CHARAKTERYSTYKA ROZWOJU PAŃSTWA EPOKI KAPITALIZMU

1/ Układ sił społecznych (podstawy społeczne)

# XVIII/XIX - kształtowanie się państwa konstytucyjnego na gruzach feudalizmu - przemiany i przesunięcia w układzie sił społecznych

$$ Początkowo: Rewolucje „burżuazyjne” miały gł. charakter
ANTYFEUDALNY - chodziło o odsunięcie od władzy uprzywilejowanych warstw
feudalnych

etap ten przyniósł - wraz z upadkiem monarchii absolutnej - przewagę
bogatego mieszczaństwa, które wraz z odłamami dawnej arystokracji stworzyło podstawę społeczną wielu XIX-wiecznych systemów ustrojowych zwykle MONARCHII KONSTYTUCYJNYCH OGRANICZONYCH (Prusy, Austria, Rosja po 1906)

$$ Faza kapitalizmu wolnokonkurencyjnego: walka drobnomieszczaństwa o
realizację DEMOKRACJI LIBERALNEJ

jeszcze poparcie robotników, ale już pogłębiające się antagonizmy bo wzrost klasy robotniczej z równoczesnym zmniejszeniem się jej udziału w dochodzie społecznym

$$ Faza monopolistyczna (pierwsza połowa XX w.) - wysunięcie się na czoło wielkiego
kapitału, który zaczął podporządkowywać sobie aparat państwowy

pogłębiający się kryzys ekonomii liberalnej i demokratycznych instytucji politycznych

$$ Doba powszechnej industrializacji - proletariat wystąpił z programem obalenia ustroju
kapitalistycznego i wprowadzenia SOCJALIZMU

Komuna Paryska, rewolucja rosyjska (1905), rewolucja październikowa (1917) i rewolucje proletariackie (po I wojnie światowej)

2/ Podstawy prawne - konstytucjonalizm

# Spisana konstytucja państwowa w formie ustawy o charakterze nadrzędnym, normującej działalność podstawowych organów państwowych koncepcja wprowadzona przez USA (1787), naśladowana we wszystkich państwach nowożytnych (jedynie konstytucja WB pozostała zespołem norm nie ujętych w ramy konstytucji spisanej)

wprowadzenie konstytucji było głównym punktem programu walki o obalenie ustroju federalnego, filarem praworządności w państwie

# Konstytucja była na ogół jedną ustawą

wyjątki: francuska III Republiki, austriacka, rosyjska (1906)

# Powstanie konstytucji:

1. konstytucja OKTROJOWANA - nadana przez monarchę

takie były przeważnie konstytucje w monarchiach europejskich (francuska Karta konstytucyjna [1814], większość niemieckich, rosyjska [1906], Księstwa Warszawskiego, Królestwa Polskiego [1815])

charakter mniej demokratyczny - akt łaski monarchy, podkreślający suwerenność jego władzy

2. konstytucja UCHWALONA przez organ przedstawicielski

bardziej demokratyczne (USA [1787], francuskie [1791, 1793, 1795, 1848, 1875], ogólnoniemieckie [1867, 1871, 1919])

3. konstytucja w formie PAKTU konstytuanty i monarchy (francuskie [1791, 1830], pruska [1850])

4. konstytucja przyjmowana przez PLEBISCYT LUDOWY (francuskie [1793, 1799, 1852, 1946])

# Konstytucja SZTYWNA - przepisy utrudniające jej rewizje czy nowelizacje (USA)

Konstytucja ELASTYCZNA - łatwiej było zmieniać (najbardziej elastyczna konstytucja
WB - zmiana przez zwykłą ustawę uchwaloną zwykłą większością głosów)

# Konstytucje nigdy nie były kompletne - nie kodyfikowały wszystkich dziedzin zaliczanych do prawa państwowego (konstytucyjnego), np. nie zawierały przepisów dot. prawa wyborczego (odrębne ustawy - ordynacje wyborcze)

Dla poznania ustroju państw epoki kapitalizmu nie wystarczy znajomość samego tekstu konstytucji. Trzeba znać inne ustawy państwowe i znać praktykę konstytucyjną (mogła odbiegać od tego, co zamierzali twórcy konstytucji, np. III Republika Francuska, II Rzesza [1871], USA)

# Konieczne są odpowiednie gwarancje przestrzegania konstytucji, gł. kwestia kontroli zgodności ustaw z konstytucją:

1. WB: nie ma problemu - jeśli ustawa jest niezgodna to jej uchwalenie jest równoznaczne ze zmianą konstytucji

2. USA: decydują sądy - mogą uchylić zastosowanie ustawy uznanej przez nie za niezgodną z konstytucją

3. Kraje kontynentalne: dawniej nie brano tego w ogóle pod uwagę, od połowy XIX w. specjalne Trybunały Konstytucyjne

3/ Demokracja parlamentarna - główne założenia programowe

# Koncepcja konstytucji wyłoniła się z teorii umowy społecznej, a konstytucje nowożytne opierały się na założeniach doktrynalnych prawa natury:

a) Teoria suwerenności ludu

# Antyteza monarchii absolutnej (gdzie suwerenność skupiała się w osobie władcy) i zaprzeczenie podstaw państwa feudalnego.

# Opór niektórych władców - bo teoria ta narusza podstawową legitymację ich władzy

# Nie było jej w konstytucjach oktrojowanych król stoi ponad konstytucją, która nie normuje jego działalności

# Konstytucja angielska połączyła zasadę suwerenności króla z suwerennością ludu - wprowadzając premiera wybieranego przez lud, który faktycznie wykonywał władzę

b) Konstytucyjne gwarancje praw obywatelskich

# Wprowadzone przez Deklarację praw z 1789, pierwsze konstytucje francuskie, konstytucje stanowe i nowele do konstytucji USA - również w późniejszych konstytucjach (XIX i XX w.)

# Katalog praw obywatelskich różnie ujmowano. Na ogół gwarantowano równość wobec prawa i prawa wolnościowe (różny zakres)

z biegiem czasu rozszerzany o prawa ekonomiczne i socjalne (np. konstytucja jakobińska), tj. prawo do oświaty, pracy, ubezpieczenia „państwo opiekuńcze”

# Podmiotowe prawa publiczne jednostki - pojęcie stworzone przez państwo konstytucyjne

poddany zmienił się w obywatela, miał podstawę do obrony swych praw

prawo państwowe i administracyjne stały się prawem publicznym obowiązującym i państwo, i obywatela

$$ Ogólnie zagwarantowane przez konstytucję prawo obywatelskie wymagało bliższego
określenia przez ustawy

$$ Legalne formy zawieszania/ograniczania praw obywatelskich: ogłoszenie stanu
wyjątkowego

c) Teoria podziału władzy

# Inspirowała twórców konstytucji USA, konstytucji francuskiej (1791); punkt wyjścia wszystkich konstytucji nowożytnych do XX w.

# Cel - zapewnienie równowagi między poszczególnymi władzami - nigdy nie został osiągnięty

praktyka konstytucyjna prowadziła do przewagi albo władzy ustawodawczej albo wykonawczej - w USA sądowniczej

rozwój demokracji parlamentarnej - ku prymatowi władzy ustawodawczej i jej kontroli nad władzą wykonawczą

4/ Zasady prawa wyborczego

# Demokracja bezpośrednia - PLEBISCYT, REFERENDUM - ludność nie jest ograniczona tylko do wyboru swych przedstawicieli, lecz sama podejmuje jakąś decyzję państwową (sporadycznie XIX w., częściej XX w.)

# Zasada reprezentacji - na niej oparte pierwsze konstytucje nowożytne (wyjątek - konstytucja jakobińska [1793])

# Wybory pięcioprzymiotnikowe: powszechne, równe, bezpośrednie, tajne, proporcjonalne

# 4-przymiotnikowy system wyborczy najwcześniej w III Republice Francuskiej i II Rzeszy Niemieckiej. Rozpowszechnił się dopiero po I wojnie światowej.

niekoniecznie odzwierciedla prawdziwą wolę wyborców - „grupy nacisku”

Powszechność - zapewnienie prawa wyborczego jak najszerszej grupie obywateli

# Niedopuszczalne cenzusy (obecnie): majątkowe, urodzenia, rasistowskie, płci, wykształcenia

do połowy XIX w. najdonioślejszą rolę odgrywał we wszystkich państwach cenzus majątkowy

prawa wyborcze kobiet: 1869 niektóre stany USA, Finlandia - 1906, WB - 1928, Belgia - 1948

sprzeczne z zasadą powszechności wyborów były też praktyki tj. pozbawienie praw wyborczych wojskowych w służbie czynnej

# Dopuszczalne cenzusy (obecnie): wieku, obywatelstwa

wyższy cenzus wieku ma wpływać na bardziej konserwatywny charakter wybieranych organów

# Dopuszczalne indywidualne ograniczenia:

odebranie praw obywatelskich np. za przestępstwo (modne w czasach socjalizmu) - pozbawić może sąd karny albo Trybunał Konstytucyjny

chorzy umysłowo pozbawiani przez sąd zdolności do czynności prawnych

# Ograniczenia mające na celu odsunięcie od wyborów pewnych grup (sztuczki trzymających władzę)

(Najbardziej rozwinięte w USA, gdzie po wojnie secesyjnej [1870] niewolnicy

otrzymali prawo głosu i teoretycznie zaczęła się demokracja. Ale na południu

nie chciano ich dopuścić do głosowania)

1. DOMICYL - obowiązek zamieszkiwania na określonym obszarze (stan) przez dany czas (USA - 2 lata)

ludność uboższa przemieszcza się za pracą

2. Ukryte cenzusy majątkowe (niby racjonalne)

„drobna” taksa za głosowanie

obowiązek wykazania posiadania środków na własne utrzymanie (czarni pracowali gł. na czarno” - bez podatków, ubezpieczeń - nie mogli wykazać zarobków)

3. Odsunięcie od głosowania analfabetów

w szkołach państwowych nie uczą, prywatne bardzo drogie

na terenach zabranych Meksykowi przeważał hiszpański (a wymagano angielskiego)

czarni mówią slangiem

4. Egzamin z konstytucji - łatwo oblać kogoś

(lata 30-ste) Luisiana: 50% białych - nie głosowało 1-2%

50% czarnych - nie głosowało 99,....%

1964 - poprawka do konstytucji USA zakazała takich sztuczek i faktycznie dopiero wtedy DEMOKRACJA

Równość (≠ pluralne) - głos każdego wyborcy ma taką samą „siłę”

# Znaczenie historyczne: każdy ma tyle samo głosów (z reguły 1) - dziś uważane jest to za oczywiste

# Naruszenie zasady równości wyborów:

wybory PLURALNE - niektórzy wyborcy mieli więcej niż 1 głos (WB 1948)

systemy KURIALNE (Austria, Prusy i Rosja) - obliczone na przyznanie większej liczby mandatów kuriom mało liczebnym, ale obejmującym bogatsze warstwy

systemy KORPORACYJNE (niektóre państwa faszystowskie) - z góry określano ilość mandatów przypadających na poszczególne korporacje

GEOMETRIA WYBORCZA - tworzenie szczególnej struktury okręgów wyborczych, by rozbić skupiska wyborców opozycyjnych

systemy wyborów POŚREDNICH lub w 2 turach

ARYTMETYKA WYBORCZA - sposoby obliczania oddanych głosów

- przy systemie jednomandatowym decydować mogła większość względna (USA, WB) albo bezwzględna (Francja, Austria) w obu przypadkach możliwość uzyskania większej liczby mandatów przez partię, która dostała mniej głosów

system wyborów WIELOMANDATOWYCH

# Może nie być równości, ale wybory i tak będą demokratyczne w USA wybory do Senatu nie są równe, co wynika z charakteru państwa (federacja 50 państewek) - w świetle międzynarodowym każde państwo jest równe, nawet stany w USA, a senator jest reprezentantem stanu, a nie USA

reprezentacja stanów musi być równa - i jest, po 2 - ale inna liczba głosów potrzebna, by zostać senatorem (różna liczba ludności)

# Wybory nierówne i niedemokratyczne - Polska 1989 - demokratyzacja ustroju na wzór USA

dwuizbowy parlament (Sejm i Senat)

100 senatorów bo tak w USA, ale skąd ich wziąć??? - jest 49 województw, a brakujących 2 - po 1 z Katowic i Warszawy

Ale Polska jest państwem unitarnym, jednolitym, a senator przedstawicielem narodu

Bezpośredniość (≠ pośrednie) - głosuje się bezpośrednio na osobę, która będzie sprawowała dany urząd

# POŚREDNIE (niedemokratyczne) - głosuje się na elektorów, którzy głosują na osobę mającą sprawować urząd (wynik zawsze bardziej konserwatywny)

Tajność (≠ jawność) - głosujący ma zapewnione takie warunki, by bez jego wierzy i zgody nikt nie może zapoznać się z tym, jak głosowali (anonimowe karty do głosowania + kabiny wyborcze)

# JAWNE - często ustne, protokołowane (do połowy XIX w.)

Proporcjonalność (≠ wybory większościowe)

(ordynacja 4-przymiotnikowa wybory nieproporcjonalne)

# Proporcjonalność (od XIX w.) miała zapobiegać nierówności wyborów przy systemie okręgów wielomandatowych:

w okręgach wielomandatowych głosuje się na listy partii politycznych, a następnie dzieli się mandaty proporcjonalnie do liczby uzyskanych przez partie głosów

minus: tak naprawdę głosujemy na listę, a nie na osobę - partia ustala kolejność kandydatów (fikcja demokracji - są posłowie, na których nikt nigdy nie głosował i są posłami bo partia umieściła ich na odpowiednim miejscu na liście)

- aby to zmienić wprowadzono głosowanie na listę ze wskazaniem osoby - nic się nie zmienia w zasadzie przydzielania mandatów z tym, że z listy wchodzą ci, którzy mają najwięcej głosów

minus 2: wchodzi dużo małych i mało ważnych partyjek - rozdrobniony parlament

W związku z powyższym b. trudno stworzyć koalicję rządzącą (= niewydolność
władzy wykonawczej)

Można z tym walczyć:

- progi wyborcze

- systemy przeliczania głosów preferujące partie silne (partia dostała 30% głosów, a po przeliczeniu 50% mandatów)

- konstruktywne wotum nieufności - wraz z wnioskiem o odwołanie premiera głosuje się wniosek o powołanie nowego premiera

* ma zapobiegać negatywnym koalicjom (lewice + prawica bo chcą obalić rząd) i kryzysom gabinetowym oraz zapewnić ciągłość polityki

# Przy wyborach większościowych kraj dzieli się na okręgi równej wielkości, z reguły jednomandatowe i zwycięzca bierze wszystko

zaleta: silna więź miedzy wyborcami a posłem

wada 1: znaczna część wyborców nie ma reprezentacji w parlamencie

wada 2: z reguły wykształca się system dwupartyjny i wyborcy trudno znaleźć partię, z którą się utożsamia i w wyborach wybiera mniejsze zło (wybory negatywne)

zdarza się, że w skali kraju partia X ma więcej głosów niż Y, ale Y ma mandaty w więcej niż połowie okręgów i rządzi

wady potęgują się w okręgach wielomandatowych

u nas wybory większościowe do Senatu, muszą takie być na prezydenta

5/ Władza ustawodawcza - jednoizbowość a dwuizbowość

# Władza ustawodawcza należała z reguły do parlamentu, na którego kształt miał duży wpływ wzór Parlamentu angielskiego - parlamenty w państwach konstytucyjnych na ogół DWUIZBOWE (BIKAMERALIZM):

$$ IZBA WYŻSZA

(Izba Lordów - WB; Izba Parów - Francja 1814; Izba Panów - Prusy i Austria; Senat - USA, Polska; Rada Państwa - Rosja 1906; Rada Związkowa - Niemcy 1871)

1. w państwie federalnym: przedstawiciele na ogół powoływani przez odpowiednie organa państw członkowskich (wyjątek - USA w drodze wyborów) i reprezentują interesy swoich państw

2. w państwie unitarnym: przedstawiciele narodu

>> Różny skład:

arystokratyczny: członkowie dziedziczni i nominowani przez monarchę (WB, Francja, Prusy 1850)

reprezentacyjny: członkowie powoływani w drodze wyborów (USA, Francja 1795, Polska 1921)

federalny: w państwach związkowych przedstawiciele państw członkowskich

Jedynie w drugim wypadku izba wyższa stanowi organ przedstawicielski

Wybory do izby wyższej były na ogół tak skonstruowane, by nadać jej bardziej
zachowawczy charakter (wyższy cenzus wieku)

$$ IZBA NIŻSZA

(Izba Gmin - WB; Izba Deputowanych - Francja; Izba Reprezentantów - USA; Duma Państwowa - Rosja; Reichstag - Niemcy)

>> Liczniejszy od izby wyższej i zawsze charakter organu przedstawicielskiego
pochodzącego z wyborów

# Podstawową dziedziną działalności parlamentu - ustawodawstwo i kontrola organów wykonawczych (w pewnym zakresie), uchwalanie budżetu (+ różne formy kontroli finansowej)

# Poza wspólnymi uprawnieniami ustawodawczymi poszczególne izby (zwłaszcza wyższa) miewały własne uprawnienia wykonawcze lub sądowe

Senat USA - zgoda na nominację niektórych urzędników

Izba Lordów (WB) - najwyższy sąd odwoławczy

impeachment - postawienie w stan oskarżenia ministra (czasem prezydenta) przez izbę niższą, sądziła izba wyższa (WB, USA, Francja 1875)

# Pierwotnie obie izby miały charakter równorzędny - do podjęcia uchwały wymagana była zgoda obu izb.

równorzędność utrzymywała się w państwach związkowych, gdzie izba wyższa miała charakter federalny

w innych państwach tendencje (XX w.) do zmniejszania roli izby wyższej (przyznanie jej jedyne weta zawieszającego w stosunku do uchwał izby niższej (WB))

czasem konstytucja przewidywała możliwość wspólnych zebrań obu izb, np. III Republika Francuska - obie izby tworzyły Zgromadzenie Narodowe mogące wybrać prezydenta i dokonać rewizji konstytucji

# Izby wyższe miały charakter bardziej zachowawczy

zaczęto przyjmować zasadę JEDNOIZBOWOŚCI (MONOKAMERALIZMU) (Francja 1791, 1793)

konstytucje oktrojowane XX w. - izby wyższe powoływane jako czynnik mający hamować zbyt radykalne posunięcia izby niższej

# Po I wojnie światowej - po zlikwidowaniu wielu monarchii - izby wyższe straciły swój arystokratyczny charakter (czy ich powoływanie jest w ogóle celowe ???)

w wielu nowszych konstytucjach po 1918 (państw niemieckich) rezygnowano z izby wyższej

zniesienie dwuizbowości nie dotyczy państw związkowych, gdzie izby wyższe
mają specjalną rolę reprezentacji państw członkowskich federacji

6/ Władza wykonawcza

a) Głowa państwa - monarchia a republika

# Państwo konstytucyjne - oparte na teorii trójpodziału władzy (ustawodawcza - parlamenty, sądowa - niezawisłe sądy) głowa państwa ma gł. władzę wykonawczą

państwa konstytucyjne w Europie do I WŚ miały na ogół formę monarchii, później często stawały się republikami

1. MONARCHIE KONSTYTUCYJNE - różniły się od monarchii absolutnej tym, że władza monarsza była ograniczona prawem (w różnym stopniu):

1. MONARCHIA OGRANICZONA (postulaty demokracji realizowane w ograniczonym zakresie)

nie było rządów parlamentarnych (Francja za restauracji Burbonów 1814-1830)

bardziej reakcyjna monarchii ograniczona w państwach, które przechodziły „pruską drogę do kapitalizmu” (Prusy, Austria, Rosja) = zasady późnego absolutyzmu + ustrojów demokratyczno-liberalnych

- nie przyjęto zasady suwerenności ludu + oktrojowana konstytucja (łaska monarchy)

2. MONARCHIA PARLAMENTARNA - istniały rządy parlamentarne

król „panuje a nie rządzi” - władzę wykonawczą ma rząd, ściśle kontrolowany przez parlament (albo przewaga parlamentu, albo rządu [WB - koncentracja władzy w ręku premiera])

monarcha na ogół nietykalny + prawo sankcji

2. REPUBLIKI

1. na czele PREZYDENT (wybierany na określony czas przez organ przedstawicielski lub ludność; reprezentował państwo, mianował ministrów i innych urzędników; nieodpowiedzialny politycznie ale odpowiedzialny konstytucyjnie)

>> REPUBLIKA PREZYDENCJALNA (USA, Ameryka Pd)

prezydent na czele rządu (bez premiera)

władza prezydenta zbliżona tu do władzy króla w monarchii ograniczonej

praktyka często prowadziła do zwichnięcia równowagi na korzyść władzy wykonawczej i do wprowadzenia rządów osobistych prezydenta (Ameryka Łacińska)

>> REPUBLIKA PARLAMENTARNA - rządy parlamentarne

(III Republika Francuska i inne w Europie)

władza prezydenta zbliżona tu do władzy króla w monarchii parlamentarnej

2. na czele KOLEGIUM SYSTEM DYREKTORIALNY

Francja (1796-1799), do dziś w Szwajcarii (na czele 7-osobowe kolegium - Rada Związkowa, tytuł prezydenta parlament co roku przyznaje innemu członkowi rady)

b) Organa centralne

# Monarchia absolutna: sprawami publicznymi zarządzały biurokratyczne i centralistyczne organy państwowe. Ich działalność nie była ograniczona prawem i opierała się na daleko idącej dowolności (tzw. POLICJA).

zadaniem policji tworzenie takich stosunków społecznych i gospodarczych, jakie monarchia uważała za korzystne dla poddanych (PAŃSTWO POLICYJNE)

poddani bezbronni

# Rewolucja przekształciła poddanych w OBYWATELI i na miejsce policji zaczęła wchodzić ADMINISTRACJA, którą stopniowo podporządkowywano prawu (chroniło prawa wolnościowe jednostki)

prawo państwowe i administracyjne zaczęło obowiązywać dwustronnie, stało się narzędziem ochrony obywateli

policję ograniczono do służby państwowej mającej zabezpieczać porządek publiczny i bezpieczeństwo i stała się ona gałęzią administracji

# Powstały MINISTERSTWA z odpowiedzialnymi MINISTRAMI na czele + stworzono rząd, Radę Ministrów (jako odrębne kolegium)

Ministrowie i ministerstwa

# MINISTERSTWA wywodzą się z urządzeń, jakie rozwijały się już w feudalnej monarchii absolutnej. Wobec rozszerzających się funkcji państwa konieczne stało się wydzielenie poszczególnych resortów zarządu centralnego (powierzano je urzędnikom zwanym ministrami)

# MINISTROWIE w monarchii absolutnej byli doradcami i sługami króla, w którego ręku koncentrowała się cała władza byli odpowiedzialni tylko przed królem

Król faktycznie sprawował władzę „w Radzie Królewskiej” - na czoło zarządu centralnego wystąpiły (obok ministrów) różne kolegia będące odłamami Rady Królewskiej, którym przewodniczył król osobiście lub przez delegowane osoby

- rady te nazywano czasem ministerstwami

# Państwo nowożytne zerwało z systemem kolegialnym, a poszczególne resorty (działy administracji państwowej) zaczęto powierzać ministrom

ministrowie brali osobistą odpowiedzialność za całą działalność tych resortów

# Ministerstwa organizowano biurokratycznie, dzielono na departamenty i wydziały, którym odpowiednio podporządkowywano organy I i II instancji. Ministrom przyznawano pewien zakres władzy ustawodawczej (prawo wydawania rozporządzeń - aktów administracyjnych wprowadzających ustawę w życie)

przed kim i za co ministrowie odpowiedzialni - rozwiązywano różnie

Rząd. Gabinet ministrów

# Powstanie KOLEGIUM RZĄDOWEGO (gabinetu czy Rady Ministrów) było II innowacją zarządu centralnego

nie zawsze zachodziła potrzeba, by ministrowie tworzyli wspólne kolegium

# XVIII w. (najpierw WB) - zwyczaj, że ministrowie odbywali narady bez udziału głowy państwa, pod przewodnictwem premiera

zwyczajowo, później też konstytucyjnie wyłaniał się rząd, gabinet bądź Rada Ministrów, które przekształcały się w organ kolegialny uchwałodawczy o specjalnych uprawnieniach

- solidarnie odpowiedzialny za politykę rządu i każdego z ministrów

- najważniejszy PREMIER (powstał zwyczajowo w WB, Francji), którego znaczenie rosło czasem do roli głównego przedstawiciela władzy wykonawczej

(WB - miał przewagę nad Parlamentem)

republiki prezydencjalne - brak na ogół premiera i kolegialnego rządu

7/ Stosunek między władzą wykonawczą a ustawodawczą

a) Typy odpowiedzialności organów wykonawczych

# Starożytność - tyran nadużywający swej władzy

# Państwo feudalne - pojęcie PRAWA OPORU wobec władcy nadużywającego swej władzy

# Państwo konstytucyjne (struktura oparta na teorii podziału władzy) - problem odpowiedzialności organów władzy i kontroli nad ich działalnością związany przede wszystkim z określeniem wzajemnego stosunku między władzą ustawodawczą a wykonawczą

1. kwestia odpowiedzialności głowy państwa i organów władzy wykonawczej

2. zagadnienie form demokratycznej kontroli organów przedstawicielskich nad władzą wykonawczą

# Odpowiedzialność KONSTYTUCYJNA (PRAWNA) - za naruszenie prawa przez władzę wykonawczą w związku z wykonywanie funkcji urzędowej (również przestępstwa pospolite, ale gł. zdrada, pogwałcenie konstytucji, nadużycia finansowe)

Odpowiedzialność POLITYCZNA (PARLAMENTARNA) - związana z kierunkiem polityki prowadzonej przez organ władzy wykonawczej, jej celowością

$$ Odpowiedzialność głowy państwa:

monarchia absolutna: władca nietykalny, ponad prawem, nieodpowiedzialny

monarchia konstytucyjna: władca nieodpowiedzialny konstytucyjnie ani parlamentarnie

republika: prezydent nieodpowiedzialny politycznie ale odpowiedzialny konstytucyjnie

$$ Odpowiedzialność ministrów: z reguły odpowiedzialni i konstytucyjnie i parlamentarnie

czasem jedynie przed głową państwa (USA, Prusy, Austria)

czasem przed parlamentem (główna cecha RZĄDÓW PARLAMENTARNYCH) - na ogół przed izbą niższą

b) System rządów parlamentarnych i rola partii politycznych

# Rządy parlamentarne dały organowi przedstawicielskiemu możliwość usunięcia rządu w wypadku, gdy jego polityka nie podoba się większości posłów (wotum nieufności) - 4 warunki:

1. ministrowie odpowiedzialni politycznie

2. gabinet z premierem odpowiedzialnym solidarnie za działalność ministrów

musiała istnieć solidarna odpowiedzialność ministrów

w niektórych krajach również indywidualna odpowiedzialność ministrów - parlament mógł zmusić do ustąpienia 1 niepożądanego ministra, nie wywołując dymisji całego gabinetu (w państwach konstytucyjnych rzadko)

3. monarcha / prezydent nieodpowiedzialny politycznie

4. prawo głowy państwa do rozwiązania izb, które uchwaliły wotum nieufności

spełnienie wszystkich w/w warunków = RÓWNOWAGA MIĘDZY PARLAMENTEM A
RZĄDEM

Jeżeli głowa państwa odpowiedzialna politycznie - każde wotum nieufności
powodowałoby zmianę na naczelnym stanowisku państwowym i kryzys państwowy

Brak prawa głowy państwa do rozwiązania izb, które uchwaliły wotum
nieufności - parlament mógłby całkowicie podporządkować sobie władzę wykonawczą

# ORLEAŃSKI system rządów (wykształcony w okresie restauracji Burbonów) - ministrowie mogli być zmuszeni do ustąpienia przez parlament i dowolnie odwołani przez króla

# Anglia - król musiał powołać na premiera lidera partii większościowej i nie mógł go odwołać

# Jeżeli zasada podziału władzy była bardzo rygorystyczna - nie było warunków do powstania rządów parlamentarnych

USA: ministrowie nie mogli być członkami Kongresu (inaczej w WB - ministrem mógł być tylko członek którejś z izb)

# System rządów parlamentarnych wykształcił się w WB, potem Francja, Belgia - po I WŚ przyjęty przez większość konstytucji europejskich

# System rządów parlamentarnych działał sprawnie w WB - w ramach SYSTEMU DWUPARTYJNEGO rząd mógł liczyć na większość parlamentarną przez całą kadencję.

W SYSTEMACH WIELOPARTYJNYCH (III Republika Francuska) stałe kryzysy gabinetowe bo żaden rząd nie mógł liczyć na trwałe poparcie zmiennej większości - zwichnięcie równowagi na korzyść władzy ustawodawczej

(w niektórych systemach wielopartyjnych mimo wszystko rządy parlamentarne działają sprawnie)

# Z powyższego wynika że problem rządów parlamentarnych powiązany jest z zagadnieniem znaczenia partii politycznych

(do lat 70' XIX w.) partie konserwatywne i liberalne ale tylko jako nieliczne, elitarne organizacje

(koniec XIX w.) powstanie partii robotniczych + przekształcanie się partii w masowe, klasowe organizacje polityczne

(po I WŚ) pojawiły się parte komunistyczne

$$ Walki polityczne przede wszystkim na forum parlamentarnym

c) Wpływ władzy wykonawczej na ustawodawczą

# Trójpodział władz miał na celu przede wszystkim rozciągnięcie kontroli społecznej nad władzą wykonawczą i prowadzić mógł do:

1. przewagi władzy ustawodawczej nad wykonawczą

2. przewagi władzy wykonawczej nad ustawodawczą - bo różne sposoby wywierania przez władzę wykonawczą wpływu na działalność władzy ustawodawczej:

$$ obsadzanie izb wyższych przez monarchę (gdy równorzędne stanowisko obu izb)

$$ prawo sankcji przysługujące głowie państwa (w republikach ustawa mogła wejść w życie bez zgody monarchy)

$$ weto zawieszające przysługujące głowie państwa

$$ ograniczenie władzy ustawodawczej przez konstytucyjne wyłączenie niektórych dziedzin ustawodawstwa spod kompetencji parlamentu

$$ delegowanie przez parlament swych uprawnień na rzecz rządu w formie pełnomocnictw do wydawania dekretów / rozporządzeń z mocą ustaw (podobna rola brytyjskich ordonansów)

8/ Administracja terytorialna i samorząd

a) Założenia organizacji zarządu terytorialnego

# Państwo nowożytne - głębokie zmiany w całym systemie administracji i w organizacji zarządu terytorialnego

1. Po likwidacji ustroju feudalnego - likwidacja dawnych lokalnych przywilejów i wprowadzenie jednolitej sieci administracyjnej dla całego państwa

kilkuszczeblowa hierarchia urzędów zarządu terytorialnego zależna od ministerstw centralnych

2. 1 z podstawowych postulatów demokracji parlamentarnej (poza wpływem ludności na skład naczelnych organów przedstawicielskich) - uzyskanie kontroli nad administracją i udziału w zarządzie terytorialnym

domagano się powstania samorządu terytorialnego

# SAMORZĄD TERYTORIALNY - sprawowanie lokalnej władzy administracyjnej przez organa wybieralne. W państwie konstytucyjnym obywatele mogli administrować sprawami publicznymi:

1. bezpośrednio przez wybrane przez siebie organa (kraje anglosaskie)

2. przez współdziałanie w tym zakresie z urzędnikami państwowymi (kraje kontynentalne)

b) Samorząd w Anglii i na kontynencie

# Anglia nie znała administracji centralistycznej a tradycja samorządu była odwieczna. W ogóle nie rozwinął się tu system biurokratycznej, terytorialnej administracji ogólnej.

Większość zadań administracji lokalnej należała do wybieralnych władz samorządowych (rad i powoływanych przez nie komisji z fachowymi urzędnikami)

Samorządowe władze lokalne odpowiedzialne tylko przed swoimi wyborcami, a za naruszenie prawa sądziły sądy powszechne

Jedynie sądy powszechne były powołane do sprawowania kontroli nad administracją lokalną

- rozstrzygały zarówno zatargi między władzami centralnymi i lokalnymi, jak i miedzy władzami publicznymi a obywatelami

Samorząd angielski znacznie bardziej zdecentralizowany od samorządów na kontynencie

# Na kontynencie centralizacja nadzwyczaj szeroko rozwinęła się w monarchii absolutnej i ludzie przywykli do tego, że wszystkie sprawy publiczne kierowane były z centrum przez monarchę, przy pomocy licznego aparatu biurokratycznego. Samorząd uważano a dar monarchy.

Sprawowanie administracji lokalnej było w rękach aparatu biurokratycznego o rozbudowanej hierarchii urzędów zarządu terytorialnego sprawujących administracje ogólną (administracja zespolona - wszystkie jej dziedziny poza tymi, dla których tworzono odrębny aparat biurokratyczny)

Zarząd terytorialny uważany za część administracji biurokratycznej i organy samorządowe polegały nadzorowi biurokratycznych władz nadrzędnych

$$ Problem polegał na zapewnieniu udziału w administracji obywatelom

powoływanie wybieralnych organów samorządowych i rad + przyznawanie im uprawnień w dziedzinie samodzielnego załatwiania pewnych spraw lub współpracy z administracją rządową - ale szeroka kontrola władz nadrzędnych

# Samorząd (nawet rozwinięty) realizował postulaty demokracji jedynie w ograniczony sposób.

minus: mało demokratyczny sposób formowania jego organów - zarząd lokalny często opanowywany przez miejscowe siły społeczne

XX w. - w związku z ogólnym kryzysem państwa liberalnego i wzrostem interwencjonizmu państwowego - we wszystkich krajach tendencje centralistyczne zmierzające do ograniczenia i podporządkowania samorządu administracji państwowej

c) Samorząd a autonomia

# Szczególnie wysoki stopień decentralizacji w wypadku przyznania prowincji (prowincjom) w danym państwie AUTONOMII (np. Austria) zakres autonomii szerszy od zakresu samorządu

SAMORZĄD - sprawowanie władzy wykonawczej i administracyjnej przez wybieralne organy w ramach ustaw państwowych

AUTONOMIA - wykonywanie również władzy ustawodawczej - w zakresie określonym przez konstytucję

$$ Samorząd może być dowolnie kształtowany zwykłą ustawą, autonomia może być
zmieniona / zniesiona tylko w drodze zmiany konstytucji

$$ Szeroka autonomia - struktura państwa ma charakter zbliżony do struktury
federalnej

9/ Władza sądowa. Sądownictwo

a) Niezawisłość sądownictwa

# Monarchia absolutna: sądownictwo nie było oddzielone od władzy wykonawczej - organy wykonawcze miały bezpośredni wpływ na działalność sądów i same nawet posiadały często rozległą jurysdykcję sądową.

# Uniezależnienie wymiaru sprawiedliwości od władzy wykonawczej, zgodne z zasadą trójpodziału władzy oraz wprowadzenie równego dla wszystkich sądownictwa powszechnego było 1 z gł. zadań państwa konstytucyjnego

Rozdział władzy sądowej od wykonawczej został bardzo rygorystycznie wprowadzony m.in. we Francji (na początku rewolucji) - później pojawiła się potrzeba stworzenia odrębnego SĄDOWNICTWA ADMINISTRACYJNEGO, mającego zajmować się sprawami administracyjnymi, stać się organem kontrolującym działalność administracji i chronić obywatela przed nadużyciami z jej strony

Problem taki nie pojawił się w krajach anglosaskich, gdzie właściwość w rozstrzyganiu sporów administracyjnych zachowały sądy

# Rozdział władzy sądowej od ustawodawczej:

Na kontynencie bez problemów - ograniczenie zadań władzy sądowej tylko do stosowania prawa (zakaz stanowienia)

W państwach anglosaskich sądy miały inną pozycję, a ich wyroki tworzyły normy prawne

b) Sądownictwo powszechne

# Wprowadzone w państwie konstytucyjnym sądownictwo powszechne dla wszystkich zgodne z postulatem równości obywateli wobec prawa

skasowanie sądów feudalnych (stanowych)

stworzenie kilku instancyjnej sieci sądów powszechnych (na ogół 1 sąd najwyższy - instancja kasacyjna lub rewizyjna)

# Wprowadzono jednolite prawo sądowe

# W wielu państwach powstało sądownictwo administracyjne i utrzymały się niektóre sądy specjalne (np: handlowe)

# Demokratyczna zasada wybieralności sędziów wprowadzona we Francji została zastąpiona przez Napoleona zasadą nominowania sędziów (w innych krajach sędziowie też z reguły nominowani)

# Gwarancja niezawisłości sędziowskiej - zapewnienie nieusuwalności i immunitetu sędziowskiego

WB - do zwolnienia sędziego wymagana uchwała Parlamentu

USA - tylko w drodze impeachment

# Sędziowie pokoju - nie zawodowi, w niektórych krajach powierzano im drobniejsze sprawy (WB i Francja)

# Demokratyzacja sądownictwa - udział czynnika ludowego z wymiarze sprawiedliwości, np.: ławy przysięgłych i sądy przysięgłych

c) Sądownictwo administracyjne

# SYSTEM ANGIELSKI - kompetencje w rozstrzyganiu spraw administracyjnych zachowały sądy powszechne

kraje kontynentalne (Włochy, Belgia)

w niektórych państwach system mieszanych - wyspecjalizowane wydziały administracyjne przy sądach powszechnych

# SYSTEM FRANCUSKI - powołanie odrębnego sądownictwa administracyjnego

gwarancja większej fachowości, szerszy udział czynnika obywatelskiego

właściwa kontrola działalności państwa przez jednostkę (zwyczajny wymiar sprawiedliwości - kontrola jednostki przez państwo)

przeciwnicy: sądownictwo administracyjne uzależnione od administracji, antydemokratyczne

Francja, Prusy: sądownictwo administracyjne stanowiło część kompetencji niektórych organów administracji państwowej albo samorządowej

10/ Problemy suwerenności państwowej

a) Suwerenność państwa a problem narodowy

# TEORIA SUWERENNOŚCI - teoria polityczna określająca zwierzchni charakter państwa jako najwyższej organizacji społecznej

SUWERENNOŚĆ ZEWNĘTRZNA - państwo niezależne od innych organizacji, szczególnie od innych państw

SUWERENNOŚĆ WEWNĘTRZNA - władza państwowa jest najwyższą władzą na danym terytorium

# Monarchia absolutna: suwerenem monarcha

# Państwo konstytucyjne: suwerenność należy do ludu

# Teoria suwerenności rozwinęła się w średniowieczu, gł. w okresie upadku uniwersalnej władzy cesarzy i papiestwa (XV w.).

# Demokratyczna zasada suwerenności ludu rozbudziła świadomość narodową wielu ludów Europy i ożywiła ruchy narodowowyzwoleńcze (w parze z politycznymi ruchami liberalnymi

suwerenność ludu = suwerenność narodu (niepodległość)

związek między ruchami narodowymi i liberalnymi typowy w XIX w. - walki o zjednoczenie narodów w ramach 1 państwa (Niemcy, Włochy) oraz walki narodów o niepodległość państwową (Polska, Irlandia)

b) Państwa złożone

# Różne rodzaje federalizmu:

państwo złożone (niejednolite, nieunitarne)

federalizm wewnętrzny (szeroko rozbudowana decentralizacja zarządu terytorialnego)

ponadpaństwowe organizacje międzynarodowe

# Formy połączenia państw:

1. UNIA PERSONALNA - połączenie 2 odrębnych państw osobą wspólnego monarchy

państwa zachowują pełną niezależność i odrębne urządzenia państwowe

na ogół łatwo się rozpadały (WB + księstwo Hanoweru 1714-1837), ale czasem prowadziły do zacieśnienia związku między państwami i przekształcały się w trwałą unię realną opartą na normie prawnej wspólnej dla obu państw

2. UNIA REALNA - poza wspólnym monarchą istnieją pewne wspólne instytucje, np. parlament, rząd

często unia tak ścisła, że państwa nią związane traciły suwerenność na rzecz państwa zjednoczonego albo jedno z państw pochłaniało suwerenność drugiego (Anglia + Szkocja)

3. KONFEDERACJA (ZWIĄZEK PAŃSTW) - połączenie państw suwerennych dla realizowania określonego wspólnego celu

nie ma znamion odrębnego państwa, opiera się na umowie międzynarodowej i normach prawa międzynarodowego

decyzje wymagają jednomyślności

4. FEDERACJA (PAŃSTWO ZWIĄZKOWE) - państwa składowe delegują część swej suwerenności powołanemu przez siebie państwu federalnemu

federacja ma charakter suwerennego państwa, może mieć konstytucję i wspólne urządzenia państwowe do spraw wspólnych; opiera się na wewnętrznym prawie konstytucyjnym

w zakresie spraw nie objętych federacją państwa składowe zachowują samodzielność (mogą mieć własne konstytucje i organa państwowe)

decyduje większość

$$ W aspekcie prawa międzynarodowego suwerenność należy w zasadzie tylko do
federacji, w konfederacji tylko państwom związkowym

$$ Dzieje nowożytne - charakterystyczny proces przekształcania się luźnych
konfederacji w federacje (USA, Niemcy, Szwajcaria). Rozwój stosunków w
federacji prowadził często do pochłaniania suwerenności państw członkowskich przez
centralne władze federacji (nadawanie państwom federalnym cech państwa unitarnego)

c) Federalizm a decentralizacja

# Państwo silnie zdecentralizowane, którego człony miały szeroką autonomię, miało strukturę zbliżoną do struktury państwa federalnego. Różnicę między tymi strukturami często trudno określić - z punktu widzenia suwerenności państwa jest to różnica ilościowa (nie jakościowa) federalizm to bardziej rozwinięta forma decentralizacji

w obu przypadkach terytoria obdarzone są pewną samodzielnością w ramach suwerennego państwa

# W dziejach XX w (okres imperializmu) tendencje do ograniczania form federalizmu (również samorządu i autonomii, które mieszczą się w jego ramach)

d) Tendencje federalistyczne w organizacji życia międzynarodowego

# Rozwój państw nowożytnych prowadził do umacniania się suwerenności państw w ramach terytoriów jednolitych narodowo. Natomiast rozwój międzynarodowych stosunków gospodarczych i politycznych w XIX w. spowodował rozwój PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

u jego podstaw uznanie suwerenności i równości wszystkich państw

powstaje w drodze umów i zwyczajów

# XIX w. zawierano liczne KONWENCJE (umowy międzynarodowe), do których przystępowało wiele państw, poddając się tym samym stworzonym przez siebie normom prawa międzynarodowego (np. konwencje dot. żeglugi, traktowania jeńców wojennych)

Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze (1899) - państwa poddawać zaczęły mu swe spory międzynarodowe

Liga Narodów (1919, traktat wersalski) - miała regulować współżycie i zatargi między państwami ale nie spełniła oczekiwań

- miała strukturę konfederacji - była luźną organizacją państw suwerennych i nie było w niej ani środków przymusu międzynarodowego ani faktycznej równości państw (silniejsze narzucały kontrolę słabszym)

Organizacja Narodów Zjednoczonych (po II WŚ) i inne - zespalanie się państw w ramach wspólnot międzynarodowych (gł. na polu współpracy gospodarczej) i tendencje federalistyczne

e) Stosunki między państwem a suwerennym Kościołem

# W płaszczyźnie stosunków międzynarodowych i problemu suwerenności państw można oceniać dzieje stosunków państwa z międzynarodowymi organizacjami wyznaniowymi (gł. Kościołem katolickim)

$$ Kościół niemal od początku istnienia był organizacją o charakterze
międzynarodowym, opierającą się na solidarności jej członków

$$ Od czasów karolińskich często rywalizował o władzę z państwem - najczęściej
jednak państwo poddawało Kościół swej suwerenności

często podporządkowywano Kościół władzy świeckiej

$$ W państwie liberalnym głoszącym hasła wolności wyznaniowej nie dało się
utrzymać w/w rozwiązania i państwa stosowały dwa wyjścia:

1. SYSTEM KOORDYNACJI: państwo powinno zapewnić Kościołowi swobodne wykonywanie kultu, organizację kościelną traktować jako część porządku publicznego itp.

stosunki między państwem a Kościołem katolickim regulowały KONKORDATY (I - konkordat Napoleona 1801)

- nie dotyczyły spraw ściśle świeckich, ale spraw mieszanych (małżeństwo, obsadzanie stanowisk kościelnych, dotacje państwowe dla Kościoła)

- w niektórych państwach traktowane jako umowy dwustronne, w innych jako jednostronny akt państwowy, w jeszcze innych jako jednostronny przywilej papieski (państwa protestanckie)

2. SYSTEM ROZDZIAŁU KOŚCIOŁA I PAŃSTWA: w państwie tolerancji religijnej nie ma „Kościoła panującego” (USA, Francja od 1905)

państwo nie miesza się do życia religijnego, nie przyznaje szczególnych praw żadnemu wyznaniu

Kościół ma charakter stowarzyszenia utrzymującego się z własnych środków (nie ma żadnych dotacji państwowych i innych przywilejów)

11/ Problemy ogólne ewolucji państwa w epoce kapitalizmu

a) Kryterium ewolucji od monarchii do republiki i główne linie rozwoju

# Państwa epoki kapitalizmu przyjmowały różne formy rządów, wśród których klasyczne to monarchia i republika

Republika formą bardziej postępową od monarchii - monarchia uchodziła za symbol reakcji bo państwo konstytucyjne zasadniczo powstało w walce z feudalną monarchią absolutną a walka z monarchią często była hasłem demokracji (wieki XVIII, XIX, XX)

Jednak często w miejsce monarchii absolutnej powstawała monarchia konstytucyjna - forma państwa mogąca tworzyć warunki dogodne dla rozwoju demokracji

- czasem monarchie taki były silniejszą ostoją konserwatyzmu niż republiki

# Forma republikańska (USA, Ameryka Łacińska) przed I WŚ na kontynencie utrwaliła się tylko we Francji (III Republika) i Szwajcarii. Liczba republik powiększyła się dopiero w 20-leciu międzywojennym

utrzymały się też liczne monarchie, które zaczęły przyjmować formę monarchii parlamentarnych i na ogół przestawały się różnić od republik parlamentarnych

zdarzało się też, że republiki miały ustrój mniej demokratyczny niż monarchie parlamentarne

b) Kryterium stopnia realizacji liberalnych postulatów demokracji

# Właściwym kryterium w ocenie ewolucji państwa konstytucyjnego jest sposób realizacji przez państwo postulatów demokracji i ich politycznym reżimie.

# Rozwój państwa w XIX i XX w. szedł w kierunku rozszerzania i umacniania praw obywatelskich oraz ku demokratyzacji i wzrostowi uprawnień organu przedstawicielskiego oraz form jego kontroli nad władzą wykonawczą

demokratyzacja praw wyborczych

wprowadzenie parlamentarnej odpowiedzialności ministrów

# Zarówno formy rządów (monarchia, republika) i reżimu (rządy parlamentarne) są punktem wyjścia dla podziału na okresy rozwoju państwa nowożytnego, nie pozwalają na przyjęcie jednolitych dat - zjawisko asynchronizmu konsekwencją asynchronicznego rozwoju gospodarczego

lata 60, 70 XIX w - ważne przemiany ustrojowe i prawne w wielu krajach

lata I WŚ (1914-1918) - w prawie wszystkich państwach wprowadzenie demokratycznych wyborów i rządów parlamentarnych, rozwój ustawodawstwa socjalnego

- łączyło się to z KAPITALIZMEM WOLNOKONKURENCYJNYM i doktryną LIBERALIZMU gospodarczego i politycznego (wolna działalność jednostki źródłem postępu we wszystkich dziedzinach życia społecznego a zwłaszcza w dziedzinie ekonomicznej i politycznej)

# Ideologia liberalizmu siłą napędową demokracji w XIX w (wyraz w deklaracjach praw i w proklamowaniu wolności i własności jako praw naturalnych)

Liberalizm walczący - obalił feudalizm

Liberalizm triumfujący - zdobył rzeczywistą władzę, oparł ja na teorii państwa prawnego i rozbudował system rządów parlamentarnych

c) Kryzys liberalnych podstaw państwa pod koniec XIX w.

# Doba powszechnej industrializacji - przyspieszenie narastania sprzeczności między „kapitałem” a „pracą” zmusiło to państwo do odejścia od liberalizmu gospodarczego

zaczęto dostrzegać, że leseferyzm prowadzi gospodarkę kapitalistyczną do upadku i niezbędny jest interwencjonizm państwa w sferę społeczną i gospodarczą (duży wpływ w I WŚ i światowego kryzysu gospodarczego 1929-1933)

# Liberalna koncepcja „państwa stróża nocnego” od dawna budziła sprzeciw ze strony SZKOŁY SOCJALISTYCZNEJ, która postulowała zaniechanie wolnej konkurencji i zorganizowanie zbiorowej gospodarki społecznej opartej na przymusowości i uspołecznieniu środków produkcji

państwo nie egzystuje tylko dla dobra jednostek, ale ma wyższe cele dot. całego społeczeństwa i te cele powinny decydować o jego polityce wewnętrznej

$$ Dla rozwoju stosunków społecznych w państwach kapitalistycznych duże znaczenie
miała Komuna Paryska.

po 1871 ruch robotniczy zdobywał większe ustępstwa ze strony państwa liberalnego w formie ustawodawstwa socjalnego (służącego interesom proletariatu i miało łagodzić antagonizmy społeczne, zapobiec rewolucji społecznej)

# Po I WŚ, w obliczu rewolucji socjalistycznej w Rosji, państwa kapitalistyczne szukały nowych dróg rozwoju gospodarki wolnorynkowej

$$ szerokie reformy społeczne (ustawodawstwo socjalne) z jednej strony

$$ z II strony walka o wzmocnienie struktur państwa, m.in. przez podporządkowanie
sobie aparatu państwowego - a tu przeszkodą był system rządów
parlamentarnych dający opozycji możliwość zwalczania polityki rządu i jego obalenia

w ten sposób po I WŚ typowym zjawiskiem było zwalczanie się 2 tendencji:

1. dążenia do respektowania demokratycznego systemu rządów parlamentarnych

2. dążenia grup będących u władzy do wzmocnienia władzy wykonawczej kosztem organów przedstawicielskich i faktycznego ograniczania demokratycznych praw obywatelskich

- dokonywano tego często bez zmian konstytucji, w drodze antydemokratycznej praktyki. Parlament stracił autorytet

# 20-lecie międzywojenne - faszyzm (skrajnie reakcyjny) i koncepcja „państwa dobrobytu” (demokratyczny); w Rosji system totalitarny państwa typu socjalistycznego

d) Faszyzm (skrajnie reakcyjny)

(od umiarkowanego przez faszyzm włoski (Mussolini 1922-1943) do skrajnego hitleryzmu (1933-1945))

# Dążył do likwidacji liberalizmu ekonomicznego i politycznego, propagował teorię „PAŃSTWA TOTALNEGO” (któremu podporządkowana jest cała gospodarka i życie społeczne)

# Skrajny NACJONALIZM, rozwój MILITARYZMU - agresywna polityka zagraniczna, nastroje wojenne

# Głosili, że system parlamentarny prowadzi do upadku państwa, dążyli do ograniczenia parlamentów i wprowadzenia KORPORACYJNEGO SYSTEMU wyborów (antyliberalny i antydemokratyczny)

# Likwidowano partie polityczne poza oficjalną partią faszystowską

# Dążył do wyzwolenia władzy wykonawczej od wszelkiej kontroli społecznej.

władza dyktatorska opatrznościowych „wodzów narodu” opierająca się na kumulowaniu w jednym ręku szeregu ważnych stanowisk (Duce Mussolini - szereg portfeli ministerialnych, Fuhrer Hitler - kanclerz i prezydent)

e) Nurt przemian w kierunku „państwa dobrobytu”

# „PAŃSTWO DOBROBYTU” - współczesna postać państwa kształtującego się w opozycji zarówno do państwa socjalistycznego, jak i liberalnego „państwa stróża nocnego”

pośrednia droga między kapitalizmem a socjalizmem

cel ma osiągnąć przez stopniowe reformy

# Koncepcja ta rozwinęła się po II WŚ, ale geneza jej sięga XIX/XX w.

$$ po I WŚ - nowa teoria „REGULOWANEGO KAPITALIZMU” (stała interwencja
państwa w dziedzinie gospodarki) przeciwna tradycyjnemu liberalnemu
leseferyzmowi,

ujemne skutki kapitalizmu (bezrobocie, bieda) wynikały z nieumiejętnością kierowania gospodarką i tylko „regulowany kapitalizm” może prowadzić do dobrobytu i zmniejszenia różnic społecznych

pod wpływem tej teorii reformy w wielu krajach (New Deal Roosevelta) widoczna poprawa!!!

$$ 20-lecie międzywojenne - zamiast „państwa stróża nocnego” PAŃSTWO
AUTORYTATYWNE regulujące całe życie gospodarcze

nadal chciano „regulowanego kapitalizmu”

równocześnie państwa, które nie poddały się tendencjom faszyzmu, dążyły do utrzymania demokratycznych założeń państwa liberalnego w sferze politycznej

$$ po II WŚ - w niektórych państwach kapitalistycznych koncepcja „państwa dobrobytu”
rozwijała się jako nowa i nieliberalna koncepcja państwa kapitalistycznego

f) Rozwój systemu ustrojowego kapitalizmu w krajach trzeciego świata

# W krajach kultury europejskiej ustrój państwowy kształtował się na gruncie podobnej struktury gospodarczo-społecznej i podobnych tradycji kulturalnych.

# Kolonializm europejski i kapitalizm ogarnął wpływami prawie cały świat. Kraje kolonialne w miarę rozwoju i uzyskiwania niezależności państwowej dążyły do likwidacji urządzeń feudalnych i wzorowały się na ustrojach państw Europy.

# W krajach słabo rozwiniętych recepcja urządzeń europejskich wyglądała inaczej - niski poziom kultury (również politycznej) utrudniają przyswojenie pojęć demokracji

# pierwsza połowa XIX w. - kraje Ameryki Łacińskiej wyzwoliły się (od Hiszpanii i Portugalii) i wzorowały się na prezydialnym ustroju USA

po I WŚ - zarówno dyktatury faszystowskie (Kuba, Brazylia) jak i umacnianie się konstytucji demokratycznych (gł. Meksyk)

# druga połowa XIX w. - Japonia

# po II WŚ - kraje Afryki (na wzór V Republiki Francuskiej) i Azji

w nowych państwach III świata często konstytucja jest przykrywką niedemokratycznej dyktatury

12/ Ewolucja prawa

a) Rozwój prawa publicznego - wewnętrznego i międzynarodowego

# Rewolucję w systemie feudalnych pojęć prawnych wysunęła SZKOŁA PRAWA NATURY (istnienie prawa poznawalnego rozumem) a postulat kodyfikacji prawa zahamował dalszy rozwój prawa zwyczajowego i stworzył priorytet prawa stanowionego

# Różnice między prawem publicznym a prywatnym - formułowane już w Rzymie, ale do XVIII w. nie rozwinięto ani teorii prawa państwowego, ani administracyjnego i administracja państwowa miała charakter operacji technicznej - przepisy były jednostronnymi instrukcjami dla organów administracyjnych

$$ Dopiero pod wpływem prawa natury postawiono problem prawnego stosunku
jednostki do państwa i jej publicznych praw podmiotowych

potrzeba wypracowania prawa publicznego (obok prywatnego) zgodnego z prawem natury i gwarantujące w/w prawa

państwo zaczęło tworzyć systemy prawa publicznego - państwowego (konstytucyjnego) i administracyjnego

# Ze szkołą prawa natury wiążą się też początki międzynarodowego prawa publicznego, którego instytucje kształtowały się zwyczajowo już w starożytności i średniowieczu.

$$ W XIX w. - w związku z rozwojem stosunków międzynarodowych - prawo
międzynarodowe odgrywało coraz większą rolę w normowaniu stosunków między
państwami

Problem w tym, że nie było to prawo wewnętrzne państwowe i dot. stosunków między suwerennymi państwami a źródłem jego powstania są umowy międzynarodowe - brak aparatu przymusu stojącego na straży tego prawa.

b) Prawo administracyjne - powstanie i rozwój

# Prawo administracyjne zaczęło się rozwijać w XIX w. (obok prawa państwowego). Stało się ono narzędziem ochrony obywatela przed administracją.

na jego gruncie wyrosła koncepcja liberalnego państwa praworządnego - administracja podporządkowana prawu ma urzeczywistniać zasadę równości wszystkich wobec prawa

# Granica między zakresem prawa administracyjnego i państwowego (konstytucyjnego) - trudna do określenia

„prawo konstytucyjne zajmuje się państwem w spoczynku, a prawo administracyjne państwem w ruchu”

prawo konstytucyjne ustala ogólnie zasady aktywności władzy państwowej a prawo administracyjne zasady te konkretyzuje i ustala tryb wcielania ich w życie

# Stosunek prawa administracyjnego do prawa cywilnego

prawo administracyjne rozwinęło się tylko w krajach o tradycjach prawa rzymskiego, gdzie zawsze istniały różnice między prawem prywatnym i publicznym (pogłębione przez teorię podziału władzy)

w krajach anglosaskich nie było przeciwstawienia prawa prywatnego i publicznego i prawo administracyjne właściwie się nie wykształciło (teraz jednak odczuwana jego potrzeba)

$$ Na kontynencie nad rozwojem prawa administracyjnego ciążył prymat prawa
cywilnego, które rozwijało się przez długie wieki i oparte było na kompletnych
kodyfikacjach. Prawo administracyjne wielu uważało jedynie za zbiór technicznych
przepisów porządkowych.

Zaczęło się to zmieniać w XX w. (najwcześniej we Francji)

c) Od prawa natury do pozytywizmu prawniczego

# Kodyfikacje XIX w. prowadziły do stworzenia systemu „prawa rozumu” a doprowadziły do jego upadku:

protesty przeciw antyhistoryzmowi prawa natury i jego etycznemu aprioryzmowi

teza, że kodyfikacje hamują rozwój prawa i dają państwu monopol na jego dowolne kształtowanie

# Rozwinęła się szkoła historyczna prawa (ponowne zbliżenie do prawa rzymskiego), potem POZYTYWIZM PRAWNICZY

badał przepisy prawa w oderwaniu od ich pozaprawnych uwarunkowań, kładł nacisk na same pojęcia logiczne (prawo = przepis ustawy = sprawiedliwość)

ważna rola w dziejach prawa ale surowo krytykowany już pod koniec XIX w. (nie nadąża za przemianami społecznymi itp.)

na jego gruncie niemiecki BGB

d) Praworządność i państwo prawne

# PRAWORZĄDNOŚĆ - ścisłe przestrzeganie norm prawnych przez obywateli i organa państwowe

$$ Pojęcie to wykształciło się w początkach nowożytnych państw
konstytucyjnych, w czasie walk z absolutyzmem i samowolą władz publicznych.
Powstało wtedy pojęcie „PAŃSTWA PRAWNEGO” (≠ „państwo policyjne”)

podporządkowanie prawu całej działalności państwa

$$ W okresie pozytywizmu prawniczego wykształciło się węższe pojęcie
„PAŃSTWA PRAWNEGO”, którego działalność opierała się na systemie sztywnych
norm prawnych wytworzonych przez państwo

formalne przestrzeganie tych norm ma zabezpieczać praworządność (ocena etyczna waloru norm mało istotna)

# Założenie pojęcia praworządności - system prawa opiera się na formalnej równości prawa w rzeczywistości często bywa to fikcją bo nierówności gospodarcze.

e) Wielkie rodziny prawa

# W państwie epoki kapitalizmu dokonała się poprzez kodyfikację wszechstronna odnowa prawa.

# Wielkie rodziny prawne - zespoły krajów, w których prawa (mimo istotnych różnic) opierają się na podobnych ogólnych założeniach i pojęciach

rodzina romańska - w Europie; wpływ prawa rzymskiego

rodzina anglosaska - common law

system prawa socjalistycznego (po 1917)

inne: muzułmańskie, Indii, chińskie, japońskie

31

---