Układ wydalniczy
Pierwotniaki
u większości nadmiar wody i metabolitów wydalane są bezpośrednio przez błonę komórkową;
u orzęsków powstał specjalny układ osmoregulacyjno-wydalniczy - pewne fragmenty cytoplazmy, tworzące tzw. nefroplazmę, wyspecjalizowały się w oddzielaniu substancji będących metabolitami oraz nadmiaru wody z komórki i kierowaniu jej do wodniczki tętniącej, która, kurcząc się rytmicznie, usuwa ją na zewnątrz;
Gąbki
zbędne produkty przemiany materii wydalane są przez poszczególne komórki albo do wody otaczającej ciało, albo do wody wypełniającej kanały i komory wodne oraz spongocel;
Parzydełkowce
zbędne produkty wydalają komórki bezpośrednio do wody;
Żebropławy
piąty kanał odchodzący od żołądka biegnie w kierunku narządu zmysłowego;
w okolicy tego narządu rozgałęzia się w 4 kanały końcowe uchodzące na zewnątrz otworkami odbytowymi;
przez nie wydostają się niestrawione cząstki pokarmowe;
Płazińce
Wirki:
spełnia głównie funkcję osmoregulacyjną;
usuwa także niewielkie ilości amoniaku; większość amoniaku usuwana jest dyfuzyjnie do środowiska poprzez ścianę ciała;
najprostszy układ u prostojelitowych; składa się z kanałów zbudowanych z wielu komórek; są urzęsione - równomiernie, w 3 pasmach lub pęczkami; kanały uchodzą na zewnątrz otworami zwanymi nefrydioporami;
w najbardziej rozwiniętych układach do kanałów uchodzą komórki płomykowe (cyrtocyty):
ma kształt buławkowaty lub gruszkowaty;
w środku ma jamę, do której sterczy pęk witek;
jama przechodzi w kanalik otwierający się do kanału zbiorczego;
ściana komórki płomykowej jest częściowo poprzebijana drobnymi kanalikami - poprzez nie zachodzi filtracja;
witki popychają płyn, który dostał się do wnętrza komórki do kanałów zbiorczych, które w sąsiedztwie ujść komórek płomykowych są orzęsione;
kanał może być pojedynczy po stronie grzbietowej lub podwójny;
kanały uchodzą na zewnątrz tułowia wspólnym lub oddzielnymi nefrydioporami zlokalizowanymi najczęściej po stronie brzusznej;
Przywry dwurodne:
to np. motylica wątrobowa;
typu protonefrydialnego;
kanały zbiorcze (2-8) zlokalizowane są po bokach ciała i zawsze łączą się ze sobą w jeden, który w końcowej zróżnicowany jest w pęcherzyk wydalniczy uchodzący w tylnej części ciała po stronie grzbietowej;
pęcherzyki otwierają się oddzielnymi nefrydioporami;
do kanałów uchodzą liczne komórki płomykowe;
biorą udział w procesie osmoregulacji;
Tasiemce:
silnie rozwinięty ze względu na duże nasilenie procesów metabolicznych;
liczne komórki płomykowe uchodzą do kanałów zbiorczych, które leżą po bokach ciała;
występują para brzuszno- i para grzbieto-bocznych kanałów zbiorczych;
pomiędzy bocznymi pniami występują poprzeczne połączenia w każdym członie;
w członach kanały poprzeczne leżą blisko tylnych końców;
u gatunków, u których nie odrywają się człony, na końcu strobili występuje pojedynczy nefrydiopor, poprzedzony pęcherzykiem wydalniczym, do którego otwierają się kanały boczne;
jeżeli człony się odrywają, to na końcu ostatniego członu kanały boczne otwierają się oddzielnie;
zaangażowany w osmoregulację, ale nie tak bardzo;
Wstężnice
typu protonefrydialnego;
w najprostszym wypadku składa się z 2 komórek płomykowych uchodzących odrębnymi otworami; u większości jednak setki komórek płomykowych;
układu wydalniczego nie mają niektóre gatunki głębinowe;
komórki płomykowe uchodzą swoimi kanalikami do kanałów zbiorczych, położonych po bokach jelita przedniego, otwierających się po stronie brzusznej;
u niektórych ściany kanałów zbiorczych są syncycjalne i otwierają się w naskórku; u innych kanały zbiorcze otwierają się do jelita przedniego;
niektóre komórki płomykowe wrastają do ścian bocznych naczyń krwionośnych albo do ich światła;
układ wydalniczy wyprowadza amoniak oraz nadmiar soli;
Wrotki
typu protonefrydialnego;
występują 2 komórki płomykowe zlokalizowane w przedniej części odcinka tułowiowego;
kanaliki komórek płomykowych uchodzą do pęcherzyka moczowego, który otwiera się do kloaki;
pęcherzyk moczowy kurczy się rytmicznie;
główne zadanie to regulacja osmotyczna;
u samców układ ten nie występuje;
Nicienie
u gatunków prymitywnych z komórek o charakterze gruczołowym - gruczołami renalnymi;
większość ma układ bardziej złożony, zbudowany w kształcie litery H z kanałami wewnątrzkomórkowymi;
2 boczne kanały biegną w bocznych zgrubieniach naskórka; w przedniej okolicy ciała są one połączone jednym kanałem poprzecznym, od którego odchodzi krótki przewód otwierający się na zewnątrz ciała po stronie brzusznej;
całość zbudowana jest z jednej olbrzymiej komórki z kanałami bocznymi oraz z 2 komórek tworzących przewód uchodzący na zewnątrz ciała;
może być modyfikacja - komórki tworzące przewód wyprowadzający mogą mieć po części charakter gruczołowy;
końcowym produktem jest amoniak;
Pierścienice
u larw para protonefrydiów;
u dojrzałych wieloszczetów funkcjonują protonefrydia typu solenocytów, protonefromiksja, metanefromiksja i metanefrydia;
u skąposzczetów i pijawek metanefrydia;
metanefrydia:
występują parami w większości segmentów ciała; pojedyncze m. zaczyna się w danym segmencie, przebija przegrodę (jeżeli występuje) i uchodzi na zewnętrznym nefrydioporem na następnym segmencie na zewnątrz lub do jamy gębowej);
najprymitywniejsze metanefrydium ma kształt esowatej orzęsionej wewnątrz rurki; otwór przedni rurki otwiera się do celomy;
u bardziej złożonego m część przednia rozszerzona jest w orzęsiony wielokomórkowy lejek (nefrostom), a kanalik (nefrydiodukt) jest wydłużony i poskręcany; nefrostom (komórka środkowa + otoczona przez komórki z undulipodiami) wyłapuje płyn z celomy wraz z rozpuszczonymi w nim zbędnymi produktami metabolizmu; kanalik pełni funkcję gruczołową, oddaje wodę do jamy ciała i formuje mocz;
protonefromiksja:
zbudowany z lejkowatego celomoduktu, na którego wewnętrznej ścianie osadzony jest pęk protonefrydiów uchodzących do nefrydioduktu, który otwiera się do celomoduktu;
metanefromiksja:
celomodukty i nefrydiodukty są połączone;
część przednia komórkowa gęsto orzęsiona jest pochodną celomoduktu;
tylna część jest syncycjalna, rzadko orzęsiona i jest pochodną nefrydioduktu;
u wieloszczetów występują komórki chloragenowe zabarwione na kolor zielony lub brązowy, osadzone na nabłonku perytonealnym, przylegającym do układu pokarmowego i naczyń krwionośnych; spełniają rolę komórek magazynujących zbędne produkty przemiany materii, wspomagają układ wydalniczy;
skąposzczety wodne wydzielają amoniak, a lądowe mocznik;
u pijawek:
10-17 metanefrydiów;
w wyniku redukcji celomy kanały otoczone są tkanką łączną, a lejki tkwią w kanałach celomy;
lejki są orzęsione, przechodzą w krótki kanalik, który otwiera się do pęcherzyka zwanego kapsułką, wypełnioną płynem i komórkami fagocytarnymi; światło kapsułki nie ma połączenia z następną częścią metanefrydium, którą jest struktura gruczołowa przylegająca do tylnej części kapsułki, formułującej mocz;
struktura ta składa się z dużych komórek ułożonych jedna za drugą, przez które przechodzi nieorzęsiony kanał z odgałęzieniami;
część końcowa zbudowana jest z mniejszych komórek, a kanał nie ma odgałęzień i jest orzęsiony, otwiera się nefrydioporem;
płyn celomatyczny jest wyłapywany przez lejek, dostaje się do kapsułki, dalej na drodze osmozy do kanału wydalniczego, gdzie formowany jest w mocz, i wydalany przez nefrydiopor;
układ wspomagają celomocyty i komórki tkanki botrioidalnej;
Stawonogi
Metanefrydia:
homologiczne do parzystych celomoduktów pierścienic, nie mają orzęsionych lejków;
narządy zamknięte od strony jamy ciała;
składają się z cienkościennego pęcherzyka i kanału wyprowadzającego nie orzęsionego uchodzącego na zewnątrz ciała otworem;
uchodzą u podstawy czułków (gruczoły czułkowe - antenalne), u podstaw szczęk (gruczoły szczękowe - skorupowe), na biodrach nóg (gruczoły biodrowe - koksalne);
płynne, zbędne produkty przemiany materii przenikają na drodze osmozy przez ściany pęcherzyków do wnętrza gruczołów i poprzez kanały wydostają się na zewnątrz;
Cewki Malpighiego:
cewkowate wypuklenia końcowej części jelita środkowego (pajęczaki) albo początkowej jelita tylnego (tchawkowce);
występują w różnej liczbie;
produkty przemiany drogą osmozy dostają się do ich wnętrza, a stąd do światła jelita tylnego i z odchodami na zewnątrz organizmu;
Skorupiaki:
narządy wydalnicze uchodzą u nasady czułków II pary albo u nasady II pary szczęk;
pojedynczy gruczoł składa się z cienkościennego woreczka oraz z kanalika wyprowadzającego, różnie długiego i poskręcanego, u niektórych gatunków na końcu rozszerzony w pęcherzyk wydalniczy, uchodzący nefrydioporem na zewnątrz ciała;
woreczek spełnia funkcję filtracyjną i sekrecyjną, wchłania zbędne produkty metabolizmu z hemolimfy i przekazuje do kanalika;
zwierzęta te są amnioteliczne - wydalają amoniak;
Pajęczaki:
2 rodzaje układu wydalniczego: gruczoły biodrowe (jednopłatowe) i cewki Malpighiego;
Owady:
składa się wyłącznie z cewek Malpighiego;
wydalają kwas moczowy;
Mięczaki
narządy wydalnicze składają się z parzystych metanefrydiów;
są to duże narządy, których orzęsione lejki otwierają się do celomy worka okołosercowego, a kanały wyprowadzające (silnie poskręane, tworzące tzw. część gąbczastą) do jamy płaszczowej;
1