Krakowska”, → „Gazeta Lwowska”, „Gazeta Poznańska”, → „Korespondent Warszawski i Zagraniczny”, → „Pamiętnik Warszawski” i → „Kurier Litewski”. W 1812 w 9 miastach wychodziło ogółem 20 gazet i czasopism.

W Królestwie Polskim wyd. czasopisma fachowe, lit. i nauk. oraz gazety informacyjno-polit. Konstytucyjną gwarancję swobody słowa drukowanego przekreśliło wprowadzenie cenzury (1819) oraz pozbawienie możliwości ukazywania się prasie obcej. Najważniejsze znaczenie w życiu umysłowym Królestwa miały m.in.: związany z klasycyzmem → „Pamiętnik Warszawski” i bliski romantykom → „Dziennik Warszawski” — obydwa o charakterze hist.-lit. i społ., oraz czasopismo nauk. → „Sylwan”; w Galicji ważną rolę odgrywał społ.-polit. i lit. „Pamiętnik Lwowski”, na Litwie „Dziennik Wileński” i → „Wiadomości Brukowe”. Prasa informacyjna w Warszawie wzbogaciła się m.in. o → „Gazetę Codzienną Narodową i Obcą”, → „Kurier Warszawski”, „Gazetę Polską”, „Powszechny Dziennik Krajowy” oraz → „Kurier Polski”. Do rozwoju prasy przyczynili się zwł. B. Kiciński, A.T. Chłędowski i K. Majeranowski; najwybitniejsi publicyści: J.N. Janowski, M. Mochnacki, B. Niemojewski.

Podczas powstania listopadowego 1830-31 wychodziło ponad 40 tytułów. Orientację patriotyczną reprezentowały m.in. „Nowa Polska” i „Gazeta Polska”, ugodową — „Polak Sumienny” i „Zjednoczenie”. W latach 40. XIX w. powstało wiele czasopism lit., nauk. i popularyzatorskich, m.in. wyd. w Warszawie → „Przegląd Naukowy” (E. Dembowskiego i H. Skimborowicza) i → „Biblioteka Warszawska”, w Poznaniu → „Rok”; oraz → „Tygodnik Literacki” (A. Woykowskiego), we Lwowie „Rozmaitości”. Przejściowe ożywienie prasy polit. w zaborze austriackim zaowocowało powstaniem nowocześnie redagowanego, konserwatywnego dziennika → „Czas”. Wzrosło znaczenie Lwowa jako ośr. prasowego (m.in. dzięki działalności J. Dobrzańskiego). Nowym zjawiskiem tej doby były pisma „dla ludu”, np. „Wielkopolanin”. Przejawem odrodzenia nar. na Śląsku, Mazurach i Pomorzu było powstanie m.in. „Dziennika Górnośląskiego” (redagowanego przez J. Lompę), → „Tygodnika Cieszyńskiego” (przekształconego 1851 w „Gwiazdkę Cieszyńską”) i → „Przyjaciela Ludu Łeckiego” (współzałożyciel i red. H.M. Gizewiusz). W zaborze rosyjskim ukazywał się nowocześnie redagowany → „Dziennik Warszawski”. Do najpoczytniejszych pism warsz. należała „Gazeta Warszawska” (red. Kenig), „Gazeta Codzienna” (od 1861 jako „Gazeta Polska”) i „Kurier Warszawski”. Klęskę poniósł wyd. przez H. Rzewuskiego → „Dziennik Warszawski” (1851-56), świetny edytorsko, politycznie zachowawczy i prorosyjski. W 1823-24 wyd. w Warszawie dwujęzyczne czasopismo żyd. — tyg. „Dostrzegacz Nadwiślański/Der Beobachter an der Weichsel”.

W okresie między powstaniami (1831-62) na emigracji pojawiła się prasa polit., nielegalnie przywożona do kraju. Patriotyczna publicystyka polit. rozwinęła się najpełniej w paryskiej prasie emigracyjnej; do najważniejszych pism należały: → „Demokrata Polski”, „Orzeł Biały” — pozostający pod wpływem myśli polit. J. Lelewela, organy stronnictwa A. Czartoryskiego → „Trzeci Maj” i „Wiadomości Polskie” oraz „Przegląd Rzeczy Polskich”; w Rosji ukazywał się → „Tygodnik Petersburski” (1830-58), bardzo starannie redagowany, lojalny wobec władz carskich. Na polit. ożywienie prasy w zaborze austr. i prus. wpłynęło zniesienie cenzury prewencyjnej (1842) oraz powrót z emigracji wielu publicystów, zwł. z obozu demokratycznego. W zaborze ros. liberalizacja polityki prasowej rozpoczęła się dopiero pod koniec lat 50. XIX w. Pomyślniejsze warunki polit., a także rozwój techniki (modernizacja drukarń, wprowadzenie nowych technik druku i ilustracji, rozwój środków łączności oraz komunikacji) sprzyjały unowocześnieniu prasy i zwiększeniu nakładów. Wyrazem żyd. dążeń asymilacyjnych w okresie przedpowstaniowym było wydawanie w języku pol. „Jutrzenki. Tygodnika dla Izraelitów Polskich” (1861-63). Znaczną rolę w rozwoju prasy w języku hebr. w Polsce odegrał tygodnik, następnie dziennik „Ha Cefira” (1862-1931, z przerwami). W 1861-64 po raz pierwszy na szerszą skalę pojawiła się w kraju konspiracyjna prasa niepodległościowa (→ „Ruch”, „Strażnica”, → „Niepodległość”), łącznie ok. 60 nielegalnych tytułów prasowych.

W 1864-1918 prasa pol. stała się czynnikiem integrującym społeczeństwo, wywierając istotny wpływ na życie narodowe. Udoskonaliła się organizacja pracy redakcyjnej i metod kolportażu; zwiększyła się liczba tytułów, pojawiły się pisma ilustrowane, tzw. rodzinne, kobiece, dziecięce, tygodniki społ. oraz pisma specjalistyczne.

Większość gazet informacyjno-polit. stała się dziennikami, niektóre z nich zaczęły ukazywać się 2 razy dziennie (1883 jako pierwszy „Kurier Warszawski”). Dziennikarstwo wyodrębniło się jako samodzielny zawód. W latach 90. XIX w. powstały pierwsze pol. organizacje dziennikarskie; we Lwowie 1893 założono Tow. Wzajemnej Pomocy Dziennikarzy Pol., które w 3 lata później przystąpiło do Międzynar. Związku Prasy. W Warszawie 1899 po-

wstała tzw. Kasa Przezorności i Pomocy dla Literatów i Dziennikarzy, z której 1909 wyłoniło się Tow. Literatów i Dziennikarzy Polskich. W 1912 powstał Syndykat Dziennikarzy Krakowskich. W miarę formowania się partii polit. powstawały ich organy prasowe. Rozwijała się także nastawiona na zysk prasa komercyjna. Próby założenia w tym okresie rodzimych agencji prasowych nie powiodły się i redakcje dzienników były uzależnione od serwisów agencji obcych.

Głównym instrumentem walki z prasą pol. — ograniczania rozwoju i polit.-społ. oddziaływania — pozostawała w zaborze ros. cenzura prewencyjna, ujednolicona 1869 z systemem cenzury w cesarstwie. W zaborze prus., po ustawie prasowej z 1874, zaś austr. — z 1862 — celowi temu służyły gł. procesy sądowe i konfiskaty, w mniejszym stopniu restrykcje administracyjne.

W zaborze rosyjskim na czoło prasy społ.-kult. wysunęły się: „Przegląd Tygodniowy”, „Niwa”, „Nowiny”; oraz → „Prawda”, reprezentujące tzw. młodą prasę, propagującą program pozytywizmu (czołowy publicysta A. Świętochowski); zwalczała ona tzw. starą prasę, tradycyjną w swych tendencjach („Gazeta Warszawska”, „Kurier Warszawski” i in.). Z nowych pism polit. poczytność zyskały m.in. dziennik → „Słowo”; (organ młodych konserwatystów, redagowany początkowo przez H. Sienkiewicza), tyg. → „Głos”; (J.K. Potocki i J.L. Popławski) oraz „Tygodnik Powszechny”. Postawę ugodową wobec caratu zajmował ukazujący się w Petersburgu → „Kraj”; E. Piltza i W. Spasowicza. Organem Stronnictwa Nar.-Demokr. był „Przegląd Wielkopolski”. Popularnością cieszyły się uchodzące za apolit. dzienniki informacyjne, m.in. → „Kurier Codzienny”, → „Wiek”; i → „Kurier Poranny”. Poczytność zyskały również pisma ilustrowane (np. → „Tygodnik Ilustrowany”), kobiece (np. → „Bluszcz”), satyr. (m.in. → „Mucha”; i „Kolce”) oraz specjalistyczne, w tym „Ekonomista”, „Przegląd Techniczny” i „Wszechświat”. Duży zasięg uzyskały tyg. dla wsi → „Gazeta Świąteczna” K. Prószyńskiego (Promyka), wyd. przez zgromadzenia zakonne magazyny katol., m.in. „Powściągliwość i Praca” (zał. 1989) oraz „Królowa Apostołów” (zał. 1907).

W Galicji, której autonomia od 1867 stworzyła korzystne warunki do rozwoju prasy pol., do najważniejszych pism polit. należały: w Krakowie, obok „Czasu”, konserwatywny i związany ze stańczykami → „Przegląd Polski”, demokr. „Reforma” oraz pozytywistyczny → „Kraj”; we Lwowie „Gazeta Narodowa Lwowska” zał. przez J. Dobrzańskiego i liberalny „Dziennik Polski” oraz związane z ruchem lud. pisma → „Kurier Lwowski”, → „Przegląd Społeczny” i → „Przyjaciel Ludu” (organ Stronnictwa Ludowego).

W zaborze pruskim oprócz „Dziennika Poznańskiego” duże wpływy miały: „Tygodnik Katolicki”, ludowy → „Orędownik”; i konserwatywny „Kurier Poznański”, zaś tendencje pozytywistyczne reprezentował → „Tygodnik Wielkopolski”; na Śląsku wychodziły nadal liczne pisma lokalne, przeciwstawiające się germanizacji: → „Katolik”, → „Nowiny Raciborskie”, → „Gazeta Górnośląska”, „Nowiny Śląskie”, → „Nowiny”, „Gazeta Opolska” i → „Dziennik Górnośląski”; na Pomorzu ukazywały się: ludowa → „Gazeta Toruńska”, → „Gazeta Grudziądzka” i → „Gazeta Gdańska”; na Mazurach → „Gazeta Ludowa”; na Warmii → „Gazeta Olsztyńska”.

W 2 poł. XIX w. pojawiły się w Warszawie pierwsze gazety żyd. — „Izraelita” (1866-1912, w języku pol.) i „Warszojer Jidysze Cajtung” (1867-68, jidysz). Najwięcej tytułów ukazywało się w Galicji: pierwsze w języku niem. (1869), a od 1878 — w języku pol. (lwow. „Ugoda”) i hebr. (krak. „Mochzikei Hadat”); 1890-1914 w Krakowie wyd. 26 pism (po 11 jidysz i hebr. oraz 4 niem.), we Lwowie — 29 (16 jidysz, 8 pol., 4 hebr. i 1 niem.). Lwów był ponadto ważnym ośr. prasy ukr., z dziennikiem → „Diło”; (zał. 1880).

Istotnym zjawiskiem w prasie emigracji politycznej końca XIX w. było powstanie pism socjalist., m.in. „Równości”, „Przedświtu” i „Walki Klas”. W zaborze ros. ukazywał się wyd. nielegalnie organ partii Proletariat — „Proletariat”, a później konspiracyjne pisma PPS, w tym jej gł. organ → „Robotnik”. W Krakowie legalnie wychodził organ PPSD „Naprzód”, od 1900 pierwsze pol. codzienne pismo socjalistyczne. Czołowymi pismami SDKPiL były: „Czerwony Sztandar”, „Przegląd Robotniczy”. Po rozłamie w PPS (1906) zarówno PPS-Frakcja Rewol., jak i PPS-Lewica wydawały wiele pism, w tym równocześnie 2 o tytule „Robotnik”. Legalnym organem PPS zaboru prus. była → „Gazeta Robotnicza”.

W 1900-14 pogłębiało się zróżnicowanie polit. prasy; powstały organy partii polit., m.in. związane z ND: w Warszawie „Przegląd Narodowy” (→ „Przegląd Wszechpolski”), „Goniec Poranny i Wieczorny” oraz „Gazeta Poranna — 2 Grosze”, we Lwowie od 1902 „Słowo Polskie”, w Poznaniu → „Kurier Poznański” i liberalno-mieszczańska → „Nowa Reforma”; inne gazety miały charakter mniej lub bardziej wyraźnie komercyjny (→ „Wiek Nowy”, → „Ilustrowany Kurier Codzienny”). Wysoki poziom osiągnęły liczne pisma ilustr. (np. → „Świat”), lit. i lit.-artyst. (→ „Życie”, „Chimera”), a także nauk. i fachowe. Po 1905 w zaborze ros. zniesiono cenzurę prewencyjną. Szybki rozwój przeżywała w tym okresie prasa lokalna (Lublin, Łódź, Kielce i in.). Według niepełnych danych 1905 wychodziło na ziemiach pol. ponad 500 tytułów, zaś 1914 — około 1100. I wojna świat. spowodowała gwałtowny spadek liczby ukazujących się tytułów (ponad 200).

Począwszy od 2 poł. XIX w. wzrastała liczba pism pol. wyd. na obczyźnie, w większych skupiskach emigracji (→ polonijna prasa). Podczas I wojny świat. wzrosła rola prasy polit., wyd. poza P., zwłaszcza w Rosji (1917 — ok. 90 tytułów).

Druga Rzeczpospolita. Odzyskanie niepodległości 1918 i zjednoczenie ziem pol. stworzyło warunki szybkiego rozwoju prasy, która stała się czynnikiem integrującym pol. społeczeństwo, przyczyniając się do zacierania różnic pomiędzy byłymi zaborami i upowszechniania kultury we wszystkich środowiskach. Wznowiona została większość tytułów wyd. przed 1914; wkrótce pojawiły się nowe rodzaje wydawnictw prasowych — czasopisma popularne, ilustrowane magazyny i dodatki do dzienników, prasa sport., film., tanie dzienniki (tzw. pięciogroszówki) oraz prasa sensacyjna i brukowa (zw. czerwoną od koloru winiet i tytułów). Popyt na prasę przyczynił się do rozbudowy poligrafii i usprawniania systemu kolportażu; stopniowo następowała koncentracja tytułów, wraz z powstawaniem prasowych koncernów wydawniczych. Serwis informacyjny zapewniały agencje prasowe, z najważniejszą → Polską Agencją Telegraficzną — PAT (zał. 1918).

Do 1926 prasa — z wyjątkiem komunist. i radykalnych nurtów ukr. — korzystała ze swobody wypowiedzi i wolności druku; po 1926 władze generalnie przestrzegały zasady wolności słowa, ograniczenia stosując gł. wobec opozycji; ingerencje cenzury wiązały się z konfiskatą całych nakładów gazet lub pojedynczych artykułów (z pozostawianiem w ich miejscu nie zadrukowanych „białych plam”).

Część tytułów była związana z ośr. i partiami politycznymi; za półoficjalne organy rządowe uchodziły: „Gazeta Polska” (od 1929), „Polska Zbrojna”, a w latach 30. → „Kurier Poranny”. Rządy sanacyjne były także popierane przez wydawnictwa prasowe, gł. → Dom Prasy SA w Warszawie (tzw. czerwona prasa) i koncern Ilustrowanego Kuriera Codziennego (→ IKC) M. Dąbrowskiego w Krakowie. Poglądy ND wyrażały m.in. „Gazeta Warszawska” (od 1935 „Warszawski Dziennik Narodowy”), → „Kurier Poznański” i bliski politycznie „Kurier Warszawski”. Chrześcijańska Demokracja dysponowała katow. „Polonią” i innymi pismami tego wydawnictwa; konserwatyści: „Czasem” (Kraków), → „Słowem”; (Wilno) oraz → „Dziennikiem Poznańskim”. Partie lud. wydawały m.in. „Wyzwolenie” i „Piasta”, a po połączeniu się (1931) — „Zielony Sztandar”. Głównymi organami PPS były: „Robotnik”, „Naprzód” (Kraków) i → „Gazeta Robotnicza” (Katowice). KPP wydawała nielegalny „Nowy Przegląd” i „Czerwony Sztandar”, a w zasięgu jej wpływów pozostawało także kilka pism społ.-kult., m.in. „Kultura Robotnicza”, „Dźwignia” i „Miesięcznik Literacki”. W 2 poł. lat 30. współtworzące Front Lud. środowiska socjalist. i komunist. wydawały m.in. „Dziennik Popularny”, „Oblicze Dnia”, „Poprostu” i „Czarno na białem”.

Największe nakłady osiągała prasa katolicka, zwł. → „Rycerz Niepokalanej” (ok. 800 tys. egz.), → „Mały Dziennik” (do 200 tys. egz.) i „Przewodnik Katolicki” (wyd. w Poznaniu, 250 tys. egz.). Znaczną popularnością cieszyła się prasa sensacyjna, i brukowa, zwł. dzienniki łódz. wydawnictwa prasowego → Republika („Republika”, „Express Ilustrowany” i popołudniówka „Express Wieczorny Ilustrowany”) oraz „czerwona” prasa warsz. Domu Prasy Pol. („Kurier Informacyjny i Telegraficzny”, „Ekspress Poranny”).

Znaczną, opiniotwórczą rolę odgrywał „Kurier Polski”, od 1931 organ kół wielkoprzem.; wśród elit polit. i gosp. za najbardziej wpływowe uznawano: „Przegląd Gospodarczy” i „Gospodarkę Narodową”. Z pism lit. i społ.-kult. najbardziej cenionymi były m.in. → „Wiadomości Literackie” M. Grydzewskiego, prosanacyjny „Pion”, związane z ONR „Prosto z mostu”, wydawana przez Akcję Katol. „Kultura” i pismo satyr. „Szpilki”. Dużą poczytnością cieszyły się tygodniki ilustrowane, m.in. „Światowid”, „As” i „Świat” oraz czasopisma popularnonauk. (m.in. „Wiedza i Życie”). Ponadto w wielu miastach i ośr. powiatowych ukazywała się prasa lokalna.

W 1937 ukazywało się w Polsce łącznie 2692 tytułów; 1938 rekordowe nakłady dzienników wynosiły 200 tys., ale ponad połowa gazet nie osiągała 10 tys. egzemplarzy.

Pierwszymi organizacjami dziennikarzy były lokalne związki (m.in. działający nadal, zał. 1912 Syndykat Dziennikarzy Krakowa, zał. 1919 Syndykat Dziennikarzy Warszawskich i Wielkopolskich, 1920 — Lwowskich, Pomorskich i w Wilnie, 1923 — Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego oraz Łódzkich), tworzące od 1924 Związek Syndykatów Dziennikarzy Pol.; 1931 powołano Związek Dziennikarzy Rzeczypospolitej Polskiej jako zrzeszenie lokalnych związków, które zachowały nazwę syndykatów.

W 1918-39 własną prasę wydawały w Polsce także mniejszości narodowe. Prasa żyd. (gł. w jidysz, a ponadto po hebr. i pol.) liczyła 364 tytuły, w tym 20 dzienników, z których największymi były: syjonistyczne „Der Hajnt” (zał. 1908, z filiami w Europie i w Palestynie), „Der Moment”, (zał. 1910), „Najer Fołksbłat”, ortodoksyjny „Dos Judisze Tagbłat”, organ Bundu „Naje Fołkscajtung” oraz „Nasz Kurier”, „Nasz Przegląd”, „Ostatnie Wiadomości”, „Chwila” i „Nowy Dziennik”; od 1920 działała Żyd. Agencja Telegraficzna, 1926 utworzono Żyd. Syndykat Dziennikarzy. Prasę niem. — łącznie 106 tytułów — wydawały gł. koncerny prasowe Concordia SA (Poznań), Łódzkie Tow. Wydawnicze Libertas i Kattowitzer Buchdrückerei und Verlags SA; największy nakład osiągały dzienniki: „Der Oberschlesicher Kurier”, „Deutsche Rundschau”, „Freie Presse” i „Posener Tageblatt”; od 1935 działał związek dziennikarzy Verband der deutschen Redakteure in Polen. Prasa ukr. — łącznie 68 tytułów — ukazywała się w niewielkich nakładach, gł. we Lwowie oraz w Stanisławowie i Kołomyi; najważniejszą rolę odgrywały lwow. dzienniki: „Diło”, o wielkich zasługach dla kultury ukr. oraz „Nowyj czas” i „Ukrajinśki wisti” (oba pojawiły się w końcu lat 30.). Prasa białorus. liczyła łącznie 16 czasopism, a prasa litew. i ros. — po ok. 10 tytułów każda.

Wśród dziennikarzy, publicystów i redaktorów okresu 1918-39 do najbardziej znanych należeli: W. Bazylewski, S. Berson (Otmar), A.M. Bocheński, J.M. Borski, M. Dąbrowski, K. Ehrenberg, L. Fryze, W. Giełżyński, M. Grydzewski, E. Haecker, T. Hiż, W. Korfanty, B. Koskowski, S. Kozicki, S. Mackiewicz (Cat), B. Miedziński, M. Niedziałkowski, A. Nowaczyński, F. Perl, S. Piasecki, K. Pruszyński, L. Rubel, W. Rzymowski, M. Seyda, B. Singer (Regnis), K. Smogorzewski, F. Sokołow, S. Stroński, W. Stpiczyński, W. Trzebiński, K. Wrzos.

Druga wojna światowa. Działania wojenne IX 1939 zdezorganizowały działalność wydawnictw prasowych. Po zajęciu Polski Niemcy zlikwidowali całą prasę pol., wydając w jej miejsce gazety w języku niem. („Krakauer Zeitung”, „Warschauer Zeitung”) oraz dzienniki i pisma w języku pol., nazywane powszechnie „gadzinówkami” lub „szmatławcami” (m.in. „Nowy Kurier Warszawski”, „Goniec Krakowski”, „Siew”, „Ilustrowany Kurier Polski”, „Ster”, „Fala” oraz w języku jidysz łódz. „Geto Cajtung”).

Na ziemiach pod okupacją sowiecką prasa pol. przestała się ukazywać; kontynuowano wydawanie w języku pol. kijowskiego dziennika „Głos Radziecki” (do wybuchu wojny jedyna polskojęzyczna gazeta sowiecka); we Lwowie zaczął wychodzić „Czerwony Sztandar” (1939-41, wznowiony 1944, ukazywał się do 1950), w Tarnopolu od 1941 wychodziła „Prawda Bolszewicka”; w woj. białost. pojawiły się pol. mutacje sowieckich gazet lokalnych, m.in. „Wolna Praca”, „Wolna Łomża” i „Iskra” (Łapy). Na terenach włączonych do Litwy pol. prasę wydawano m.in. w Wilnie: „Gazetę Codzienną” (1939-40) i „Gazetę Ludową” (1940); po wcieleniu Litwy do ZSRR ukazywały się jedynie pol. mutacje sowieckiej prasy litew. (gł. dziennik — „Prawda Wileńska”, lokalny organ Litew. Partii Komunist.)

Podczas niem. okupacji pol. ziem wsch. (1941-44) Niemcy wydawali w języku pol. m.in. „Gazetę Lwowską” i „Gońca Codziennego” (Wilno); ukazywało się również wiele tytułów prasy konspiracyjnej pol. podziemia.

Od początku wojny na terenach pod okupacją niem. ukazywała się prasa konspiracyjna. Jej wydawcami były podziemne organizacje i ugrupowania wojsk., partie polit., a także tajne instytucje społ. i grupy osób prywatnych. Z czasem konspiracyjna działalność wydawnicza, mimo dotkliwych represji, stała się jedną z najważniejszych form oporu.

Jednym z pierwszych wydawnictw konspiracyjnych było pismo „Polska żyje” — ukazujący się od X 1939 organ Komendy Obrońców Polski (1943-44 — Pol. Armii Lud.). Najliczniejszą była tajna prasa ZWZ-AK (łącznie 244 tytuły); jej gł. pismami były: redagowany przez A. Kamińskiego → „Biuletyn Informacyjny”, „Wiadomości Polskie”, „Insurekcja”, „Żołnierz Polski” i „Małopolski Biuletyn Informacyjny”; ponadto wydawano wiele czasopism terenowych. Duży zasięg oddziaływania miała prasa harcerska Szarych Szeregów (m.in. „Źródło”, „Drogowskaz”, „Pismo Młodych”, „Bądź Gotów”, „Brzask”) i Organizacji Harcerek („Dziś i jutro”).

Oficjalnym organem Delegatury Rządu na Kraj była „Rzeczpospolita Polska”; konspiracyjne SP i Unia wydawały m.in. „Naród”, „Reformę” i „Nakazy”; skupiający bezpartyjną inteligencję katol. Front Odrodzenia Polski — „Prawdę” i „Prawdę Młodych”; SN — „Walkę”, „Polaka” i „Wielką Polskę”; Konfederacja Narodu — „Nową Polskę” i „Do broni”; Grupa Szaniec — „Szaniec”. Ruch lud. („Roch” i BCh) wydawał ponad 100 pism centr. i lokalnych, w tym „Przebudowę”, „Przegląd”, „Przez walkę do zwycięstwa” oraz „Żywią i bronią”. Pismami największych ugrupowań piłsudczykowskich były: Konwentu Organizacji Niepodległościowych (KON) — „Myśl Państwowa” i „Tydzień”, Obozu Polski Walczącej — „Przegląd Polityczny” i „Państwo Polskie”, a ponadto „Polska Walczy” i „Pionier”. Reprezentujące nurt demokr.-liberalny SD wydawało „Nowe Drogi”, Stronnictwo Pol. Demokracji — „Głos Demokracji” i „Kurier Powszechny”, Związek Odbudowy Rzeczpospolitej (ZOR) — „Wolną Polskę”, a Związek Syndykalistów Pol. — „Sprawę”, „Iskrę”, „Myśl” i in. Partie socjalist. wydawały m.in: PPS-WRN — „WRN”, „Wieś i Miasto”, „Wolność” (Warszawa i Kraków) i „Robotnika” (1944); PS i RPPS — „Barykadę Wolności”, „Zagadnienia” i „Robotnika”; Socjalist. Organizacja Bojowa i grupa Płomienie — „Żołnierza Rewolucjonistę” i „Płomienie”; komuniści i związane z nimi ugrupowania: PPR — „Trybunę Wolności”, „Trybunę Chłopską”, „Trybunę Ludową” i in.; ZWM — „Walkę Młodych”; KRN — „Radę Narodową”; organem dowództwa GL był „Gwardzista”, dowództwa AL — „Armia Ludowa”.

Podczas okupacji niem. ukazywały się konspiracyjne pisma kult. i lit. różnych orientacji ideowych i artyst. (m.in. w Warszawie → „Sztuka i Naród”, „Sprawy Narodu”, „Kultura jutra”, „Nurt”, „Przełom”, „Droga”, „Lewą marsz”; w Krakowie → „Miesięcznik Literacki”), satyr. (np. w Warszawie „Lipa” i „Moskit”, w Krakowie — „Na ucho”). Sprawami oświaty i wychowania zajmowały się m.in. „Kultura Polska” oraz „Oświata i Kultura”.

W GG prasę konspiracyjną w języku jidysz i hebr. wydawały żyd. organizacje polit., społ. i wojsk. — łącznie 160 tytułów, m.in. „Awangard”, „El Al”, „Cajt-Fragn”, „Morgen Frajhajt”, „Hehaluc Halochem”, „Der Weker”.

W ramach tzw. akcji N 1941-44 specjalna komórka ZWZ-AK wydawała w języku niem. ok. 15 pism dywersyjno-propagandowych, m.in. „Der Soldat”, „Der Hammer”, „Der Durchbruch”, „Der Klabautermann”.

Łącznie 1939-45 na terenie całej Polski wychodziło ok. 2 tys. czasopism konspiracyjnych (drukowanych, powielanych, przepisywanych na maszynie), z czego 17 ukazywało się przez całą okupację, 90 — przez 4 lata, a ok. 300 — przez 2 lata; prawie połowę z nich wydawano w Warszawie (w czasie powstania warsz. ukazywało się jawnie ponad 130 pism), ok. 200 w Krakowie i woj. krakowskim. Największy nakład miał „Biuletyn Informacyjny” ZWZ-AK (1944 — 47 tys. egz.); nakłady gł. pism drukowanych liczyły od kilku do kilkunastu tys. egz., a powielanych — do 1500 egzemplarzy.

Poza krajem ukazywały się pisma związane z rządem RP na uchodźstwie i PSZ na Zachodzie („Gazeta Polska”, „Wiadomości Polskie Polityczne i Literackie”, kontynuowane pt. „Wiadomości”, „Nowa Polska”, „Dziennik Polski”, „Dziennik Żołnierza”, „Orzeł Biały”). Ukazywały się też pisma o orientacji prosowieckiej, m.in. „Nowe Widnokręgi”, organ ZPP „Wolna Polska” oraz „Zwyciężymy” i „Żołnierz Wolności”. Początkowo w Paryżu, a od 1940 w Londynie oficjalną agencją rządu RP była PAT.

Polska Rzeczpospolita Ludowa. Zmiany w systemie prasowym po 1944 zapoczątkowało przejęcie przez państwo drukarń i gospodarki papierem. Wprowadzono cenzurę prewencyjną; od I 1945 działało Biuro Kontroli Prasy, 1946 powołano Gł. Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. Przestały wychodzić gazety prywatne, wydanie prasy przejął zał. 1944 Inst. Prasy Spółdzielni Wydawniczo-Oświat. „Czytelnik”; tzw. prasa „czytelnikowska” składała się z dzienników ogólnokrajowych (m.in. → „Rzeczpospolita”; i „Życie Warszawy”), gazet lokalnych („Dziennik Polski”, „Dziennik Łódzki”, „Głos Wielkopolski”, „Dziennik Zachodni”, „Dziennik Bałtycki” i in.), tyg. (→ „Przekrój”, „Szpilki”, „Stolica”), pism popularnonauk. („Problemy”), społ.-polit. (→ „Odrodzenie”, „Twórczość”, „Kuźnica”). Równocześnie, obok tytułów wznawianych (np. „Przegląd Techniczny”) pojawiły się nowe pisma specjalistyczne, w tym „Nowa Szkoła” i „Poznaj świat”.

Własne wydawnictwa prasowe miały: PPS (w ramach zał. 1946 Spółdzielni Wydawniczej „Wiedza”) i PPR (zał. 1947 Robotn. Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa”). Na potrzeby prasy pracowały: → Polska Agencja Prasowa PAP (powołana przez PKWN, 1944-45 p.n. Polpress), Agencja Prasowo-Informacyjna API (zał. 1944, należąca do Czytelnika), Zachodnia Agencja Prasowa (zał. 1930, 1939-44 w konspiracji) oraz utworzone 1946: Robotn. Agencja Prasowa (PPR) i Socjalist. Agencja Prasowa (PPS).

W 1945-48 stronnictwa i ugrupowania polit. wydawały własną prasę, w tym również opozycyjne wobec komunistów PSL (→ „Gazeta Ludowa” i „Chłopski Sztandar”) i SP (→ „Odnowa”); SL wydawało „Zielony Sztandar”, SD — „Nową Epokę”, PPS — „Robotnika”, „Naprzód” i „Express Wieczorny”; wzrosła liczba tytułów prasy PPR (gł. → „Głos Ludu”, „Nowe Drogi”, „Trybuna Wolności” oraz „Trybuna Robotnicza”); z pism młodzieżowych największe nakłady miały m.in. „Wici” (organ ZMW RP „Wici”) i „Walka Młodych” (organ ZWM). Ukazywały się także pisma katol. → „Tygodnik Warszawski” i → „Tygodnik Powszechny” oraz prasa Stow. „Pax”: → „Słowo Powszechne” i → „Dziś; i jutro”.

Liczba tytułów prasy legalnej 1948 wynosiła 880, średnie nakłady dzienników — 50-200 tys. egz. (najwyższy „Trybuny Robotniczej” — 400 tys. egz.), tygodników — 50-80 tys. egzemplarzy. Natomiast antykomunist. podziemie 1944-48 wydawało ponad 200 pism konspiracyjnych, gł. wydawnictwa WiN (m.in. „Polskie Słowo”, „Wolne Słowo” i „Honor i Ojczyzna”) oraz obozu nar. (m.in. „Walka” i „Polak”).

Wraz ze zmianami polit. 1948-53 — eliminacją opozycji i umacnianiem się rządów komunist. — następowała centralizacja systemu prasowego na wzór sowiecki. RSW „Prasa”, połączona 1948 z wydawnictwem prasowym Wiedza, 1950 przejęła prasę Czytelnika; 1951 utworzono Państw. Przedsiębiorstwo Kolportażu Prasy i Książki „Ruch”. Równocześnie, w trakcie scalania ruchu robotn., lud. i młodzieżowego, likwidowano ich dotychczasową prasę; po powstaniu PZPR zaczęła ukazywać się → „Trybuna Ludu”, organem ZMP został → „Sztandar Młodych”, związków zaw. — „Głos Pracy”; przestały ukazywać się ogólnopol. dzienniki ZSL i SD; zlikwidowano część pism społ.-kult. (m.in. „Odrodzenie” i „Kuźnicę” zastąpiono 1950 → „Nową; Kulturą”); znacznie ograniczono prasę katol. (1948 zlikwidowano „Tygodnik Warszawski” a jego redakcję represjonowano, 1953 „Tygodnik Powszechny” został odebrany redakcji i do 1956 wydawało go Stow. „Pax”). I chociaż na pocz. lat 50. zaczęły pojawiać się nowe pisma (1951 magazyn „Świat”, nauk.-techn. „Młody Technik” i społ.-kult. → „Życie Literackie”, 1952 → „Przegląd Kulturalny”); polityka prasowa władz w tym czasie doprowadziła do znacznego spadku liczby tytułów (1953 — 416). Dopiero pojawienie się 1954 ilustrowanych, barwnych magazynów — „Dookoła świata” i katow. „Panoramy” zapoczątkowało nową jakość na pol. rynku prasowym.

W 1956-58 nastąpiło ożywienie prasy, która odgrywała znaczną rolę polit. w ruchu na rzecz reform (np. → „Po prostu”); reaktywowano dawne i założono nowe pisma ZSL (→ „Dziennik Ludowy”, „Tygodnik Kulturalny”, „Wieś Współczesna”, „Wieści”) oraz SD (→ „Kurier Polski”); „Tygodnik Powszechny” przejęła jego dawna redakcja (J. Turowicz), zaczęła się ukazywać → „Więź”; (związana z Klubami Inteligencji Katol.) oraz nowe tytuły o zasięgu ogólnopol. (w tym „Argumenty”, „Prawo i Życie”, pismo ZHP „Na przełaj”) i regionalne (m.in. „Nadodrze”, → „Warmia i Mazury”, → „Odra”, „Odgłosy”).

Za symbol odstępowania od reform polit. zostało uznane rozwiązanie „Po prostu” (1957); powstała wówczas „Polityka” miała stanowić przeciwwagę dla opowiadających się za dalszą liberalizacją „Nowej Kultury” i „Przeglądu Kulturalnego” (rozwiązanych 1963; w ich miejsce zał. „Kulturę”).

Systematycznie wzrastała liczba tytułów (1955 — 638, 1956 — 799, 1957 — 869, 1958 — 924).

Konflikty polit. lat 60., w tym rywalizacja między frakcjami PZPR, znajdowały swój wyraz także w dążeniu do zdobycia wpływów w prasie; w końcu lat 60. szczególną aktywnością wyróżniła się grupa M. Moczara, która 1968 podporządkowała sobie „Argumenty”, „Prawo i Życie” oraz „Walkę Młodych”, 1969 inspirowała powstanie „Perspektyw” (w miejsce zlikwidowanego „Świata”), ale nie zdołała opanować „Polityki”.

Na pocz. lat 70. zaczęły ukazywać się → „Literatura”, „Czas” (Gdańsk), „Tydzień” (Poznań), „Echo Dnia” (Kielce) i in.; dużą popularnością cieszyły się czasopisma popularnonauk., w tym wznowienia wydawnictw wcześniejszych (np. „Wszechświat”, „Wiedza i Życie”); liczba tytułów prasowych osiągnęła: 1965 — 1305, 1969 — 1685, 1972 — 2979 i 1973 — 2461 tytułów.

Utworzenie 1973 koncernu wydawniczego PZPR → RSW „Prasa-Książka-Ruch” podporządkowało prasę Kom. Centr. PZPR; w gestii RSW pozostawała całość prasy partyjnej, większość gazet i czasopism informacyjno-polit., gosp., społ., kult., sport., młodzieżowych i kobiecych (1975 — 46 dzienników i 190 czasopism, stanowiących 85% nakładów całej prasy krajowej) oraz kolportaż całości pol. prasy, z prawem wyłączności; RSW decydowało o wydawaniu poszczególnych tytułów, o ich nakładach, oraz o podziale zysków, z których finansowano PZPR; strukturę RSW tworzyło m.in. 21 wydawnictw prasowych i książkowych, agencje prasowe (w tym → Polska Agencja Interpress, Centralna Agencja Fotograficzna oraz Krajowa Agencja Wydawnicza) oraz własne drukarnie i sieć kolportażu; po 1975 system wydawania lokalnej prasy RSW dostosowano do nowego podziału administracyjnego Polski. Prasę wydawały ponadto: Prasa ZSL (zał. 1959), wydawnictwo SD Epoka (1957), Czasopisma Wojskowe (1953), Wydawnictwa Czasopism Technicznych NOT (1949), a także specjalistyczne wydawnictwa książkowo-prasowe, jak np. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne (23 czasopisma) oraz katol. PAX i Znak. Polityczna kontrola nad prasą pozostawała domeną cenzury, posługującej się instrukcjami (tzw. zapisy cenzorskie) zawierającymi spisy tematów z różnych dziedzin, nazwisk, publikacji itp., których eliminacja z druku była motywowana gł. względami politycznymi.

W 2 poł. lat 70., wraz z organizowaniem się demokr. opozycji, pojawiła się prasa podziemna wydawana poza cenzurą; łącznie z ukazującymi się w takim samym trybie książkami, tworzyła tzw. → drugi obieg wydawniczy. Pisma te wyrażały poglądy powstających wówczas ugrupowań i związków polit. (m.in. „Głos”, studencki „Bratniak”, „Biuletyn Informacyjny KOR” i „Robotnik” KOR, „Opinia” ROPCiO, „Gazeta Polska” KPN, kwartalnik polit. → „Krytyka”, lit. „Zapis”, „Puls”, → „Res Publica”, katol. „Spotkania” i in.); łącznie do VIII 1980 ukazało się ok. 200 tytułów.

Po VIII 1980 nastąpił szybki rozwój prasy NSZZ „Solidarność”; powstało 6 legalnych pism Solidarności, w tym m.in. ogólnopol. „Tygodnik Solidarność” (III-XII 1981 i od V 1989), a wyd. poza cenzurą prasa związkowa — regionalna i zakładowa — liczyła ponad 3000 tytułów. Równocześnie wzrosły nakłady oraz pojawiły się wznowienia i nowe tytuły prasy katol. o zasięgu ogólnopol. i regionalnym (np. związany z Pol. Związkiem Katol.-Społ. → „Ład”); w ramach RSW opinie zachowawczo-nacjonalistycznych kręgów PZPR wyrażał tyg. „Rzeczywistość”.

Po wprowadzeniu stanu wojennego 13 XII 1981 czasowo została zawieszona większość prasy, ukazywały się jedynie „Trybuna Ludu” i „Żołnierz Wolności” oraz 16 gazet pozawarszawskich. W I 1982 rozpoczęto wydawanie dziennika rządowego PRL → „Rzeczpospolita”; do VII 1982 wznowiono większość zawieszonych tytułów i rozpoczęto wydawanie nowych, ogólnopol. czasopism społ.-polit. (→ „Przegląd Tygodniowy”, „Tu i teraz”, a od 1985 „Kultura” z nową redakcją); 1982-84 pojawiło się 17 pism katol., w tym „Katolik” (wyd. Pax), „Tygodnik Polski” (ChSS), „Przegląd Katolicki” (Archidiecezja Warsz.) i „Gwiazda Morza” (Gdańsk) oraz wznowione: „Powściągliwość i Praca” (o.o. michaelici) i „Królowa Apostołów” (pallotyni).

W stanie wojennym — mimo represji — szybko rozwinęła się prasa podziemna, związana gł. z działającą w konspiracji Solidarnością. Poza cenzurą wychodziły pisma informacyjno-publicyst. („Wiadomości”, „Tygodnik Mazowsze”, „Tygodnik Wojenny”, „Przegląd Wiadomości Agencyjnych”), społ.-polit. różnych opcji ideowych („Krytyka”, „Vacat”, „Robotnik”, „Kos”, „Głos”, „Słowo”, „Kurs”, „13”, „Niepodległość”, „Antyk”, „Orientacja na Prawo”, „Stańczyk”), społ.-kult. („Arka”, „Obecność”, „Wezwanie”, „Kultura Niezależna”), środowiskowe (np. oświat. „Tu teraz”, studenckie: „Bratniak” i „Promieniści”), zakładowe i międzyzakładowe związane ze strukturami NSZZ „Solidarność” (np. krak. „Hutnik”). W 1987 mies. „Res Publica”, jako pierwsze pismo tego rodzaju, poddał się cenzurze i zaczął ukazywać się oficjalnie. Szacunkowo, w drugim obiegu ukazało się 1983 — ok. 600 tytułów, a 1989 — ok. 900; łącznie poza cenzurą wydano ok. 2000 tytułów prasowych.

TRZECIA RZECZPOSPOLITA

W wyniku zmian polit. 1989 pojawiła się wysokonakładowa prasa niezależna (→ „Gazeta Wyborcza” i wznowiony „Tygodnik Solidarność”); ujawniały się pisma drugiego obiegu („Arka”, „Krytyka” i in.). Oficjalnie rozprowadzane są tytuły prasy emigracyjnej (np. paryska → „Kultura”).

W 1990 uchwalono nowe regulacje prawne związane z wydawaniem prasy: ustawowo zniesiono cenzurę i zlikwidowano Gł. Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, dotychczasowy licencyjny system prasowy zamieniono na rejestracyjny (warunkiem ukazywania się zaczęła być sądowa rejestracja tytułu, co przyspieszyło zakładanie nowych pism, o których egzystencji zaczął decydować rynek); wreszcie na mocy uchwały sejmowej rozwiązano RSW, likwidując przy tym monopol państwa w dziedzinie kolportażu (wyodrębniony Ruch pozostał jednak państw., i nadal największym, dystybutorem prasy).

Decyzje te, określając zasady funkcjonowania obecnego systemu prasowego w Polsce, doprowadziły do wielu zmian na rynku wydawniczym. Komisja likwidacyjna RSW sprzedała na przetargach większość pism należących do RSW (zakupiły je spółki należące do wydawców pol. i zagr.), niektóre tytuły zlikwidowano, inne przekazano spółdzielniom dziennikarskim utworzonym przez zespoły redakcyjne. Nowe zespoły redakcyjne zaczęły wydawać m.in. „Rzeczpospolitą”, „Życie Warszawy” i „Express Wieczorny”, „Trybunę” (nawiązującą do zlikwidowanej „Trybuny Ludu”); niektóre gazety zmieniły tytuły (np. regionalne edycje „Życia Warszawy” stały się często lokalnymi gazetami), przestała ukazywać się część tygodników kult.-społ. (m.in. „Życie Literackie”, „Zdanie”, „Kultura”); ponadto powstało wiele pism związanych z nowymi partiami i ugrupowaniami polit., m.in. „Słowo Narodowe” (SN), „Sprawa Polska” (ZChN), „Najwyższy Czas!” (UPR), „Gazeta Polska” (środowiska prawicowe). Stałe grono odbiorców ma prasa katol., w tym m.in. „Niedziela” (Częstochowa), „Gość Niedzielny” (Katowice), „Słowo. Dziennik Katolicki” oraz mies. „Przegląd Powszechny” (jezuici).

Na sprywatyzowanym rynku prasowym pojawili się nowi wydawcy (m.in. → Prószyński i S-ka, wydający obecnie kilkanaście pism, w tym należący do najwyżej nakładowych „Poradnik Domowy”) i zaczęły się ukazywać tytuły wyróżniające się szczególną dbałością o szatę graficzno-edytorską (np. → „Twój Styl”, „Pani”). Zmieniony układ graficzny, dobry papier i kolor, ponadto korzystanie z nowocz. technik wydawniczych (skład komputerowy i wysokiej jakości druk) uczyniły pol. czasopisma bardziej atrakcyjnymi i konkurencyjnymi wobec wchodzących na rynek kolorowych, zach. magazynów. Mniejszą wagę do walorów estet. przywiązywali wydawcy pism społ.-obyczajowych (np. „Kobieta i Mężczyzna”), sensacyjno-kryminalnych („Detektyw”, „Kobra”, „Nowy Detektyw”) oraz bulwarowych („Super Bankrut”) i erotyczno-pornograficznych („Goniec Aferalny”). W agresywnym antyklerykalizmie i polit. skandalach wyspecjalizował się tyg. „Nie” J. Urbana.

Istotne zmiany nastąpiły w finansowaniu wydawnictw prasowych; ich gł. źródłem dochodów stały się płatne ogłoszenia reklamowe. Trudności finansowe doprowadziły do znacznej płynności na rynku prasowym i częstych zmian własnościowych, na ogół wiążących się z pozyskiwaniem kapitału zagr., np. franc. grupa Hersanta wykupiła kilka tytułów (zachowała jedynie udziały w „Rzeczpospolitej”), Passauer Neue Presse m.in. „Gazetę Robotniczą”, „Dziennik Zachodni”, „Trybunę Śląską”, „Dziennik Bałtycki”, Euroexpansion miał udziały w „Gazecie Bankowej”, Fibak Marquard Press — m.in. w „Panoramie”, „Expressie Wieczornym” i „Sztandarze Młodych”, N. Grauso — w „Życiu Warszawy”, Jean Frey Publishing A.G. — w „Przyjaciółce” i „Życiu Gospodarczym”.

Łącznie 1995 ukazywało się ok. 4500 tytułów, wyd. przez ok. 3500 wydawców, z których 120 było zrzeszonych w zał. 1991 Unii Wydawców Prasy — m.in. spółki: Agora-Gazeta („Gazeta Wyborcza”), Presspublica („Rzeczpospolita”), Dom Wydawniczy SM („Sztandar Młodych”), Media Express („Super Express”), Górnośląskie Towarzystwo Prasowe („Trybuna Śląska”), Express Wieczorny („Express Wieczorny)”, Agencja Wydawniczo-Reklamowa Wprost („Wprost”), Spółdzielnia Pracy Dziennikarzy i Wydawców Polityka („Polityka”); Unia kontroluje ponad 90% nakładu i reprezentuje interesy wydawców prasowych wobec władz. Sprawy związane z nakładami i dystrybucją prasy porządkuje Związek Kontroli i Dystrybucji Prasy (zał. 1994).

Wysokie nakłady osiągnęły konkurujące ze sobą na pol. rynku czytelniczym tanie, kolorowe magazyny o różnej tematyce (m.in. kobiece, rodzinne, młodzieżowe, telew., doradcze, a także pornograficzne), będące gł. własnością wydawców zach. (np. Bertelsmann, Axel Ganz, Andreas Tilk, Grűnert Jahr Verlag, Phoenix. Intermedia, Aenne Burda, H. Bauer, Springer oraz Scandinavia-Poland Publ. House Ltd) lub spółek z udziałem kapitału zagr. (gł. amer., niem., norw., szwajc. i szwedz.); ich interesy reprezentuje Ogólnopol. Stowarzyszenie Wydawców (zał. 1992, zrzeszające 21 wydawnictw).

Prasa mniejszości narodowych: 1945 zaczęły ukazywać się pisma żyd. w językach hebr., jidysz i pol., m.in. tyg. „Fołks-Sztyme” (1946-91, 1950-68 dziennik, jidysz) zastąpiony 1992 przez dwutyg. „Jidysze Wort”/„Słowo Żydowskie” (jidysz-pol.), mies. Bundu „Fołks Cajtung” (1946-49), „Jidysze Szrift” (1946-68) i młodzieżowe „Jidełe” (1992, jidysz-hebr.); od 1950 jest wyd. kwartalnik „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”. Pozostałe mniejszości nie mogły początkowo wydawać własnej prasy; zmiany nastąpiły dopiero po 1956; na pocz. lat 90. pojawiło się wiele nowych pism, zwł. ukr. i białorus., które z braku funduszy wkrótce zawiesiły działalność; gł. tytuły: prasa mniejszości niem. — tyg. „Hoffnung” (1993), dwutyg. „Oberschlesicher Zeitung”/„Gazeta Górnośląska” (1990, niem.-pol.), mies. „Masurische Storchenpost” (1990); ukr. — tyg. polit. i społ.-kult.-oświat. „Nasze Słowo” (1956), pisma młodzieżowe „Zustriczi” (1984-90), lokalne mies. „Nad Buhom i Narwoju” (1991) oraz „Peremyśki Dzwony” (1992), katol. „Błahowist” (1991), łemkowskie kwartalniki „Besida” (1989), „Watra” (1993); białorus. — tyg. polit.-informacyjny „Niwa” (1957), mies. rel. „Łampada” (1987) i społ.-kult. „Dyskusja” (1993, pol.-białorus.), kwartalnik „Biełaruskija Nawiny” (1991), lokalne „Hołos Haradka” (1990-93); litew. — mies. społ.-kult. „Ausra” (1960); czes. i słowac. — mies. społ.-kult. „Żivot” (1958); cygańskiej — pismo społ.-kult. „Rrom P-O Drom” (1990), mies. „Informacioqo Lil e Rromane Uniaqoro” (1991, roma-ang.); w jęz. kaszubskim ukazują się mies. społ.-kult. „Zrzesz Kaszebsko” (1933-39, 1945-47 i od 1992) oraz „Vzenjik” (1984).

Organizacje dziennikarzy: 1945-51 działał Związek Zaw. Dziennikarzy Pol. (zał. 1931, reaktywowany pod tą nazwą), 1951-82 i od 1989 → Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich, od 1982 Stow. Dziennikarzy PRL (od 1990 p.n. → Stowarzyszenie Dziennikarzy Rzeczpospolitej Polskiej), od 1991 Stowarzyszenie Dziennikarzy Katolickich.

Wśród dziennikarzy, publicystów i redaktorów okresu po 1945 do najbardziej znanych, reprezentujących różne opcje polit., należą m.in.: S. Bratkowski, L. Bójko, Z. Broniarek, K. Dziewanowski, M. Eile, D. Fikus, J. Giedroyc, R. Kapuściński, S. Kisielewski, H. Korotyński, H. Krall, J. Kuśmierek, T. Mazowiecki, A. Michnik, J. Nowak-Jeziorański, A. Osęka, E. Osmańczyk, D. Passent, M. Podkowiński, M. Radgowski, M.F. Rakowski, K.T. Toeplitz, J. Turowicz, P. Wierzbicki.

W dziejach prasy pol. XIX i XX w. ważną rolę odgrywała także prasa emigr. i polonijna; po II wojnie świat. prasa polskiej emigracji politycznej, zwł. paryska „Kultura” J. Giedroycia (→ polonijna prasa).

Badania nad prasą są prowadzone gł. w Ośrodku Badań Prasoznawczych w Krakowie, w Pracowni Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego XIX i XX w. IBL, PAN oraz w Inst. Dziennikarstwa Uniw. Warszawskiego. Zagadnieniom prasoznawczym poświęcono następujące serie wydawnicze i czasopisma: „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” (1962-77 p.n. „Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego”) wyd. we Wrocławiu 1962-93, „Materiały i Studia do Historii Prasy i Czasopiśmiennictwa Polskiego” wyd. w Warszawie 1966-72, Polska bibliografia adnotowana wiedzy o środkach masowego komunikowania... (od 1965) wyd. w Krakowie 1969-72, „Zeszyty Prasoznawcze” wyd. w Krakowie od 1958. Bibliografia

W. BARTOSZEWSKI Konspiracyjne czasopiśmiennictwo kulturalne w kraju w latach 1939-45. Zarys informacji, „Twórczość” 1961, nr 10;

Historia prasy polskiej, red. J. Łojek: J. ŁOJEK i in. Prasa Polska 1661-1864 (t. 1), Z. KMIECIK Prasa polska 1864-1918 (t. 2), A. PACZKOWSKI Prasa polska 1918-1939 (t. 3), J. JAROWIŃSKI, J. MYŚLIŃSKI, A. NOTKOWSKI Prasa polska 1939-45 (t. 4), Warszawa 1976-80;

S. LEWANDOWSKA Polska konspiracyjna prasa informacyjno-polityczna 1939-1945, Warszawa 1982;

A. NOTKOWSKI Polska prasa prowincjonalna Drugiej Rzeczpospolitej, Warszawa 1982;

J. ŁOJEK, J. MYŚLIŃSKI, W. WŁADYKA Dzieje prasy polskiej, Warszawa 1988;

W. PISAREK Komunikowanie masowe w Polsce. Lata osiemdziesiąte, „Zeszyty Prasoznawcze” 1991, nr 1-2.

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, środki komunikowania masowego, mass media, środki masowej informacji i propagandy, urządzenia, instytucje, za pomocą których kieruje się pewne treści do bardzo licznej i zróżnicowanej publiczności; do środków masowego przekazu zalicza się przede wszystkim wysokonakładową prasę, radio, telewizję, fonografię (płyty, kasety), szeroko dystrybuowane filmy kinowe i wideokasety oraz wyd. w wielkich nakładach książki; środki masowego przekazu tworzą podstawę systemu komunikowania w → kulturze masowej i w wysokim stopniu określają jej charakter.

Decydującym wyróżnikiem środków masowego przekazu jest ich wielki (ponadregionalny, ogólnokrajowy, zmierzający do globalnego) zasięg. Treści przekazywane przez środki masowego przekazu mają charakter publ. (są kierowane do wszystkich, których mogą interesować) i są masowo odbierane. O masowym charakterze każdego środka decyduje nie jego wprowadzenie, a upowszechnienie, możliwe tylko dzięki wysokiemu poziomowi techniki i technologii, zapewniającemu tanią produkcję nośników informacji (drukowanych, wizualnych, dźwiękowych i audiowizualnych); dla rozwoju środków masowego przekazu są ponadto istotne rozwiązania ekon. oraz poziom społ. edukacji. Masowymi środkami stawały się kolejno: w XIX w. prasa (funkcjonowała w najwyżej rozwiniętych krajach Europy i w Ameryce Pn.), w XX w. — film (lata 20.), radio (lata 30.), telewizja (lata 50.). Generalnie zbiegło się to z ukształtowaniem społeczeństw przem., w których masowej produkcji, dystrybucji i konsumpcji dóbr materialnych towarzyszyło zapotrzebowanie na szybką informację, powszechną edukację oraz łatwo dostępną rozrywkę. Podstawowe cechy środków masowego przekazu i wysokonakładowej prasy były długo utożsamiane: przekaz przygotowywany przez liczny zespół był kierowany z centrum do rozproszonej publiczności, przepływ informacji odbywał się w regularnych odstępach czasu (codziennie, raz na tydzień itd.) i był zasadniczo jednokierunkowy, odbiorca mógł mieć wpływ na przekazywane treści jedynie przez zmienną skalę popytu, treści, aby dotrzeć do jak najszerszego kręgu czytelników, musiały być dostosowane do horyzontów oczekiwań i kompetencji przeciętnego odbiorcy, funkcją środków masowego przekazu była informacja, niekiedy propaganda. Nowe cechy wniosły inne środki masowego przekazu; radio i telewizja dzięki transmisji bezpośredniej, umożliwiają natychmiastowość i jednoczesność przekazu, który wg teoretyków komunikowania jest nietrwały; film koncentruje się na funkcji rozrywkowej lub artyst., może mieć charakter propagandowy; przekaz filmu kinowego jest jednoczesny, ale wyłącznie w odniesieniu do konkretnego audytorium wypełniającego salę kinową, ponadto jednorazowy, a nie — regularny i periodyczny.

Termin mass media powstał w Stanach Zjedn. w latach 40. i zwracał uwagę na gł. cechy środków masowego przekazu: masowość produkcji i odbioru przekazów oraz schematyczność, prostotę i łatwą dostępność przekazywanych treści. Zabiegiem planowo stosowanym w środkach masowego przekazu jest homogenizacja (wymieszanie, a następnie ujednolicenie pierwotnie niejednorodnych elementów zawartych w jednym przekazie), która ma ułatwić odbiór przekazu i przyciągnąć uwagę różnych grup publiczności, zwł. najliczniej reprezentowanych, a w konsekwencji przynieść jak największy zysk; najczęściej sprowadza się ona do uproszczeń, np. przekształcenia arii operowej w piosenkę, powieści — w komiks, czy wykorzystania arcydzieła mal. w reklamie; z tego powodu zarzuca się środkom masowego przekazu trywializowanie kultury, propagowanie złego gustu, uwalnianie mniej przygotowanych odbiorców od poszukiwania treści o istotnych walorach estet. i poznawczych. Masowość środków przekazu nie musi automatycznie prowadzić do ignorowania wartości kultury, natomiast skłania do społ. kontroli w różnych formach: zinstytucjonalizowanej cenzury (polit. — w systemach autorytarnych, obyczajowej — w niektórych systemach demokr.), powoływania specjalnie dobieranych gremiów oceniających przestrzeganie prawa przez nadawców; do samokontroli skłaniają nadawcę: przywiązanie publiczności do pewnych tradycji, odbiorcy nie podlegający standaryzacji gustów, duża konkurencja na rynku mediów zmuszająca do wysokiego profesjonalizmu. Ekspansja elektroniczna środków masowego przekazu doprowadziła do istotnych przemian w sposobach uczestnictwa w kulturze; w USA upowszechnienie się telewizji w latach 50. zagroziło wytwórniom filmów w Hollywood, wcześniej film odebrał część publiczności rewiom i teatrom, a radio przyczyniło się do czasowego spadku popularności teatrów muz.; z kolei gazety i czasopisma stanęły wobec konkurencji programów informacyjnych stacji radiowych i telew.; bujny rozwój mediów elektron. niepokoił wydawców książek. Już jednak w latach 70. i później, gdy w wielu krajach upowszechniła się wideokaseta oraz wielokanałowa telewizja satelitarna, kablowa i płatna, okazało się, że konkurencyjność nie zagraża współistnieniu różnych mediów — rywalizujących ze sobą różnych stacji telew., rozgłośni radiowych czy gazet i czasopism; okazało się też, że ekspansja nowych środków elektron. nie zahamowała czytelnictwa książek, chociaż większość ludzi czyta dla przyjemności literaturę popularną i bestsellery, a nie klasykę. Rozwój środków masowego przekazu prowadził od zasady „wszystko dla wszystkich” do specjalizacji — „coś dla każdego”. Prasę popularną w latach 30. w USA, a w latach 40. w Europie zaczęto adresować do określonego czytelnika — upowszechniły się ilustrowane magazyny dla kobiet, mężczyzn, później dla młodzieży; wyodrębniały się stacje radiowe i telew. typowo informacyjne, muz., poradnicze itp. Ostatnio w najbardziej rozwiniętych krajach Zachodu zarysowała się znamienna tendencja do skupiania w swym ręku przez coraz mniejsze grupy ludzi mediów o coraz większym zasięgu; w W. Brytanii np. R. Murdoch posiadając prasę, telewizję kablową i satelitarną, teoretycznie może dotrzeć do 2/3 mieszkańców kuli ziemskiej, a jego dziennik „The Times” mógł wygrać wojnę cenową (1993-94 obniżka z 45 do 20 pensów). Lata 90. charakteryzują się (m.in. w wyniku rozwoju komputerowych sieci informacyjnych i telewizji) zmniejszoną sprzedażą pism (np. nakład „New York Timesa” w ciągu 1994 r. spadł z 1141 tys. do 115 tys. egz.), przy jednocześnie większych zyskach związanych ze wzrostem wpływów z ogłoszeń. W Stanach Zjedn. ukazuje się mniej tytułów czasopism w porównaniu z latami 70., ale są one czytane przez większą liczbę odbiorców. Pojawiły się też i ugruntowały swoją pozycję w skali globalnej wielkie stacje telewizji satelitarnej; faktycznym monopolistą w telew. informacji o zasięgu świat. jest sieć CNN (→ Cable News Network, zał. 1980 przez T. Turnera, jako eksperymentalny 24-godzinny dziennik telew.), a w zakresie telewizji muz. — amer. MTV, posiadająca swoje filie na wszystkich kontynentach.

W Polsce rozwój środków masowego przekazu z powodów polit. i ustrojowych podlegał innym mechanizmom, niż w krajach zach.; chociaż początki polskich środków masowego przekazu sięgają okresu międzywojennego, zwł. gdy chodzi o prasę, próg umasowienia np. radia został przekroczony dopiero po wojnie, a telewizji w poł. lat 60. W PRL media, także prasa stronnictw i ugrupowań polit., podlegały kontroli państwa, od 1948 środki o zasięgu masowym były narzędziem polityki kult., określanej przez PZPR-owskie centrum władzy. Środki masowego przekazu spełniały jednocześnie funkcje informacyjne, propagandowe, rozrywkowe i edukacyjne; pryncypia ideologiczne, wykluczając naturalną na Zachodzie walkę mediów o odbiorcę, umożliwiły przekazywanie treści trudniejszych, klasyki artyst., eksperymentów twórczych, ale ograniczały przy tym rozwój treści o charakterze popularnym oraz ściśle limitowały i selekcjonowały dopływ takich treści z Zachodu. Z kolei embargo państw zach. na pewne technologie opóźniło rozwój mediów elektron., szczególnie telewizji; pod tym względem zmiana nastąpiła w początku lat 70. W latach 80. pojawiły się magnetowidy w powszechnym użytku oraz coraz większa liczba anten do odbioru telewizji satelitarnej, rosły wpływy zach. kultury masowej. Dopiero jednak 1989, zasadniczo zmieniły się zasady masowej komunikacji; od tego czasu buduje się w Polsce rynek mediów, ale też wzrasta ekspansja zach. firm wydawniczych, telew. sieci satelitarnych, agencji reklamowych oraz producentów nośników informacji. Inaczej niż w państwach zach., bo w o wiele krótszym czasie, przebiegają procesy pozyskiwania odbiorcy, konkurencji między nadawcami oraz specjalizacji środki masowego przekazu. Niemal jednocześnie dokonuje się przejście od ładu komunikacyjnego, pozostającego pod kontrolą państwa, do sytuacji regulowanej przez rynek oraz od konkurencji chaotycznej, pozbawionej odpowiedniej regulacji prawnej, do uporządkowania zasad funkcjonowania środków masowego przekazu. Dokonuje się, swego rodzaju wtórna monopolizacja rynku (zwł. prasowego) przez nadawców mocniejszych finansowo. Problematyką komunikowania masowego zajmuje się kilka tysięcy placówek badawczych i dydaktycznych oraz kilka towarzystw nauk., w tym → Międzynarodowe Stowarzyszenie do Badań Komunikowania Masowego (AIERI). Zob. też prasa, prasoznawstwo, radio, reklama, telewizja.

T. GOBAN-KLAS Komunikowanie masowe. Zarys problematyki socjologicznej, Kraków 1978;

A. KŁOSKOWSKA Kultura masowa. Krytyka i obrona, wyd. 2 Warszawa 1980;

A. MROZOWSKI Między manipulacją a poznaniem. Człowiek w świecie mass mediów, Warszawa 1991.

POLSKA. RADIO.

HISTORIA

Druga Rzeczpospolita. Polskie Radio SA otrzymało koncesję na prawo budowy i eksploatacji urządzeń radiofonicznych na obszarze Polski. 18 VIII 1925 (pierwszy dyr. Z. Chamiec); VII 1935 większość akcji spółki (96%) wykupił rząd, uzyskując decydujący wpływ na politykę programową radia (dyr. R. Starzyński). 18 IV 1926 została uruchomiona pierwsza rozgłośnia i stacja nadawcza Pol. Radia w Warszawie, 24 V 1931 we wsi Łazy k. Raszyna najsilniejsza wówczas na świecie radiostacja (moc 120 kW); w Niepokalanowie zorganizowano z inicjatywy ojca Maksymiliana Kolbego radiostację krótkofalową. Do 1939 działało 8 rozgłośni radiowych i 10 stacji nadawczych, które uruchamiano w następującej kolejności: Warszawa I (1926), Kraków (1926), Poznań (1927), Katowice (1927), Wilno (1928), Lwów (1930), Łódź (1931), Toruń (1935), Warszawa II (1937), Baranowicze (1938). 1 I 1939 abonentów radiowych było 1016 tys. (na wsi 327 tys.); na 100 mieszk. przypadało ok. 3 abonentów; ponad 37% czynnych aparatów stanowiły odbiorniki kryształkowe.

Stałe, regularne programy nadawano z Warszawy od 1926. Polskie Radio było 1927 inicjatorem międzynar. wymiany programów (Chamiec został przewodn. specjalnie utworzonej komisji w Międzynar. Unii Radiofonicznej); od 1935 utrzymywało stałą łączność z Polonią (audycje emitowane do Europy, USA, Ameryki Południowej, także w językach obcych). Było ważnym czynnikiem w integracji porozbiorowych terenów, kształtowało wzorzec poprawnej polszczyzny mówionej. Od 1930, po okresie eksperymentów, ustalały się podstawy estetyki specyficznie radiowej. Audycje słowne były wypierane przez muzyczne; 1938 na 40 tys. godz. programu (w skali rocznej) nadawano 26,2% audycji słownych, 54,1% muzycznych, 5,2% słowno-muz.; emitowano nabożeństwa, audycje dla węższych grup słuchaczy (uczniów, dzieci, rolników, żołnierzy, robotników). W 1933 powstał → teatr radiowy zw. Teatrem Wyobraźni (Z. Marynowski, W. Melina); od 1926 nadawano słuchowiska dla dzieci (W. Tatarkiewicz-Małkowska). Do osiągnięć programowych należały audycje działu lit., zwł. przygotowywane 1935-39 pod kierunkiem W. Hulewicza i J. Parandowskiego, przy współpracy z Z. Kisielewskim i reżyserami T. Byrskim i A. Bohdziewiczem. Do najpopularniejszych audycji rozrywkowych należał cykl Wesoła lwowska fala (od 1933). W 1936 rozpoczęto nadawanie transmisji pierwszej radiowej imprezy estradowej (Podwieczorek przy mikrofonie) oraz emisję pierwszej „mówionej” pol. powieści radiowej (Dni powszednie państwa Kowalskich M. Kuncewiczowej). Wydział muz. pod kierunkiem E. Rudnickiego (od XII 1934), M. Jaworskiego i R. Jasińskiego rozpoczął cykle audycji muz.; powstała Mała Orkiestra Polskiego Radia (1 IV 1935; pod dyr. Z. Górzyńskiego) i Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia (2 X 1935; pod dyr. G. Fitelberga), której koncerty były wydarzeniami artyst. w kraju i za granicą. Wydział oświat. (pod kierunkiem H. Mościckiego i E. Grochowskiej) nadawał audycje dla szkół, przy współpracy popularyzatorów (S. Sumiński, J. Żabiński). W 1935 powstał wydział aktualności (S. Stok, S. Poraj-Koźmiński) obejmujący: dzienniki (K. Pruszyński, S. Sachnowski), wiadomości sport. (J. Felsztyński, J. Dylewski); od 1938 nadawano Tygodnik dźwiękowy (z wykorzystaniem nagrań na Stille'u i płytach miękkich; spikerzy, m.in.: J. Poraska, T. Bocheński, J. Opieński, Z. Świętochowski; w programie dla zagranicy A. Hryszkiewicz, K. Pieńkowski, później B. Kielski, J. Przybora). Katowice wyróżniały się bogatym programem audycji regionalnych (np. gawędy W niedzielę przy żeleźnioku). Audycje w językach mniejszości nar. (nadajniki znajdowały się na terenie Niemiec) były emitowane rzadko i niesystematycznie. Program Polskiego Radia odzwierciedlał pluralizm kierunków ideowych i założeń artyst., znamienny dla ówczesnej kultury. Ukazywały się czasopisma, tyg. ilustrowany „Radio” (1926-34) i jego kontynuacja „Antena” (do 1939).

Druga wojna światowa. Po wybuchu II wojny świat. Polskie Radio — nie przygotowane organizacyjnie i programowo — 5 IX 1939 zakończyło działalność. Ochotniczy zespół radiowców (Rudnicki — mianowany dyr. przez S. Starzyńskiego, Poraj-Koźmiński, M. Ponikowska, M.N. Żebrowska) uruchomił rozgłośnię kierującą życiem oblężonej Warszawy; następnie gromadził sprzęt i organizował program (także pracował nad koncepcją Polskiego Radia po wojnie) we współpracy z Dep. Informacji i Prasy Delegatury Rządu na Kraj oraz BIP KG AK; 9 VIII-4 X 1944 nadawał audycje przez radiostację AK → „Błyskawica”; (twórca T. Żenczykowski, kierownik S. Zadrożny, red.: J. Nowak-Jeziorański, Rudnicki, E. Osmańczyk, Z. Skierski, M. Ponikowska). Dla Polaków nadawało programy BBC (od 1939), później docierały audycje rozgłośni ZPP. Okupanci pod groźbą kary śmierci zakazali słuchania radia, w celach propagandowych w miastach instalowano na ulicach głośniki, pogardliwie zw. szczekaczkami. Zniszczeniu uległy rozgłośnie, radiostacje, płytoteki, biblioteki, archiwa.

Polska Rzeczpospolita Ludowa. W 2 poł. 1944 ekipa PKWN (z W. Billigiem na czele oraz m.in.: S. Nadzin, R.Z. Lipiński, H. Lukrec, W. Matuszewska, J. Mietkowski, J. Stefczyk) przystąpiła do odbudowy i organizacji pol. radiofonii; 11 VIII w Lublinie rozpoczęła działalność radiostacja Pszczółka. 22 XI 1944 utworzono Przedsiębiorstwo Państw. „Polskie Radio”. Pierwszymi lektorami (od 1948) byli: K. Pytlarczykówna, T. Bukowski, M. Kwiatkowski, S. Masłowski, T. Nowicki. Do 1949 pol. radiofonia została odbudowana. Dysponentem radia były gł. centralne władze PPR, wśród kierowników pol. radiofonii byli znani działacze komunist., także publicyści związani z SD, PPS, rzadko SL. Legalna opozycja polit. nie miała mężów zaufania w kierownictwie. Zwrot polit. wprowadzający zmianę statusu Polskiego Radia nastąpił po kongresie zjednoczeniowym PPR i PPS. Na mocy dekretu z 4 II 1949 utworzono Centralny Urząd Radiofonii (CUR), który miał być organem nadrzędnym nad Polskim Radiem i państw. Przedsiębiorstwem Radiofonizacji Kraju (utworzonym 1949); dyrektor programowy (J. Baumritter) i jego współpracownicy w dziedzinie informacyjno-polit. współdziałali z Wydziałem Prasy i Wydawnictw KC PZPR. 2 VIII 1951 zniesiono CUR i zlikwidowano Przedsiębiorstwo państwowe „Polskie Radio”, wzorem radiofonii sowieckiej powołano Kom. do Spraw Radiofonii „Polskie Radio”, określony jako organ rządu ds. radiofonii i telewizji, 2 XII 1960 przekształcony w Kom. do Spraw Radia i Telewizji „Polskie Radio i Telewizja” — organ administracji państwowej.

Przekazanie 24 VII 1949 Centr. Radiostacji w Raszynie o mocy 200 kW (maszt antenowy 335 m) umożliwiło uruchomienie po raz pierwszy w Polsce 2 programów ogólnopol. — Programu I i Programu II. W 1950 zaczęto stosować taśmę magnetofonową do rejestrowania i odtwarzania audycji (wcześniej emitowanych na żywo lub z płyt gramofonowych); na falach ultrakrótkich (UKF), po próbach 1953, nadawano od 1958 Program III, od 1976 Program IV. Pierwszą audycję stereofoniczną nadano z Warszawy 14 VIII 1961, od 1967 wydłużano czas nadawania stereofonicznego. W 1966 wprowadzono ogólnopol. program nocny, 1973 całodobowy. W 1974 oddano do użytku Centrum Radionadawcze w Konstantynowie k. Gąbina, o mocy 2000 kW, z najwyższym na świecie masztem o wys. 646 m (działał do VIII 1991, jego funkcję przejęła czasowo zmodyfikowana radiostacja w Raszynie). W 1980 było czynnych 17 rozgłośni radiowych: centrala w Warszawie nadająca 4 programy (I na falach długich, II na falach długich, średnich i ultrakrótkich oraz III i IV na falach ultrakrótkich) i 16 regionalnych (1945 — Kraków, Warszawa, Katowice, Bydgoszcz, Poznań, Gdańsk, Łódź, Szczecin; 1946 — Wrocław; 1951 — Rzeszów; 1952 — Opole, Lublin, Białystok, Olsztyn, Kielce; 1953 — Koszalin, Zielona Góra), nadających program lokalny na falach ultrakrótkich. W 1957 zainaugurowała działalność Radiostacja Harcerska (od 1960 p.n. Rozgłośnia Harcerska).

Od 1944 wszystkie teksty audycji znajdowały się pod kontrolą państw. cenzury. Program informacyjno-polit., początkowo o zabarwieniu polemicznym (temat wojny, powstania warszawskiego, eksterminacyjnej polityki okupanta; gł. cykl publicystyczny Głosy życia, dotyczący powrotu Polski na Ziemie Zach. i Pn.), od utworzenia zdominowanego przez komunistów Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (28 VI 1945) nabierał charakteru zdecydowanie propagandowego (cykle Z dziejów barbarzyństwa niemieckiego w Polsce, Jedziemy na Zachód, Z życia narodów słowiańskich; poświęcona problemom wewn. kraju Trybuna radiowa, oparta na listach słuchaczy; później Fala 49); przeprowadzano kampanie propagandowo-agitacyjne, np. przed referendum (VI 1946) i wyborami (I 1947); od 1949 nadawano relacje z procesów polit.; skasowano transmisje nabożeństw (przywrócone 1980). Wypełnianiem „białych plam”, luk informacyjnych oraz prostowaniem fałszerstw w programie Polskiego Radia zajęły się sekcje pol. rozgłośni zach. — BBC, Głosu Ameryki, a zwł. → Wolnej Europy; w kraju były one zagłuszane i stanowiły przedmiot gwałtownych kampanii, zwalczających „wrogą propagandę”. Przełomowe wydarzenia w kraju odbijały się na sytuacji radia (ożywienie polit., społ. i kult. 1956-60, koncepcja tzw. propagandy sukcesu w latach 70.); przeciw polityce władzy po 13 XII 1981 zaprotestowało wielu publicystów, twórców, aktorów, którzy odmówili współpracy z radiem; po weryfikacji polit. zwolniono wielu pracowników; od IV 1982 emitowano okresowo w Warszawie i in. miastach cykl niezależnych audycji (→ Radio „Solidarność”), także na fonii telewizji (współorganizatorzy Z. i Z. Romaszewscy). Eksperymenty i poszukiwania nowatorskich rozwiązań owocowały w dziedzinie reportażu, audycji dokumentalnych, słuchowisk. Do programu polit.-informacyjnego wprowadzono audycje typu magazynowego: Muzyka i aktualności (od 1950), Warszawska fala (od 1952), Z kraju i ze świata (od 1955); bloki — Lato z radiem (od 1971), Sygnały dnia (od 1973), Cztery pory roku (od 1978), Zapraszamy do Trójki (od 1976). Trwałym dorobkiem Pol. Radia o zasięgu krajowym i zagr. są programy oświat. i kult.; szczególną rolę (w sytuacji braku nauczycieli, książek, pomocy nauk.) odegrał Radiowy Uniw. Lud. (od 1946/47), przekształcony IX 1948 we Wszechnicę Radiową; X 1948 wprowadzono pierwsze na świecie audycje dla przedszkoli (kier. H. Hermlin), od 1949 audycje umuzykalniające (M. Wieman); 23 I 1974 zainaugurowano nauczycielski Uniw. Radiowo-Telewizyjny NURT. Czytano powieści radiowe: P. Gojawiczyńskiej Stolica, H. Boguszewskiej Żelazna kurtyna, A. Kowalskiej Uliczka klasztorna. Nadawane są mówione powieści radiowe Matysiakowie (od 1956; autorstwa Dż. Połtorzyckiej, J. Janickiego, S. Stampfla, W. Żesławskiego) i W Jezioranach (od 1960; autorstwa Z. Posmysz, W. Milczarka, A. Mularczyka). W 1947 powstał Teatr Polskiego Radia, w którym sukcesy artyst. odnieśli m.in. reżyserzy: Z. Kopalko, J. Owidzki, Z. Nardelli, E. Płaczek. W 1949 radiowy teatrzyk Eterek J. Przybory i J. Wasowskiego debiutował cokwartalną powieścią Ciąg dalszy nastąpi, która poprzedziła telew. Kabaret Starszych Panów. Dział muz. organizowali S. Szpinalski, Z. Turski, T. Dąbrowski, w Warszawie Jasiński, przy współpracy W. Lutosławskiego i W. Szpilmana. Stabilizację pozycji muzyki w Pol. Radiu umożliwiło uruchomienie Programu III. Największe osiągnięcia wniosły Wielka Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia w Katowicach (zał. 1945 przez W. Rowickiego), Orkiestra i Chór Polskiego Radia w Krakowie (zał. 1947), orkiestra Rozgłośni Bydgoskiej (1945-55, dyr. A. Rezler), Orkiestra Rozgłośni Warszawskiej (zał. 1945, dyr. do 1976 S. Rachoń). Szczególną rolę odegrało radio w upowszechnianiu muzyki kameralnej, chóralnej, lud. (z całego świata); dysponuje wybitnymi nagraniami muzyki poważnej i rozrywkowej. Oprócz programów prowadzonych przez muzykologów, popularność zdobyły audycje (pogadanki, felietony) Jasińskiego, J. Waldorffa, K. Stromengera, J. Webera. Najdłużej nadawaną audycją muz. była Rewia piosenek L. Kydryńskiego (1955-81; z Krakowa i Warszawy); 9 XI 1957 powstało Studio Eksperymentalne Polskiego Radia (dla kompozytorów radia, telewizji i filmu; kier. J. Patkowski), jedna z nielicznych na świecie pracownia dźwięku i muzyki elektronicznej; 1963 — Radiowe Studio Piosenki, 1965-73 działało Młodzieżowe Studio „Rytm” (A. Korzyńskiego), najpopularniejszy radiowy blok muz. w Programie I. Program III był inicjatorem (1962) Ogólnopol. Festiwalu Pol. Piosenki w Opolu. W stałym repretuarze znajdowały się: audycje rozrywkowe, np. Bawmy się razem (od 1952), o charakterze masowym, przekształcona (1955) w  Zgaduj zgadulę (prowadzoną przez W. Przybylskiego i A. Rokitę), czy Podwieczorek przy mikrofonie (od 1958; prowadzony m.in. przez Z. Wiktorczyka); kabarety: J. Fedorowicza (60 minut na godzinę w III Programie), S. Friedmanna, J. Janczarskiego, J. Pietrzaka, W. Wolskiego, M. Zembatego. Dużą popularność zdobył też blok audycji sport., obejmujący zarówno informacje, jak i transmisje przeprowadzane na żywo (do klasyki radiowej należą reportaże B. Tomaszewskiego).

Od 1944 pol. radio nadaje programy dla zagranicy w językach obcych i pol. (1955-57 Kraj, następnie Radio Polonia, od 1989 Polskie Radio Warszawa — Program dla zagranicy); bezpośrenio emitowano w językach ang., niem., czes., esperanto; w języku ros. przesyłano do Moskwy taśmy; na pocz. lat 90. wprowadzono audycje w języku białorus., litew., ukr. (każda trwa 1,5 godz.; są prowadzone przez dziennikarzy z Litwy i Ukrainy); najdłużej są emitowane audycje w języku ang. i niem.; 1990 rozpoczęto nadawanie specjalnych audycji dla Polaków na Wschodzie. Rozgłośnie regionalne nadają programy mniejszości nar. zamieszkałych w Polsce: ukr. (od lat 60.) — w Białymstoku, Koszalinie, Olsztynie, Rzeszowie, Szczecinie; białorus. i litew. (od lat 90.) — w Białymstoku; niem. (od 1990) — w Opolu i Katowicach.

TRZECIA RZECZPOSPOLITA

Zniesienie cenzury umożliwiło swobodny rozwój radia publicznego oraz powstanie i rozwój radia prywatnego. Po 1989 także polskojęzyczne stacje zach. uzyskały możliwość tworzenia przedstawicielstw i akredytowania korespondentów zagr. w Polsce, na przykład RWE-Rozgłośnia Polska Radia Wolna Europa (od V 1990), BBC-Sekcja Polska (od 1989), VOA-France Internationale-Sekcja Polska (od 1989). Nastąpiły ważne przekształcenia strukturalne w sferze zarządzania. Na mocy ustawy 1993 została powołana → Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji nadzorująca m.in. radio publiczne oraz udzielająca koncesji radiom prywatnym.

Radio publiczne. 29 XII 1992 uchwalono ustawę o radiofonii i telewizji, na podstawie której doszło do przekształcenia państw. jednostki organiz. Polskie Radio i Telewizja w publ. telewizję Telewizja Polska SA i radiofonię Polskie Radio SA (w skład której wchodzi 18 spółek — jedna obejmująca 4 programy ogólnokrajowe i dla zagranicy, 17 — programy regionalne, np. Radio Bydgoszcz, Radio Gdańsk, Radio Koszalin, Radio Opole, Radio Szczecin, Radio Olsztyn i Radio Wrocław, warsz. Radio dla Ciebie, od 1990; prezesem Zarządu Pol. Radia SA jest K. Michalski. W swej działalności programowej Polskie Radio, wzorem innych eur. publicznych organizacji radiowych, przyjęło strategię zróżnicowania poszczególnych kanałów i komplementarności swojej oferty programowej. Program I ma największe audytorium stanowiące odwzorowanie struktury pol. społeczeństwa (1995 słuchało go najwięcej osób, wg OBOP ok. 11 mln — do 30%). Pokrywa całe terytorium kraju. Prezentuje wszystkie gatunki twórczości radiowej, różnorodną tematykę (społ., kult., oświat., rozrywkę, sport). W bloku informacyjno-publicyst. prezentuje różne punkty widzenia na aktualne kwestie społ. i polit., przekazuje intencje władz ustawodawczych i wykonawczych, inspirując debaty nad najważniejszymi problemami społ.; realizuje zadania edukacyjne (wyjaśnianie zasad działania instytucji państwa demokr.; prezentacja współcz. problemów nauki, np. w cyklu Nowości nauki i techniki), popularyzatorskie; w audycjach muz. i lit. dba o upowszechnienie dorobku kultury uniwersalnej i ojczystej (od dzieł zaliczonych do kanonu klas. po wytwory kultury popularnej).

W 1995 maks. audytorium (20-30%) osiągał w godz. 6.00-10.15. Do najpopularniejszych audycji należą: powieści radiowe (Matysiakowie — ponad 600 tys. słuchaczy, W Jezioranach — ok. 1,5 mln słuchaczy), Lato z radiem — 3,5 mln słuchaczy, Sygnały dnia — ok. 3 mln słuchaczy, Cztery pory roku — ponad 2,5 mln słuchaczy.

Program II, lit.-muz., w sposób systematyczny zapisuje wartościowe dzieła i interpretacje, kompletuje nagrania archiwalne, uczestniczy w systemie Euroradia. W 1995 miał do 2% audytorium w godz. 8.45-12.00, 19.00-19.30; do najpopularniejszych należą: codzienny blok programowy z udziałem słuchaczy Radio-Kontakt oraz Wieczory w filharmonii. Program III jest adresowany do słuchaczy o wyższych aspiracjach, gł. w ośrodkach miejskich. Nadaje program informacyjny, ale jego najważniejszą część stanowi muzyka — element kształtowania upodobań słuchaczy, także estetycznych. W 1995 miał 6-7% audytorium, w godz. 9.00-11.00; najpopularniejszymi audycjami są Zapraszamy do Trójki (ponad 460 tys. słuchaczy), Lista przebojów (ok. 200 tys. słuchaczy). Radio Bis (X 1994 zastąpiło Program IV) nadaje audycje dla szkół i nauczycieli, nowocz. kursy języków obcych, programy dla osób niepełnosprawnych, religijne, przygotowywane przez różne Kościoły i Związki Wyznaniowe; na falach średnich są transmitowane posiedzenia sejmu i audycja z udziałem przedstawicieli partii polit. Debata. Audycje z cyklu Magia radia są przykładem poszukiwań nowych form i środków ekspresji radiowej. Program V, dla zagranicy, jest emitowany na falach krótkich i przez satelitę Eutelsat, dzięki czemu jest słyszalny na obszarze całej Europy. We współpracy z Minist. Spraw Zagr. wyjaśnia racje pol. polityki zagr., prowadzi promocję kultury pol., kursy języka polskiego. Programy regionalne pełnią gł. funkcję informacyjną dla regionów, w tworzeniu audycji wykorzystują lokalne odrębności kulturowe i społeczne.

Radio prywatne. Rozwój radia prywatnego rozpoczął się wraz ze zniesieniem cenzury 1990. Radio prywatne komercyjne, czerpiące swoje dochody z reklam, emituje gł. audycje „na żywo”, łączy aktualną informację polit. z programem muz., w którym dominuje muzyka rozrywkowa (gł. kierunków popularnych wśród młodzieży); cechuje je rozwój różnorodnych form bezpośredniego kontaktu ze słuchaczami (konkursy, poradnictwo, telefoniczny udział słuchaczy w audycjach, programy z publicznością); w konkurencji z radiem publ. zaczęło sobie zdobywać liczne audytorium (sięgające 40% — dla najbardziej atrakcyjnych programów). W 1990 rozpoczęły działalność w Warszawie: wywodzące się z podziemnego → Radia „Solidarność” Radio S (od 1992 p.n. Radio Eska) i Radio Zet (początkowo także p.n. Radio Gazeta); w Krakowie powstało Radio RMF FM (Radio-Muzyka-Fakty); w Zakopanem Radio Alex, w Suwałkach Radio 5. W 1991 powstały: w Gdańsku Radio Arnet, w Szczecinie Radio As, w Poznaniu Radio S, W Bielsku-Białej Rozgłośnia Radiowa Delta, w Warszawie Radio Wawa; 1992 — we Wrocławiu Radio Eska, w Elblągu Radio El, w Gliwicach Radio Flash, w Lublinie Radio Plus, w Poznaniu Radio RMI FM, w Warszawie Radio Kolor, ponadto Radio Gorzów i Radio Legnickie; 1993 — w Szczecinie Radio ABC, w Łodzi Radio Manhattan, w Koszalinie Radio Północ, w Bydgoszczy Radio Pomorza i Kujaw; 1995 powstały m.in. w Łodzi Radio Kiks, w Krakowie Radio Wanda i Radio Blue. Charakter niekomercyjny mają radia katolickie, w których ważne miejsce zajmują programy rel., a także działy charytatywne; 1991 powstały diecezjalne radia w Płocku, Warszawie, Częstochowie (Radio Fiat) i Siedlcach (Katolickie Radio Podlasie); 1992 — w Gdańsku i Kielcach (Katolickie Radio Jedność); 1993 — w Krakowie (Radio Mariackie), Ciechanowie i Tarnowie. Od 1991 działa Radio Maryja Zgromadzenia Ojców Redemptorystów.

W 1994 Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji przyznała koncesję na nadawanie programów ogólnopol. krakowskiemu Radiu RMF (dyr. S. Tyczyński) i warsz. Radiu Zet (do 1995 prezes A. Woyciechowski), następnie także Radiu Maryja (red. nacz. o. T. Rydzyk). W 1994 przyznała też 130 koncesji dla rozgłośni lokalnych, a 1995 dalsze 33 koncesje. Status radia prywatnego uzyskały również działające od wielu lat rozgłośnie młodzieżowe, np. Rozgłośnia Harcerska, Akademicka Rozgłośnia Radiowa Politechniki Białostockiej (zał. 1966) i Studenckie Radio Afera w Poznaniu (zał. 1971).

Od 1995 działa Stowarzyszenie Prywatnej Radiofonii mające na celu gł. zarządzanie prawami autorów, producentów i wykonawców audycji.

Od I 1994 Polskie Radio SA jest czł. → Europejskiej Unii Radiofonicznej (EBU).

Do radiosłuchaczy i telewidzów są skierowane czasopisma: tyg. „Radio i Świat” (od 1945), „Radio i Telewizja” (od 1958), „Antena” (od 1981, 1956-58 ukazywał się mies. „Antena”). Bibliografia

M.J. KWIATKOWSKI Tu Polskie Radio Warszawa, Warszawa 1980;

tenże Wrzesień 1939 w warszawskiej rozgłośni Polskiego Radia, Warszawa 1984;

tenże Polskie Radio w konspiracji 1939-1944, Warszawa 1989;

J. MYŚLIŃSKI Mikrofon i polityka. Z dziejów radiofonii polskiej 1944-1960, Warszawa 1990;

M.J. KWIATKOWSKI Tu mówi powstańcza Warszawa, Warszawa 1994;

70 lat Polskiego Radia, Warszawa 1995.

POLSKA. TELEWIZJA.

Od 1935 prace nad uruchomieniem stacji telew. były prowadzone w Warszawie w Państw. Inst. Telekomunikacyjnym i w Pol. Radiu, w którym 1937 utworzono pierwszą, eksperymentalną stację telew. (kier. W. Cetner). W 1947 wznowiono doświadczenia w Państw. Inst. Telekomunikacyjnym (przekształconym następnie w Inst. Łączności) pod kierunkiem J. Groszkowskiego i L. Kędzierskiego. W 1952 powołano pierwszy zespół programowy telewizji, powstały doświadczalna stacja i studio, a 25 X 1952 nadano pierwszy pol. program telew. (w przeddzień wyborów do sejmu); od 23 I 1953 nadawano półgodzinny program raz na tydzień; 22 VII 1954 uruchomiono Doświadczalny Ośr. Telewizyjny z własną redakcją programową, który początkowo nadawał programy raz w tygodniu, od XI 1955 trzy razy w tygodniu; 30 IV 1956 zainaugurowano nadawanie regularnego, profesjonalnego programu telew. w Polsce w Warsz. Ośr. Telewizyjnym (zasięg stacji — 55 km; program nadawano 5 razy w tygodniu); 1 V 1956 rozpoczęły pracę Telew. Ośr. Transmisyjny i stacja nadawcza (maszt wys. 227 m na Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie). 1 VII 1958 w Pol. Radiu powstał Zespół Programu Telewizyjnego. Od 1 II 1961 emitowano program 7 razy w tygodniu. Powstawały regionalne ośr. telew. wyposażone we własne studia: w Łodzi (22 II 1956), Poznaniu (1 V 1957), Katowicach (3 XII 1957), Wrocławiu (1 II 1958), Gdańsku (10 II 1959), w Szczecinie (1 V 1960), Krakowie (4 VI 1961), które 1962 uzyskały możliwość udziału w programie ogólnopol.; 18 VII 1969 oddano do użytku Centrum Radiowo-Telew. w Warszawie; 2 X 1970 zaczął funkcjonować Program II, 16 III 1971 program kolorowy (początkowo raz w tygodniu, od 6 XII 1971 — codziennie). W XI 1975 rozpoczęła działalność naziemna stacja łączności satelitarnej w Psarach-Kątach (Góry Świętokrzyskie).

W 1982-92 telewizja pol. korzystała z systemu łączności satelitarnej Intersputnik w ramach Interwizji OIRT (Międzynar. Organizacja Radia i Telewizji) oraz z systemu Intelsat; od 1990 → Eutelsat (zał. przez European Broadcasting Union). Abonentów telew. było: 1970 — 4215 tys., 1980 — 7954 tys., 1984 — 8765 tys., 1991 — 9809 tys. W 1991 w Polsce było zarejestrowanych 11 300 tys. odbiorników telew. (295 na 1000 mieszk.).

Przemiany polit. po 1989, zniesienie cenzury stworzyły nowe warunki rozwoju telewizji. Powstają prywatne stacje telew., sieci telewizji kablowej. Jednocześnie są doskonalone techniki przekazu. W 1992 zapoczątkowano przechodzenie na system nadawania PAL (odchodząc od dotychczasowego SECAM); od 1 I 1994 Program II Telewizji Pol. jest nadawany w systemie PAL.

Centralny organ administracji państw. — funkcjonujący od 1960 Kom. do Spraw Radia i Telewizji (Radiokomitet) — został postawiony w stan likwidacji VII 1991 — działał do XII 1993. Miał on 13 prezesów, m.in. W. Sokorskiego (1956-72), M. Szczepańskiego (1972-80), J. Urbana (1989; ostatni w PRL), A. Drawicza (od IX 1989), M. Terleckiego (od VII 1991 rozpoczął proces likwidacyjny), J. Zaorskiego (XI 1991-XII 1993).

29 XII 1992 uchwalono ustawę o radiofonii i telewizji, na podstawie której doszło do przekształcenia państw. jednostki organiz. Polskie Radio i Telewizja w publ. telewizję Telewizja Polska SA i radiofonię Polskie Radio SA Powołano → Krajową Radę Radiofonii i Telewizji. Telewizja Polska SA (prezes Zarządu W. Walendziak), jednoosobowa spółka Skarbu Państwa, nadaje 2 programy ogólnokrajowe, program satelitarny Telewizja Polonia o zasięgu ogólnoeur., ma 11 ośr. regionalnych prowadzących własną działalność programową, które 1994 rozpoczęły tworzenie sieci nadającej częściowo wspólny program.

24-25 X 1992 telewizja państw. nadała testową emisję programu satelitarnego TV Polonia, przeznaczonego dla Polaków za granicą i Polonii; jest on nadawany regularnie od 1994. W 1994 dostęp do I Programu TVP miało 98% Polaków, a do II Programu — 88%.

Układ ramowy 2 programów (Antena 1 i 2) Telewizji Polskiej (jako nadawcy publicznego) jest zbud. na zasadzie komplementarności, aby zapewnić możliwie największą różnorodność i możliwość wyboru propozycji, w konsekwencji — maksymalnie dużą widownię. Antena 1 jest adresowana do szerokiej widowni, Antena 2 większość programów kieruje do określonych grup odbiorców. W strukturze gatunkowej 15% czasu antenowego wypełniają programy informacyjno-publicyst., ponad 10% — edukacyjne, ok. 10% — kult. i artyst., 15% — programy dla dzieci i młodzieży, a ok. 28% zajmuje oferta film. (filmy i seriale fabularne i dokumentalne).

Programy telewizji państw. w różnych okresach zmieniały charakter, realizując cele narzucone przez dysponentów. Wyraziście zarysował się profil telewizji w latach 70., kiedy atrakcyjności propozycji kult.-rozrywkowych i obliczonej na niewyrobiony gust „wystawności” (programy rewiowe) towarzyszyła oficjalna propaganda sukcesu. W okresie napięć polit. i społ. po 1980 napastliwej propagandzie antysolidarnościowej (przy jątrzącym oddziaływaniu wystąpień rzecznika prasowego rządu J. Urbana) towarzyszył, skierowany przeciw polityce władzy protest publicystów, twórców, aktorów, którzy odmówili współpracy z telewizją; po weryfikacji polit. usunięto z zespołu część dziennikarzy.

Programową zasadą działania współcz. Telewizji Pol. jest autonomia i niezależność; jako instytucja telewizja nie zajmuje własnego stanowiska w sprawach polit. oraz będących przedmiotem debaty publ., stwarzając możliwość wyrażania wszystkich poglądów mieszczących się w granicach prawa. Jedną z gł. pozycji są bieżące informacje, emitowane w zmieniającej się formule: Wiadomości dnia (od 1956; czytane 2-3 razy w tygodniu przez J. Suzina i E. Pacha), Dziennik (1958-89), Wieczór z Dziennikiem (od 1976; godzinna emisja w obu programach), Monitor (1965-76; przegląd wydarzeń tygodnia, prowadzony przez K. Małcużyńskiego), Wiadomości (od XI 1989); adresowany początkowo do młodzieży Teleexpress (od VI 1986; pierwszy prezenter W. Reszczyński), który osiągnął w krótkim czasie oglądalność 54% oraz 62% bardzo dobrych ocen; Program II wprowadził Panoramę dnia (od III 1987, od IX 1992 pt. Panorama). Obecnie w Programie I o pracach sejmu informuje Sejmograf, rządu — Diariusz sejmowy, Kancelarii Prezydenta RP — Tydzień prezydenta. W Programie II są nadawane magazyny tygodniowe — Wydarzenia tygodnia (dot. kraju) i 7 dni świat. Bloki informacyjne obejmują też programy publicyst., m.in. Puls dnia, Tylko w jedynce, Forum, Linia specjalna. W końcu lat 70. i na pocz. 80. wprowadzono cykle programów reportażowo-publicyst.: Listy o gospodarce (A. Bobera), Sprawa dla reportera (prowadzona od pocz. lat 80. przez E. Jaworowicz), Ekspres reporterów (początkowo pt. Gorąca linia) i Zawsze po dwudziestej pierwszej; oprócz Listów o gospodarce mają one charakter interwencyjny. Do klas. audycji publicystyki kult. należy Pegaz (od 1959), magazyn autorski prowadzony początkowo przez G. Lasotę; kilkakrotnie zmieniał formułę, w najkorzystniejszym okresie (lata 70.) gościł m.in. S. Treugutta, Z. Kałużyńskiego, A. Sandauera, T. Bairda, A. Osękę, K.T. Toeplitza; od 1994 jest poświęcony analizie aktualnych problemów kulturalnych. W konwencji salonu kult. I. Dziedzic prowadziła wywiady w autorskich audycjach — Tele-echo (1956-81), następnie Wywiady... (do 1991). Wybitnym zjawiskiem był → Teatr Telewizji (premiera 1953; kształtowany m.in. przez A. Hanuszkiewicza) — ze względu na wysoki poziom artyst. i wszechstronny repertuar — a także Kabaret Starszych Panów J. Przybory i J. Wasowskiego (1958-66; przerobiony i nagrany powtórnie, kontynuowany 1978-79), który upowszechnił elitarną, surrealistyczną formę kabaretu lit., wylansował wiele przebojów piosenkarskich (do jego wykonawców należeli m.in.: K. Jędrusik, B. Krafftówna, Z. Kucówna, I. Kwiatkowska, M. Czechowicz, W. Gołas, W. Michnikowski). Charakter publicyst.-polemiczny miały z reguły kabarety O. Lipińskiej (w latach 70. „rewia” Gallux Show i o charakterze bliskim commedia dell'arte Właśnie leci kabarecik). W grupie programów rozrywkowych zwiększają swą liczbę teleturnieje; do najstarszych należy Wielka gra (od 1962, od 1975 prowadzona przez S. Ryster), do najnowszych — Miliard w rozumie, Koło fortuny czy Jeden z dziesięciu; popularność zdobyła quizowa impreza B. Walter Czar par. Upowszechnianiu wiedzy jest poświęcony codzienny blok programowy Telewizja Edukacyjna; problemy współcz. nauki i techniki popularyzują magazyny Kwant i Laboratorium, które kontynuują tradycję Sondy (1977-88; autorstwa Z. Kamińskiego i A. Kurka). Ukazują się programy red. katol., m.in. Słowo na niedzielę, W okolice Stwórcy oraz dla dzieci i rodziców Ziarno. Ważne miejsce zajmują od początków telewizji pol. programy dla dzieci, np.: Miś z okienka, Jacek i Agatka, Bolek i Lolek, Piątek z Pankracym; obecnie są nadawane programy dostosowane do odpowiednich grup wiekowych; dla najmłodszych: Domowe przedszkole, Tik-tak, Ciuchcia; dla starszych dzieci — 5-10-15; dla młodzieży Luz. Spektakle adresowane do odbiorców we wszystkich przedziałach wiekowych tworzy Teatr dla Dzieci i Młodzieży. Telewizja prezentuje bogaty przegląd filmów pol. i świat., także archiwalnych, często w wyodrębnionych cyklach tematycznych, np. W starym kinie (S. Janickiego), a w Programie II: Akademia filmu polskiego (A. Wernera), Perły z lamusa i Spóźnione premiery (oba Z. Kałużyńskiego i T. Raczka), Bestsellery Dwójki, Sto na sto, czyli Sto filmów na stulecie kina. Możliwości techniki i przekazu telew. spowodowały powstanie nowego gatunku — filmu telew. (w Polsce np. Awatar, czyli Zamiana dusz J. Majewskiego 1964, Brzezina A. Wajdy 1970, Za ścianą K. Zanussiego 1971, Personel K. Kieślowskiego 1975, Kobieta samotna A. Holland 1981, premiera 1989) oraz specyficznej formy — serialu, np.: Wojna domowa (1965-66) i Czterdziestolatek (1974-77) J. Gruzy, Klub profesora Tutki (1965) A. Kondratiuka, Czterej pancerni i pies (1966-70) K. Nałęckiego, Stawka większa niż życie (1965-68) A. Konica i J. Morgensterna, Najdłuższa wojna nowoczesnej Europy (1980) J. Sztwiertni, Jan Serce (1981) R. Piwowarskiego, Dom (seria I-III 1979-87) J. Łomnickiego oraz zrealizowane metodą wideo, m.in. Pięć dni z życia emeryta (1984) E. Dziewońskiego, W labiryncie (1991) P. Karpińskiego — pierwsza pol. tzw. opera mydlana (ang. soap opera); międzynar. sławę zdobył cykl 10 moralitetów film. Dekalog (1988-89) Kieślowskiego.

Stałe miejsce zajmuje blok programów sport.-rekreacyjnych, obejmujący m.in. transmisje z imprez sportowych (znani komentatorzy, m.in. J. Ciszewski, T. Hopfer).

Telewizja prywatna. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji VI 1993 rozpoczęła przyznawanie koncesji prywatnym stacjom telew.; koncesję przyznano m.in. 1993 ogólnopol. telewizji Polsat (zał. 1992) Z. Solorza, 1994 ogólnoeur. Canal Plus oraz 12 regionalnym, m.in. Stow. Telew. Lubań, działającemu od 1992, Telewizji Vigor w Gorzowie Wielkopolskim zał. 1992, Telewizji Sky-Orunia w Gdańsku, Telewizji Regionalnej Województwa Legnickiego, Telewizji Lokalnej Radomsko, 1995 Telewizji Regionalnej Bryza w Szczawnie, Telewizji Zielona Góra, Telewizji Dolnośląskiej, we Wrocławiu, Telewizji Wisła (9 miast południowej Polski) w Krakowie, działającej od 1996 Telewizji Niepokalanów.

Telewizja kablowa. W latach 80. zaczęto zakładać indywidualne anteny satelitarne oraz sieci telewizji kablowej (co wymagało zgody Minist. Spraw Wewn.). Obecnie operatorzy sieci kablowej są ograniczeni przepisami ustawy o radiofonii i telewizji, ustaw o łączności i ochronie praw autorskich. Warunkiem podjęcia działalności jest uzyskanie od ministra łączności zezwolenia na budowę i eksploatację sieci oraz pozytywnej opinii Państw. Agencji Radiokomunikacyjnej; do 1995 wydano ok. 500 zezwoleń; w Krajowej Radzie Radiofonii i Telewizji muszą być zarejestrowane sieci obejmujące ponad 250 abonentów (jest ich ok. 400), ponadto na emitowanie własnych programów operatorzy otrzymują koncesję (do III 1995 — 48). We wszystkich większych miastach i okręgach miejskich dominuje 20 firm, obsługujących po 10 tys. abonentów (przeciętnie firma skupia 2-3 tys. abonentów). Do największych firm należą: Pol. Telewizja Kablowa (od 1989; Trójmiasto, Warszawa, Kraków, Kielce, Lublin, Katowice), Porion (od 1991, Warszawa), Aster City (od 1995, Warszawa). Istnieje możliwość odbioru kilkudzisięciu programów telewizji satelitarnej, najwięksi operatorzy transmitują ok. 60 (najpopularniejsze, m.in.: niem. — Pro Sieben, RTL 1, RTL 2, SAT 1, DSF; ang. — Eurosport, MTV, Cartoon Network, Super Chanel, TNT; franc. — Canal Plus, TV 5). Badania OBOP 1994 wykazują, że 13,7% ludności powyżej 15 roku życia ma możliwość odbioru programów satelitarnych przez indywidualne lub zbiorcze anteny satelitarne, 15,3% — przez system telewizji kablowej, 50,9% ludności ma w domu magnetowidy.

W 1994, w wyniku połączenia zał. 1993 stowarzyszeń producentów film. i telew. powstało Stow. Niezależnych Producentów Film. i Telew., pełniące funkcję organizacji ochrony praw producentów; zrzesza reprezentantów 70 firm producenckich.

Ukazują się informacyjne czasopisma telew., m.in.: od 1981 „Antena”, od 1992 „Tele Magazyn”, „Super Tydzień”, „Super TV” (Wrocław), od 1993 „Tele Tydzień”, od 1994 „Tele Kino” (od 1995 p.n. „Tele Świat”).

---