Historia kultury - notatki z wykładów, Historia kultury - wykłady


Historia kultury - wykłady

T: Dzieje prehistoryczne.

Prehistoria, prahistoria (łac. pre - przedrostek oznaczający uprzedniość, "przed", "wcześniej") to najdłuższy okres dziejów ludzkości - od pojawienia się człowieka na Ziemi do powstania pisma. Badanie tego okresu możliwe jest jedynie metodami archeologicznymi. Na terenach Afryki zaczyna się około 5 milionów lat temu razem z pojawieniem się pierwszych człowiekowatych, na terenie Europy około 1 miliona lat temu, natomiast na innych terenach z momentem pojawienia się tam człowieka. Dzieli się na sześć podstawowych epok - daty w nawiasach nakładają się na siebie, ze względu na to, że na różnych terenach epoki te zaczynały się i kończyły w różnym czasie:

Powyższa datacja jest próbą zniwelowania różnic wynikających z asynchronizmu rozwojowego, czyli nierównomiernego rozwoju różnych obszarów w tym samym czasie. Na przykład mezolit wystąpił tylko na ziemiach europejskich, a w Mezopotamii po paleolicie nastał od razu neolit. Epoka żelaza na ziemiach polskich rozpoczęła się ok. 750 r. p.n.e. (datę ustalono dzięki badaniom w osadzie kultury łużyckiej w Biskupinie), w obu Amerykach dopiero po 1492 roku, zaś w Australii dopiero na przełomie XVIII i XIX w. Stosowana przez polskich naukowców chronologia obejmuje terytoria Niżu Środkowoeuropejskiego.

Występujący na ziemiach europejskich eneolit na ziemiach Bliskiego Wschodu przyjmuje nazwę chalkolitu i pokrywa się z okresem powstawania pierwszych organizmów protopaństwowych. Nie wszyscy prahistorycy uznają eneolit/chalkolit za autonomiczny okres prehistorii, wielu uznaje go za schyłkowy etap neolitu.

Prehistoria (prahistoria) kończy się wraz z wynalazkiem pisma, co dla każdej kultury działo się w innym momencie. Pismo powstało jako daleka konsekwencja rewolucji neolitycznej, która poprzez zwiększenie liczby produkowanej żywności spowodowała występowanie nadwyżek produktów rolniczych i przemysłowych oraz zmianę struktury społecznej i przejście z ustroju rodowego na klasowy, co determinowało sporządzanie spisów administracyjnych i inwentaryzacyjnych. Niektóre kultury nie poznały nigdy pisma i te, które żyją w ten sposób obecnie, lub żyły tak do niedawna, noszą nazwę kultur pierwotnych.

Badaniem prehistorii (prahistorii) zajmuje się: archeologia i archeologia pradziejowa. Szczególnym jej działem, zajmującym się badaniem szczątków kostnych wymarłych człekokształtnych i człowiekowatych jest paleoantropologia i antropologia fizyczna.

Różnice między prahistorią a prehistorią

Terminy "prahistoria" i "prehistoria" nie są całkiem jednoznaczne. Przedrostek "pra" nie oznacza uprzedności tak jak przedrostek "pre", lecz wskazuje na kontynuację. Podkreśla tym samym nierozerwalność prahistorii i historii. Od lat panują spory odnośnie nazewnictwa omawianej epoki. Nazwę "prahistoria" promuje głównie poznański ośrodek naukowy, który wykazuje jego większą poprawność językową. Termin "prehistoria" forsują przede wszystkim naukowcy krakowscy, którzy powołują się na tradycję przedwojenną. Prahistoria z definicji obejmuje okres od pojawienia się hominidów (ok. 4,4 mln lat temu), natomiast prehistoria także bezpośrednio poprzedzający to wydarzenie okres geologiczny.

Dół formularza

Sztuka prehistoryczna

Byk z jaskini Altamira

Dzik z jaskini Altamira

Stonehenge

Wenus z Willendorfu

Bogini Matka z Çatal Höyük (Turcja), neolit (ok. 5500-6000 pne.), obecnie w Muzeum Cywilizacji Anatolijskich w Ankarze

Sztuka prehistoryczna - trudno jest oddzielić poszczególne zagadnienia związane ze sztuką tych najstarszych dziejów ludzkości. Jedynym "zapisem" mówiącym nam o dokonaniach człowieka są znaleziska archeologiczne pochodzące z tamtych czasów. Jest to jednak wiedza dość wyrywkowa, nadal dokonywane są odkrycia, które mogą obraz uzupełnić, ale także nieco zmienić. Wystarczy wspomnieć, że słynne znaleziska w jaskiniach w Salčve i Chaffaund we Francji, Thayngen w Szwajcarii, Altamira w Hiszpanii zostały odkryte dopiero w XIX w. Jaskinię Lascaux we Francji odkryto w 1940 roku. Jest to czas "odkrycia" sztuki związanej z pradziejami.

Najstarsze malowidła związane są z przedstawieniami zoomorficznymi. Nieznane są przyczyny powstania tych malowideł. Są teorie wiążące je z obrzędami magicznymi, rytuałami błagalnymi lub destrukcyjnymi. Prawdopodobna jest ich funkcja estetyczna - "ozdobna" oraz dydaktyczna (nauka dla młodych łowców). Oprócz wyobrażeń zwierząt odnalezione zostały figurki przedstawiające postać kobiety. Badaczy zastanawia różnica sposobu w artystycznym pokazaniu sylwetki zwierząt i człowieka. O ile zwierzęta rysowane są w sposób naturalistyczny to postacie kobiet mają wygląd mocno przerysowany. Wyolbrzymienie ich cech płciowych może być związane z kultem płodności oraz preferencjami seksualnymi (prokreacyjnymi) - starsze, tłuste kobiety zapewniały płodność i większe szanse przeżycia potomstwa.

Wraz z nastaniem osiadłego trybu życia, poznaniem nowych materiałów (ceramiki, miedzi, brązu a później żelaza), zmieniają się motywy zdobnicze spotykane w zachowanych zabytkach kultury. Pojawiają się abstrakcyjne układy linii, plam. Z tego typu dekoracjami związane są motywy falistej wstęgi opasującej naczynia, koncentryczne koła, linie łamane, ząbkowania występujące na przemian z powierzchniami gładkimi.

Okres narodzin architektury wiąże się z przekształceniem gospodarki zbieracko-rybacko-łowieckiej w gospodarkę związaną z uprawą roślin i hodowlą zwierząt, przyjmowany jest wraz z pojawieniem się budowli związanych z pochówkiem (one, jako najstarsze przetrwały do naszych czasów).

Najdawniejsze, znane obecnie znaleziska to głowa człowieka znaleziona w jaskini Grimaldi chroniona dwoma pionowymi kamieniami i spoczywającymi na nich głazami. Kolejne to kurhany pochodzące nawet sprzed siedmiu tysięcy lat, tolos z ok. 3270 p.n.e. wyspy Carn i z ok. 3215 p.n.e. w wyspy Borno. W trzecim tysiącleciu pojawiają się na terenach Europy Zachodniej dolmeny i menhiry, których wiele znalezisk pochodzi z drugiego tysiąclecia p.n.e. Ciekawym odkryciem jest także miejsce pochówku w jaskini Menga w Altequera w Hiszpanii - strop jaskini podparty jest potężnymi filarami. Komorę grobową długości 25 m, szerokości 6,5 m i wysokości 3,3 m tworzy 8 płyt kamiennych. Najbardziej znanym zabytkiem okresu budowli megalitycznych jest Stonehenge w Anglii.

Sztuka pradziejowa na terenach Polski

Najstarsze ślady działalności człowieka pochodzą z okresu paleolitu. Są to narzędzia wykonane z krzemienia znalezione w Grocie Nietoperzowej w Jerzmanowicach, wyroby kościane zdobione geometrycznym wzorem z Jaskini Maszyckiej koło Krakowa. W północnej Polsce znaleziono wyroby z kości renifera, figurki bursztynowe. W połowie piątego tysiąclecia ziemie znalazły się pod oddziaływaniem kultury ceramiki wstęgowej, a tysiąc lat później wykształciła się kultura pucharów lejkowatych. Te znaleziska uważane są za rodzime dla kultur Niżu Europejskiego. W kopalni w Krzemionkach Opatowskich wydobywany jest w tym czasie pasiasty krzemień. Z niego wytwarzane są przedmioty ozdobne. W okresie młodszego neolitu (2600-1800 p.n.e.) kultury ceramiczne zmieniają się znacznie szybciej. Z tego okresu pochodzą znaleziska amfor kulistych, ceramiki sznurowej (za najpiękniejsze uważane są znaleziska odkryte w miejscowości Złota k. Sandomierza). Ceramice towarzyszą znaleziska ozdób wykonanych z bursztynu. W epoce brązu wykształciła się kultura łużycka, uważana przez badaczy za kulturę prasłowiańską. Z tego okresu pochodzą ozdoby i narzędzia z brązu, wyroby ceramiczne w postaci naczyń zdobionych ornamentem figuralnym przedstawiającym sceny kultowe, figurki zwierząt, ptaków, ludzi.

Pod koniec epoki brązu powstały na ziemiach polskich duże osady obronne. Koncentracja osadnictwa tego typu miała miejsce w okresie halsztackim (700-400 p.n.e.) epoki żelaza. Z tego okresu pochodzi najlepiej zachowana w Europie osada w Biskupinie. U schyłku okresu halsztackiego, wykształciła się kultura zwana wschodniopomorską. Wyróżniała się obrzędami grzebalnymi, w których stosowano urny twarzowe i domkowe, podobne do znalezionych w Etrurii. Upadek kultury łużyckiej nastąpił na przełomie V i IV w. p.n.e. Do Polski napłynęła ludność związana z kulturą tracką i celtycką. Z Celtami wiązane są znaleziska monumentalnych rzeźb kamiennych w rejonie góry Ślęża na Śląsku. Z szlakiem bursztynowym związany jest okres wpływów rzymskich. Rodzima sztuka trwała w zdobnictwie ceramiki. Odrębność kulturowa zaczęła się kształtować w VI-X w. Z tego okresu pochodzą grody obronne, rzeźby z drewna i kamienia o przeznaczeniu kultowym.

Chronologia sztuki pradziejowej

Przybliżone daty

Kultura

35000 - 30000 p.n.e.

pojawiły się pierwsze ozdoby, rytmiczne nacięcia na kości i kamieniu

30000 - 25000 p.n.e.

pierwsze ryty na płytkach kamiennych i rysunki sylwetek zwierzęcych i kobiecych organów płciowych; (znalezione we Francji: Balcayre, La Ferrassie, Isturits; Niemczech: Vogelherd, Hohlenstein).

26000 - 18000 p.n.e.

ryty i rysunki na ścianach jaskiń sylwetek zwierząt, postaci ludzkich, najstarsze figurki kobiet, zwane figurkami Wenus, (pochodzą z jaskiń Pair-non-Pair, Gargas, La Greze, Labatut, Laussel, Isturits, Laugerie-Haute we Francji; Willendorf w Austrii; Dolni Vectonice, Předmosti (Czechy).

18000 - 15000 p.n.e.

ryty i rysunki na kościach, figurki kobiece, reliefy znalezione w Bourdeilles Roc de Sers we Francji, El Castillo w Hiszpanii; oraz najstarsze budowle mieszkalne wykonane przez człowieka na Ukrainie.

magdaleńska (dzielona na trzy okresy: wczesno- środkowo i późnomagdaleński)

rzeźbione i zdobione ornamentem figuralnym przedmioty (laski, miotacze i inne), malarstwo i reliefy na ścianach jaskiń, znalezione w Lascaux, Pech Merle, La Madeleine, Font-de-Gaume, Le Combarelles, Bernifal, Le Portel, Le Trois, Teyjat, Limeuil we Francji, Altamira, El Castillo w Hiszpanii

groty, harpuny z rogu renifera, kości, zdobione motywami geometrycznymi (znalezione na Pojezierzu Mazurskim)

Przybliżone daty

Kultura

Artefakty

kamienie pokryte schematycznym ornamentem (Mas d'Azil we Francji), sztuka naskalna w Hiszpanii, północnej Afryce, Na Saharze i Afryce południowej.

zoomorficzna plastyka bursztynowa, rzeźbione kościane berła (Pomorze, Dania)

Przybliżone daty

Kultura

Artefakty

w zależności od położenia geograficznego od 9000 - 4500 p.n.e.

początek rozwoju kultur charakterystycznych dla starożytności w różnych rejonach świata

rysunki naskalne w północnej Skandynawii, w rejonie jeziora Onega i nad Morzem Białym; malowana i zdobiona ornamentami ceramika, figurki kobiet i zwierząt, przedmioty z kości, bursztynu, miedzi, kamieni półszlachetnych.

Kultury charakterystyczne dla poszczególnych regionów świata

architektura pierwszych osiedli, grobowców, budowli megalitycznych. W Polsce kultura pucharów lejkowatych, kopalnia w Krzemionkach Opatowskich, ceramika sznurowa (zdobiona odciskami sznurka) w Złotej k. Sandomierza.


1.03.2008

T: Dzieje kina światowego.

Cz. I. 1895 - 1908 - okres prymitywów i kina jarmarcznego.

Georges Mélies (ur. 8 grudnia 1861 w Paryżu - zm. 21 stycznia 1938 w Paryżu) — francuski karykaturzysta, iluzjonista, producent i reżyser filmowy. Studiował malarstwo, od 1888 roku był kierownikiem teatru "Robert Houdin". Pierwszy film nakręcił 1 czerwca 1896 roku, trwał on 1 min. i przedstawiał grę w karty. Przypadkiem wynalazł technikę stopklatki, polegającą na zerwaniu z kręceniem filmów za pomocą jednego ujęcia i wprowadzeniu doń kilku następujących po sobie różnych scen nagrywanych po pauzie. Mélies wymyślił jeszcze wiele różnych innowacji, co chwilę udoskonalał swoją technikę. Pomiędzy rokiem 1899 a 1915 stworzył ponad 500 filmów. Za najważniejszy w jego karierze uważany jest nakręcony w 1902 film pt. "Podróż na księżyc". Kręcąc ten film inspirował się Herbertem Wells'em i Juliuszem Verne'm. W 1898 założył pierwsze na świecie atelier filmowe Star-Film w Montreuil. Jego twórczość przyspieszyła rozwój przemysłu filmowego, co doprowadziło do zwiększenia konkurencji na rynku filmowym, a w konsekwencji upadku jego firmy. Mélies stał się bankrutem. W 1928 dziennikarze odnaleźli Méliesa żyjącego w ubóstwie i umieścili go w przytułku dla starców. Z 1200 jego filmów zachowało się 100. Kino, według Meliesa, jest sztuką diabelską, która dzięki trickom i efektom specjalnym uwalnia się od naturalnych fizycznych ograniczeń; pozwala wywołać uczucie nadprzyrodzoności.

Cechy twórczości Meliesa:

Znane filmy:

Pathé Charles (1863-1957), francuski przemysłowiec filmowy, syn rzeźnika. W 1894 uczestniczył w pokazie kinetoskopu Edisona, potem kinematografu braci Lumičre. W rok później skonstruował własny typ aparatu projekcyjnego. W 1896 założył wraz z braćmi - Emilem, Jacquesem i Teofilem - firmę Pathé-Frères produkującą kinematografy, fonografy i sprzęt projekcyjny, stając się potentatem w tej branży na rynku międzynarodowym. W 1897 powstało Pathé Cinema, zrzeszające 15 towarzystw akcyjnych. Kapitał zakładowy wynosił wówczas 1 mln franków, a w 1912 wzrósł do ok. 30 mln. Pathé podjął produkcję filmów, zatrudniając reżyserów: F. Zeccę, L. Gasniera, L. Nangueta i in. Wydawał kronikę filmową Pathé-Journal (wersja amerykańska Pathé News). Okres szczytowy jego działalności przypadał na lata 1907-1916. Po I wojnie światowej nastąpił regres w działalności firmy, w 1929 Pathé wycofał się z działalności.

Porter Edwin Stanton (1869-1941), amerykański reżyser filmowy, pionier światowego kina, z zawodu elektryk. W 1896 zaczął pracować jako kinomechanik i reporter filmowy u T.A. Edisona. W 1900 został kierownikiem laboratorium, w rok później operatorem aktualności filmowych. Zrealizował filmy fabularne: Życie amerykańskiego strażaka (1902) i Napad na ekspres (1903), które uchodzą za prawzór narracji filmowej, opartej na montażu równoległym i umiejętnym łączeniu fabularnej fikcji z materiałem reportażowym. W drugim z wymienionych filmów, który zapoczątkował nurt westernowy w kinie, wystąpił pierwszy kowboj ekranu G.M. Anderson, zwany Broncho Billym.

Inne filmy: Chata wuja Toma (1903), Życie kowboja (1906), Uratowany z orlego gniazda (1907, jako aktor wystąpił tu D.W. Griffith). Od 1912 reżyserował dla wytwórni Famous Players filmy: Więzień Zendy (1912), Hrabia Monte Christo (1913), Wieczne miasto (1915), Lydia Gilmore (1916) i in. Później wycofał się z zawodu.

Oscar Messek -

Kino. Krótka historia kina. Początki kina

Najwcześniejsze urządzenia będące przodkami kinematograficznych to camera obscura i laterna magica (latarnia czarnoksięska). Ta ostatnia jest prapradziadkiem projektorów do slajdów. Istniały też różnego rodzaju aparaty optyczne do pokazywania ruchomych obrazków - stroboskop, zoetrop, praksinoskop, fenakistiskop. Pierwszy aparat do utrwalania scen ruchomych (tzw. kinetoskop) zbudował w 1892 roku Thomas Alva Edison. Jeszcze wcześniej w 1886 roku działający prototyp takiego aparatu skonstruował urodz. w Polsce Ottomar Anschütz, według innych źródeł przypisuje się to także Polakowi Stanisławowi Jurkowskiemu. Podobne urządzenie (kinematograf - patent z 13 lutego 1894) skonstruowali bracia Auguste i Louis Lumière. Upowszechniło się ono na początku XX wieku, ściągając na projekcje objazdowe i szybko powstających kinoteatrów wielkie rzesze sympatyków nowej, X muzy. Pierwsza publiczna projekcja wykonanego kinematografem filmu odbyła się 28 grudnia 1895 roku w paryskim Salonie Indyjskim Grand Cafe, gdy wyświetlono dwuminutowy obraz pt. Wyjście robotnic z fabryki w Lyonie, a później m.in.: Śniadanie, Polewacz polany i Wjazd pociągu na stację w La Ciotat. Data ta oficjalnie uznawana jest za moment narodzin kina. Nie były to narodziny bezbolesne. W maju 1897 roku doszło w Paryżu do tragicznego w skutkach pożaru spowodowanego zapaleniem się taśmy filmowej. Taśma nitrocelulozowa (nitroceluloza) jest bowiem tak łatwopalna i wybuchowa, że nawet chwilowe zatrzymanie posuwu taśmy mogło spowodować jej zapalenie. Mimo to nowinka przyjęła się zarówno w Europie jak i za oceanem.

Pomimo faktu, iż pierwszy był Edison, to jednak lepiej opracowany wynalazek braci Lumière szybko znalazł wielu zwolenników. Początkowo rejestrowano wydarzenia dokumentalne (Wjazd pociągu na stację, Śniadanie dziecka - braci Lumiere). I chociaż za pierwszy, inscenizowany film fabularny uznaje się Polanego ogrodnika z roku 1895, to dopiero na początku XX wieku zaczęto tworzyć filmy opowiadające jakieś historie, nie zaś tylko odtwarzające realne wydarzenia. Pionierem takich filmów był Georges Melies, autor Podróży na księżyc z 1902 roku. Melies wykorzystał po raz pierwszy triki i efekty specjalne. Lata przed I wojną światową to okres supremacji kina francuskiego. Kinoteatry zatrudniają wieloosobowe orkiestry, K. Pathe zakłada towarzystwo, które nie sprzedaje filmów, ale je wypożycza. W 1910 roku wyświetlony zostaje we Francji jeden z pierwszych "nowoczesnych" filmów, w którym grają aktorzy Komedii Francuskiej. Jest to początek końca anonimowości wykonawców i reżyserów. Wśród pionierów kina nie brakuje Polaków. Pierwszymi polskimi realizatorami filmowymi na przełomie XIX i XX wieku byli: Kazimierz Prószyński - konstruktor i wynalazca pleografu - kamery i projektora nowocześniejszego niż kinematograf, filmujący krótkie scenki rodzajowe z życia codziennego Warszawy (Ślizgawka w Łazienkach) oraz Bolesław Matuszewski, który realizował krótkie filmy dokumentalne (m.in. z wizyty cesarza Wilhelma II w Peterhofie w 1897), jako operator firmy Lumiere. W 1910 r. w Kownie Władysław Starewicz zrealizował pierwszy w świecie film lalkowy z animacją poklatkową (Piękna Lukanida - premiera w Moskwie w 1912 r.). Do roku 1910 istniały już tysiące sal kinowych w Ameryce i Europie, a w 1912 roku nakręcono pierwsze filmy pełnometrażowe. Filmy nieme charakteryzowała powolność akcji, banalność wątków i prosta charakteryzacja, opierały się głównie na wyrazistej grze aktorskiej.

Udźwiękowienie kina - nowy gatunek, film muzyczny

W 1922 roku opatentowano metodę zapisu dźwięku (udźwiękowienia) na taśmie filmowej, co wpłynęło na szybki rozwój sztuki kinematograficznej pod względem technicznym, jak i artystycznym. Pierwszy fabularny film dźwiękowy - "Śpiewak z jazzbandu" Alana Croslanda powstał dopiero pięć lat później - 6 października 1927 roku.

Obecna sytuacja

Na całym świecie można zaobserwować ekspansję sieci nowoczesnych kin wielosalowych (tzw. multipleksów), które powstają najczęściej przy centrach handlowych; jednocześnie z rynku wypierane są niewielkie kina tradycyjne. Właściciele tych ostatnich uważają, że dzieje się tak przede wszystkim na skutek nieuczciwej konkurencji, np. dyskryminowania mniejszych obiektów przez dystrybutorów kopii filmowych, choć często nie istnieją ku temu żadne ekonomiczne przesłanki. Innymi czynnikami, które powodują upadanie mniejszych kin, jest m.in. upowszechnienie tzw. kina domowego, coraz łatwiejszy dostęp do nielegalnych kopii filmów w Internecie oraz zwiększenie wymagań widzów wobec wyposażenia sal projekcyjnych.

Jedną z reakcji na rozwój multipleksów jest przekształcanie się części kin, zwłaszcza wielkomiejskich, w tzw. arthouse-y, czyli kina artystyczne, które stawiają na ambitny repertuar i puszczają filmy, które często nie są w ogóle wyświetlane w multipleksach, klasykę kina itp..

Kalendarium

Cz. II. 1908 - 1914 - kino przeistacza się w sztukę.

15.03.08

„fantomas” - początek fascynacji złem:

Aktorzy:

Impresjonizm francuski - Luis Pelluca

Kino „Universum”

Puryści;

Greta Garbo

Buster;

Lang Fritz

Abla Gance

Bunuel Luis

Ruttman

Academy of Motion Picture Arts and Sciences - Amerykańska Akademia Sztuki i Wiedzy Filmowej (Academy of Motion Picture Arts and Sciences), założona 11 maja 1927 r. honorowa organizacja zawodowa zajmująca się promowaniem sztuki i wiedzy filmowej. W jej skład wchodzi ponad 6 tysięcy osób związanych zawodowo z filmem. Akademia znana jest na całym świecie przede wszystkim poprzez doroczne uroczystości wręczania Oscarów - Nagród Akademii Filmowej.

Oskar - Nagroda Akademii Filmowej - powszechnie znana jako Oscar (ang. Oscar lub Academy Awards) - doroczna nagroda przyznawana przez Amerykańską Akademię Sztuki i Wiedzy Filmowej (Academy of Motion Pictures Arts and Science) w dziedzinie filmu. Została ufundowana w 1927 roku.

Nagradzane są wstępnie nominowane filmy, których premiera nastąpiła w roku kalendarzowym poprzedzającym przyznanie nagrody. Uroczystość wręczenia Oscarów odbywa się zwykle wczesną wiosną. Oscary, z wyłączeniem jednej kategorii, przyznawane są przeważnie filmom angielskojęzycznym. Ceremonia rozdania Oscarów od 2002 roku odbywa się w Teatrze Kodaka w Los Angeles. Obecnie nagroda ta jest uznawana za najbardziej prestiżową nagrodę filmową, pomimo że dotyczy głównie kinematografii amerykańskiej. Nagroda jest statuetką przedstawiającą rycerza opierającego się na dwuręcznym mieczu, stojącego na rolce filmu posiadającej pięć szprych, z której każda symbolizuje jedną z grup zawodowych reprezentowanych w Akademii: aktorów, scenarzystów, reżyserów, producentów i techników. Statuetka waży ok. 3,9 kg (8,5 funta) i ma ok. 35 cm (13,5 cala) wysokości. Wykonana jest z brązu pokrytego 24-karatowym złotem. Statuetkę zaprojektował Cedric Gibbons w 1928 r., a jej odlew wykonał rzeźbiarz George Stanley. Oficjalnie nagroda Akademii nazywana jest Academy Award of Merit, jednak od roku 1931 używa się potocznej nazwy Oscar. Pochodzi ona od uwagi wygłoszonej w roku 1931 przez Margaret Herrick, bibliotekarki Akademii, iż statuetka przypomina jej wuja Oscara Pierce. Usłyszał to hollywoodzki dziennikarz Sidney Skolsky, któremu bardzo spodobało się to określenie i zaczął go używać w swoich felietonach.

Festiwal Filmowy w Cannes - prestiżowy międzynarodowy festiwal filmowy, który odbywa się od 1946 w położonym na Lazurowym Wybrzeżu Cannes. Festiwal odbywa się co roku (z pewnymi wyjątkami) i gromadzi wiele znanych osób związanych z przemysłem filmowym.

Najważniejszą nagrodą przyznawaną podczas canneńskiego festiwalu jest Złota Palma (Palme d'Or) dla najlepszego filmu. Najczęściej nagrodę tę zdobywali twórcy amerykańscy (18 razy), włoscy (12), francuscy (9) oraz brytyjscy (8). Jedynymi polskimi filmami, które otrzymały Złotą Palmę, są Człowiek z żelaza Andrzeja Wajdy oraz Pianista Romana Polańskiego (film polsko-francuski).

Ponadto przyznawane są następujące nagrody:


5.04.08

Cywilizacja doliny Indusu zwana także Kulturą Indusu, Cywilizacją Indusu-Saraswati, Kulturą harappańską, Kulturą Mohendżo-Daro itp. - pierwsza historyczna cywilizacja na obszarze subkontynentu indyjskiego, rozwijająca się w okresie 3300-1300 p.n.e. (w swej szczytowej formie 2600-1900 p.n.e.), w indyjskiej epoce brązu. Zajmowała obszar wielkości 650 tys. - 1,5 mln km² (według różnych źródeł) i była najrozleglejszą spośród czterech sobie współczesnych cywilizacji starożytności (Egiptu, Mezopotamii, Chin). Jej stanowiska rozmieszczone są na całym terytorium współczesnego Pakistanu, w północno-zachodnich Indiach (Dżammu i Kaszmir, Radżastan, Gujarat, Maharashtra, Haryana, Pendżab) oraz we wschodnim Afganistanie. Pierwszego (przypadkowego) odkrycia związanego z jej historią dokonano w 1826 roku. Archeologami, którzy prowadzili dotyczące jej badania, byli m.in.: Alexander Cunningham, John Marshall, Mortimer Wheeler, George Dales, Jonathan M. Kenoyer oraz Richard Meadow. Dotychczas odkryto 1500-2600 (według różnych źródeł) stanowisk archeologicznych przypisywanych tej cywilizacji, spośród których jedynie 2% zostało gruntownie przebadanych. Główne z nich to: Amri, Balakot, Banawali, Bhagatrav, Chanhudaro, Daimabad, Dholavira, Dwarka (Dvaraka), Ganweriwala (Ganeriwala), Gola Dhoro, Harappa, Kot Bala, Kot Diji, Kalibangan, Lakhmirwala, Lothal, Mohendżo-Daro, Nausharo, Pir Shah Jurio, Pirak, Rakhigarhi, Rangpur, Rehman Dheri, Rojdi, Rupnagar, Shortugai, Sokhta Koh, Sothi, Sutkagen Dor (Sutkagan Dor) itd.

0x01 graphic
Pochodzenie

Cywilizacja doliny Indusu wyewoluowała z wcześniejszych kultur neolitycznych (kultura Mehrgarh) i epoki brązu (kultura Kot Diji) obecnych na tym obszarzeDowody archeologiczne wskazują, iż większość miast rozwinęła się z wcześniejszych osad, zamieszkiwanych przez rybaków, rolników, hodowców i myśliwych. Unifikacja kulturowa tych ośrodków zachodziła stopniowo, głównie dzięki wymianie handlowej, która pociągała za sobą także wymianę idei oraz nawiązywanie relacji społecznych. Sytuacja ta implikuje wiele rozbieżności w ustaleniu daty pojawienia się właściwej cywilizacji Indusu (rozmaite źródła podają tę datę w przedziale 5000-2600 p.n.e.).

Większość XIX-wiecznych badaczy uważała jednak błędnie, iż impulsy powstania cywilizacji Indusu napłynęły ze starożytnego Sumeru. Również dziś hipotezy dotyczące jej powstania i upadku są częstokroć obarczone dużą dozą dogmatyzmu, stereotypów oraz niezweryfikowanych twierdzeń. Tak więc choć istnieją liczne przypuszczenia, iż cywilizację tę stworzyła ludność drawidyjska, brak jednoznacznie potwierdzających to dowodów, zaś innymi kandydatami na jej twórców są ludy protoindoeuropejskie, protomundajskie, lub przodkowie różnych społeczności, mówiących językami izolowanymi na terenie dzisiejszych Indii i Pakistanu (patrz niżej).

Znaleziska archeologiczne

"Wielka łaźnia" w Mohendżo-Daro

Łazienka z toaletą odkryte w domostwie w Lothal

Miasta

Była to jedna z pierwszych kultur miejskich na świecie, której największe ośrodki położone były wzdłuż głównych rzek regionu (Indusu i dawnej rzeki Saraswati) oraz na wybrzeżach Morza Arabskiego. W sumie odkryto dotychczas ok. 70 miejscowości, z których ok. 10 było miastami[2]. Największe z nich, jak: Dholavira, Harappa, Lothal (w gudźarati dosłownie "kurhan umarłych"), Mohendżo-Daro (podobnie "kurhan umarłych" w sindhi) czy Rakhigarhi mierzyły ok. 3 km² powierzchni, zaś zostały zbudowane ok. 2600 roku p.n.e. Szacuje się, iż w każdym z nich mogło mieszkać 30-50 tys. ludzi.

Większość miast posiadała rozległe cytadele, w których naukowcy dopatrują się ośrodków władzy, oraz otoczona była fortyfikacjami, które można też interpretować jako wały przeciwpowodziowe. Miasta często budowano na sztucznie usypanych, ceglanych platformach, także mających zabezpieczać przed powodzią. Brukowane ulice były zorientowane według kierunków kardynalnych oraz przecinały się pod kątem prostym. Sugeruje to planowość całego założenia urbanistycznego, co w świecie zachodnim znane jest dopiero od czasów rzymskich. Potrafiono także skutecznie oddzielić przestrzeń prywatną od publicznej (dzięki dziedzińcom i ogrodom) oraz strefę handlu od mieszkalnej (w Lothal wzdłuż ulic biegnących południkowo znajdowały się sklepy i warsztaty, zaś równoleżnikowo - domostwa), co również jawi się bardzo wysokim osiągnięciem w tym okresie[5][53]. W Kalibangan widoczne jest ponadto staranne rozplanowanie szerokości ulic.

Prywatne domostwa były najczęściej dwupiętrowe, kilkupokojowe (najbiedniejsze miały 1 pokój z osobną łazienką, w Mohendżo-Daro liczba pokoi wynosiła 2-20) oraz posiadały malowane lub pokryte kolorową gliną ściany. Podobnie jak wielopomieszczeniowe budynki użyteczności publicznej (w tzw. cytadelach), a także warsztaty, młyny, spichlerze i magazyny budowano je z drewna oraz kamieni, lecz głównie z cegieł suszonych na słońcu lub wypalanych w specjalnych piecach, w których jako opał stosowano suszony kał krowi. We wszystkich miastach istniał jednolity, opierający się na proporcji 1:2:4 system wyrobu cegieł, w którym standard dla cegły stosowanej do budowy domów wynosił na ogół 7:14:28 cm, zaś dla używanej przy konstrukcjach ziemnych 10:20:40 cm. Jest to pierwsze w historii użycie wypalanych cegieł na tak wielką skalę.

Skonstruowany z tego materiału skomplikowany system kanalizacyjny, na który składały się latryny, dreny i szamba, był podłączony do każdego domostwa, zaś ścieki wyprowadzał na okoliczne pola. Wszystkie domy były wyposażone w osobne łazienki oraz miały dostęp do wody pochodzącej z licznych studni (w Mohendżo-Daro było ich ponad 700), położonych na terenie konkretnych domostw, bądź na podwórzach poszczególnych sąsiedztw. Istniały także studnie dostępne bezpośrednio z ulicy, zaś w Dholavirze znajdująca się w specjalnych cysternach woda pochodziła z opadów atmosferycznych, zbieranych dzięki przemyślnemu systemowi drenów. Licznie odnajdywane, często uszczelnione bitumem tzw. baseny (wykorzystywane być może jako łaźnie rytualne, zbiorniki wody pitnej lub nieczystości) świadczą ponadto, iż higiena była utrzymywana w miastach na bardzo wysokim poziomie. Z Dholaviry oraz terenu Beludżystanu znane są także przykłady wysokiego stopnia opanowania inżynierii wodnej, np. system tam chroniących przed powodzą, zbierający wodę w zbiornikach.

Artefakty

Zabawka z Mohendżo-Daro

Z przedmiotów życia codziennego zachowały się głównie niewielkie lecz ozdobne artefakty: ceramika (kuchenna, stołowa i grobowa), narzędzia (wśród nich najwcześniejsze okazy haczyków na ryby), przybory toaletowe, zabawki (np. kostki do gry z 6 oczkami - identyczne ze znanymi obecnie, pionki do gier, m.in. do gry będącej zapewne pierwowzorem szachów, gwizdki w formie ptaków i jajek, wózki i zwierzęta na kółkach, zwierzęta z ruchomymi częściami ciała, pieczęcie (dotychczas odkryto ok. 2500, najczęściej steatytowych pieczęci), tabliczki ze znakami pisma, fragmenty inkrustacji mebli i innych ornamentów, guziki (identyczne w formie z używanymi obecnie), biżuteria (koraliki, naszyjniki, bransolety, brosze, wisiory itd.), amulety, lusterka, a także niewielkie przedstawienia figuratywne ludzi, rzeczywistych i fantastycznych zwierząt oraz nieznanych bóstw. Podobieństwo stylu wykonania oraz znaleziska niemal identycznych obiektów na całym obszarze cywilizacji wskazują, iż wiele z nich było wytwarzanych masowo.

Surowce wykorzystywane do ich wyrobu stanowiły: muszle, drewno (głównie cedrowe), glina, terakota, fajans, kamionka, kość, kość słoniowa, róg, ołów, miedź, brąz, srebro, złoto, kamienie: steatyt (talk), alabaster oraz kamienie półszlachetne - najczęściej karneol, a także: azuryt, antymon, ametyst, jadeit, jaspis, turkus, onyks, lapis lazuli, amazonit, agat i inne.

Spośród motywów przedstawionych na mających wielkość pocztowego znaczka pieczęciach najczęściej pojawia się nosorożec, gawial, słoń, bawół wodny, byk zebu, tygrys, łódź, figowiec pagodowy, jednorożec, fantastyczne trójgłowe zwierzę oraz tzw. "władca zwierząt" - bóstwo w pozycji jogina w otoczeniu zwierząt, podobne do późniejszych przedstawień boga Śiwy (w tzw. postaci Paśupati). Wydaje się, iż wizerunki te były handlowymi identyfikatorami określonych grup społecznych, widniejącymi na pieczęciach w sąsiedztwie napisu, będącego być może tytułem lub imieniem właściciela. Pieczęcie odciskano w glinie bezpośrednio na towarach przeznaczonych do eksportu czy sprzedaży, lub na wiążących je linach. Większość z nich miała na odwrocie małe uszko, umożliwiające nanizanie jej na sznurek lub rzemień. Podobnie jak pokryte znakami pisma tabliczki (o niewiadomym przeznaczeniu) musiały one mieć ograniczony czas ważności, jako że duże zbiory nieuszkodzonych obiektów archeolodzy znajdowali w śmieciach, gdzie zostały zapewne wrzucone celowo.

Charakterystyka kultury

"Król-kapłan" z Mohendżo-Daro

Ustrój społeczny

Cywilizacja doliny Indusu stworzyła pierwsze w tym regionie wieloklasowe społeczeństwa, co sugerują m.in. figurki ludzi w różnych strojach i fryzurach oraz znaki pisma. Posiadały one oligarchiczny lub teokratyczny system władzy, ze stojącymi na szczycie drabiny społecznej religijnymi lub ekonomicznymi elitami miast-państw, które kontrolowały rozległe obszary (np. Harappa kontrolowała ok. 130 km²). Brak natomiast jakichkolwiek wskazówek nie tylko dominacji, lecz nawet istnienia zorganizowanej siły militarnej, co znów stanowi ewenement wśród cywilizacji tego okresu. Wniosek taki wysnuć można z braku jakichkolwiek przedstawień podbojów czy wojennego rzemiosła oraz archeologicznych dowodów wojen (odkopano zaledwie kilka egzemplarzy broni).

Wiele danych wskazuje też na to, że władcy manifestowali swoją ekonomiczną lub duchową potęgę nie poprzez wznoszenie okazałych budowli czy pomników, lecz przez symbolikę rzeczy drobnych: biżuterii, pieczęci i pisma. Mimo bowiem istnienia w każdym mieście rozległych cytadeli, nie odkryto w nich budynków, które można by jednoznacznie określić jako pałace lub świątynie, co wskazuje, iż obiekty te służyły raczej ogółowi społeczeństwa (np. tzw. "wielka łaźnia" w Mohendżo-Daro), zaś system rządów mógł być zbliżony do formy republikańskiej. Wydaje się, iż był on bardzo efektywny, skoro przez wiele wieków potrafił zapewnić prawidłowe funkcjonowanie miejskiej infrastruktury. Mimo to niektóre znaleziska archeologiczne sugerują istnienie pewnych form miejskiej patologii, o czym mogą świadczyć np. sporadycznie znajdowane ludzkie zwłoki, najwyraźniej porzucone w odległych zaułkach miast.

Wiadomo ponadto, iż struktura społeczno-ekonomiczna była we wszystkich miastach podobna oraz charakteryzowała się dużym egalitaryzmem, o czym świadczy jednolite rozplanowanie urbanistyczne i styl wykonania artefaktów oraz brak wyraźnych oznak zróżnicowania statusu materialnego w pochówkach. Z uwagi na to, a także powszechność wysokiej jakości wyrobów rzemieślniczych i technologii budowlanych oraz ogólny dobrobyt (analiza szczątków ludzkich dowiodła, iż ludność była dobrze odżywiona, a mięso było powszechnie dostępne) cywilizacja doliny Indusu zwana jest często przez naukowców "społeczeństwem klasy średniej" (R. Meadow).

Gospodarka

Zebu - rodzaj bydła domowego, hodowanego nad Indusem 3300 lat p.n.e. oraz obecnie

Bawoły wodne - nadal używane jako siła pociągowa w całej południowej Azji

Rozległa sieć handlowa łączyła rodzinne miasta induskich kupców z Azją Centralną, południem Półwyspu Indyjskiego, wybrzeżami Morza Arabskiego, rejonem Zatoki Perskiej i Półwyspu Arabskiego, być może również z Azją Zachodnią, Kretą i Egiptem. Znajdowane tak nad Eufratem, jak i nad Indusem artefakty świadczą o żywych kontaktach z Sumerem, którego dokumenty handlowe wspominają o kraju Meluhha, identyfikowanym właśnie z cywilizacją Indusu. W Lothal znaleziono ponadto zmumifikowane zwłoki Egipcjanina i Asyryjczyka. Istnieją też liczne dowody wysokiego stopnia opanowania techniki żeglarskiej: doki w Lothal - używane jeszcze w XX wieku, zatopione ruiny dużego portu i miasta Dwarka, znaleziska wielkich kamiennych kotwic, odkryty w Lothal przyrząd nawigacyjno-pomiarowy, mierzący kąty dużych powierzchni w oparciu o położenie gwiazd i horyzontu itd. Z zagranicy importowano głównie surowce dla warsztatów rzemieślniczych: kamienie półszlachetne, steatyt, muszle, metale, a także wełnę i bitum, zaś eksportowano produkty rolnicze (bawełna) i hodowlane (kury) oraz wyroby rzemieślnicze (broń, narzędzia, biżuteria, ornamenty) i surowce (drewno, kość słoniowa, lapis lazuli, złoto, perły).

Rolnictwo oraz hodowla stanowiły fundament induskiej gospodarki. W celu zwiększenia efektywności rolnictwa dysponowano siecią kanałów nawadniających. W okresie rozkwitu cywilizacji (2600-1900 p.n.e.) stosowano głównie zimowe uprawy pszenicy i jęczmienia, jak również gorczycy, ciecierzycy, bawełny (pierwsze znane uprawy tej rośliny datują się z tego okresu), grochu, sezamu i daktyli, jednak po roku 1900 p.n.e. wykorzystanie deszczy monsunowych umożliwiło rozwój letnich upraw sorgo i ryżu (jest to także najprawdopodobniej pierwsze wykorzystanie tego zboża). Najwyraźniej właśnie z tego powodu nastąpiło w tym okresie przesunięcie rejonu nowo powstających osad ku dolinie Gangesu i Jamuny, wcześniej porośniętej dżunglą.

Hodowano kury, kaczki, owce, kozy, bydło zebu i bawoły wodne, zaś oprócz tego ówcześni ludzie posiadali także udomowione psy, ptaki oraz niewielkie małpki. Nie jest jasne, czy słonie były już wówczas wykorzystywane przez człowieka, jednak w ruinach Harappy odnaleziono figurki tych zwierząt, oznaczonych białymi i czerwonymi znakami na głowie w sposób, który do dziś stosują indyjscy kornacy. Natomiast znajdowane niekiedy figurki nosorożców, niedźwiedzi i gepardów z obrożami na karkach stawiają zagadkę odnośnie wykorzystania i udomowienia także ich, choć najprawdopodobniej są to jedynie przedstawienia tych zwierząt (używanych do celów religijnych i rozrywkowych) w niewoli.

Na wysokim poziomie stało rzemiosło, głównie artystyczne: produkcja fajansu i terakoty oraz obróbka metali i kamieni (np. potrafiono wywiercić otwór w kamiennym paciorku o średnicy 1 mm, lub wykuć złoty paciorek o 0,25 mm średnicy). Znano koło, używane zarówno w garncarstwie, jak i w celach transportowych - obok zwierząt jucznych i łodzi. Stosowany w rzemiośle system wag opierał się na zależnościach: 2-4-8-16-32-64 - aż do 12.800 jednostek, gdzie najmniejsza jednostka ważyła ok. 0,856 grama. Znalezione w Lothal, Mohendżo-Daro i Harappie skale w kształcie linijek świadczą, iż stosowano także dziesiętny system pomiaru długości z najmniejszą jednostką wynoszącą 1.704 mm. Oba systemy były przydatne zarówno w planowaniu skomplikowanych robót architektonicznych, jak i w jubilerskiej obróbce drobnych obiektów. Przy braku znajomości pieniądza była to najprawdopodobniej podstawa poboru podatków oraz dalekosiężnego handlu, a więc i władzy induskich elit.

Pismo i język

Pieczęcie z pismem, motywami zwierzęcymi i abstrakcyjnymi oraz ich odciski

Dotychczas naukowcom nie udało się rozszyfrować induskiego pisma, którego jedyne przykłady dotrwały do naszych czasów głównie na pieczęciach, glinianych tabliczkach, fragmentach ceramiki, fajansu, terakoty oraz kamienia. Pomimo obfitości wciąż znajdowanego materiału (ok. 4000 obiektów), na ogół są to bardzo krótkie inskrypcje (średnio 5-7 znaków, najdłuższa ma 26), zaś ich język nie został dotąd jednoznacznie zidentyfikowany i powiązany z żadną rodziną językową. Nie istnieje ponadto żaden dwujęzyczny dokument w rodzaju Kamienia z Rosetty, który pomógłby w odczytaniu pisma. Dotychczasowe próby nie przyniosły rozstrzygającego rozwiązania, zaś treść rekonstruowanych inskrypcji pozostaje nadal w sferze hipotez, co sprawia, iż kultura Indusu jest wciąż mało znana. Nie jest wykluczone, że istniały dłuższe teksty, lecz sporządzono je na nietrwałych materiałach: liściach bananowca (materiał piśmienniczy znany także na południu Indii w późniejszych epokach), bawełnie, wyprawionej skórze, lub korze. Mimo to dzięki zastosowaniu analiz komputerowych, naukowcy zdołali dotąd zidentyfikować ok. 400-600 znaków (spośród nich ok. 135 najczęściej używanych), zaś wielu z nich uważa, iż tworzą one czytany od prawej do lewej logograficzno-sylabiczny system zapisu nieznanego, być może aglutynacyjnego języka, którego syntaktyka zdaje się być podobna do protodrawidyjskiej. Do tego w inskrypcjach stosuje się najwyraźniej dziesiętny system zapisu liczb, w którym kreseczki oznaczają jednostki, zaś półkola - dziesiątki.

Pomimo hipotez próbujących powiązać tak język, jak i pismo induskich pieczęci z cywilizacją dawnego Sumeru, wszystko wskazuje na to, że rozwinęły się one w dorzeczu Indusu niezależnie, zaś używający ich ludzie reprezentowali kulturę zupełnie inną od sumeryjskiej. Tezę tę potwierdzają liczne znaleziska obrazujące ewolucję znaków pisma, którego najstarsze przykłady (symbole trójzębu interpretowane jako ideogramy) datują się sprzed okresu świetności cywilizacji (z ok. 3300 roku p.n.e., są więc współczesne sumeryjskim znakom klinowym) oraz ewidentnie pochodzą z wcześniejszych motywów zdobienia ceramiki. Podobnie nieudowodnioną koncepcją jest domniemane pochodzenie znanego z Wyspy Wielkanocnej pisma Rongorongo od pisma induskiego, do którego jest tylko powierzchownie podobne.

Religia

Odciski pieczęci z pismem, motywami zwierzęcymi, abstrakcyjnymi i postaciami: na zdjęciu "a" widoczny symbol swastyki, na zdjęciu "c" kapłan składający ofiarę z byka zebu bóstwu w drzewie figowym

Zaledwie 2% znalezionego materiału archeologicznego da się jednoznacznie powiązać z praktyką religijną, co sprawia, iż bardzo mało wiadomo dziś o tej sferze życia nad Indusem. Najczęściej są to przedstawienia bóstw (np. "władcy zwierząt", bóstwa na drzewie itd.) czczonych przez ludzi i przyjmujących ofiary oraz procesje. Być może w ten sposób należy także interpretować przyozdobione girlandami kwiatów zwierzęta, co jest dosyć popularną praktyką zarówno wielu dawnych, jak i dzisiejszych form kultu (np. w hinduizmie). Brak jednak jakiejkolwiek monumentalnej sztuki, a w szczególności okazałych świątyń, co zdaje się zaprzeczać istnieniu tak rozbudowanych form religii, jakie znamy np. w starożytnym Egipcie, oraz rzuca pewien cień na koncepcję ustroju teokratycznego[121]. Z drugiej jednak strony przeznaczenie tzw. budynków użyteczności publicznej w miejskich cytadelach wciąż pozostaje nieznane, nie jest więc wykluczone, iż spełniały one funkcje świątyń lub klasztorów.

Jedynymi znalezionymi budowlami o charakterze jednoznacznie kultowym są małe kapliczki grobowe, podobne w formie do obecnie znanych samadhi, grobowców słynnych joginów i sadhu. Umieszczano je nad pochówkami zawierającymi resztki owiniętych w całuny zwłok w drewnianych trumnach, zaopatrzone w proste dary grobowe: naczynia z żywnością i skromną biżuterię (większość bogactw była najprawdopodobniej przekazywana potomkom). W okresie postępujących przemian ekonomiczno-społecznych po ok. 1900 roku p.n.e. pojawia się coraz więcej pochówków całopalnych z popiołami umieszczonymi w dużych urnach. Brak natomiast grobowców wyraźnie królewskich, zaś większość pochówków ukazuje podobny status materialny zmarłych.

Wśród znalezionego materiału archeologicznego zdarzają się niekiedy wyobrażenia kobiet w ciąży oraz żeńskiego bóstwa w typie Bogini-Matki (por. podobne wizerunki z epoki paleolitu), wskazujące być może na istnienie kultu płodności. Niewykluczone, iż takie samo znaczenie należy przypisać lingamom, również znajdowanym w ruinach induskich miast, a także często spotykanemu motywowi drzewa figowego, w hinduizmie uważanego za święte nawet współcześnie. Z kolei liczne figurki ludzi, zwierząt i rozmaitych hybryd, tradycyjnie interpretowane jako zabawki, mogły w rzeczywistości być używane w różnych formach kultu sił przyrody, duchów domowych oraz przodków. Wydaje się, iż podobną rolę spełniały pewne elementy biżuterii lub pieczęcie, noszone na rzemieniach na szyi, które traktowano jako amulety przedstawiające istoty totemiczne. Wszelkie religijne interpretacje induskich przedstawień figuratywnych obarczone są jednak dużą dozą niepewności, której wyraz dał archeolog Gregory Possehl stwierdzając, iż jedynym przejawem religijności, jaki pozostawili po sobie harappańczycy, są "skromne, wręcz wstydliwe wyrazy ludzkich uczuć”.

Zapewne niemałe znaczenie kultura Indusu wiązała też z żywiołami, szczególnie wodą. Większość miast, wyrosłych z rybackich osad, wzbogaciła się bowiem dzięki dogodnemu położeniu wzdłuż wodnych szlaków wymiany handlowej, z drugiej zaś strony była często nękana klęskami powodzi i suszy. Wodzie przypisywano więc potężny wpływ na ludzkie losy i traktowano zarówno jako dawczynię pożywienia i bogactwa, jak też nieokiełznaną siłę niszczącą. Związane z nią zwierzęta, jak: ryba, gawial czy bawół wodny, miały więc konotacje z siłami nadprzyrodzonymi i były często przedstawiane w sztuce. Niewykluczone też, iż skomplikowany system wodno-kanalizacyjny służyć miał nie tylko praktycznym celom utrzymywania higieny i zaopatrzenia domostw w wodę, lecz spełniał ważną rolę religijną, umożliwiając dokonywanie rytualnych ablucji. Wydaje się, iż podobną czcią darzono ogień, lub przynajmniej wykorzystywano go w praktykach kultowych, o czym świadczą odnajdywane ołtarzyki ogniowe, podobne do późniejszych z epoki wedyjskiej.

Wszystkie powyższe dane dowodzą, że religia mieszkańców doliny Indusu była rozbudowaną formą animizmu, być może z pewnymi aspektami praktyk szamanistycznych (znaleziono małe maseczki dla glinianych figurek, co może dowodzić, iż rzeczywiste maski też były używane).

Upadek

Mapa stanowisk archeologicznych cywilizacji Indusu wraz z przebiegiem antycznej rzeki Saraswati, ustalonym na podstawie zdjęć satelitarnych. Obecna rzeka o tej nazwie jest widoczna na południowy wschód od poprzedniej i ma ujście w okolicach Dholaviry, zaś korytem dawnej Saraswati płynie częściowo okresowa rzeka Ghaggar-Hakra

Przyczyny upadku

Cywilizacja doliny Indusu upadła w połowie II tysiąclecia p.n.e. najprawdopodobniej wskutek zmian ekosystemu, zapoczątkowanych ok. 2200 roku p.n.e.: powodzi, susz, zmian koryt rzecznych, wyschnięcia ok. 1900 roku p.n.e. antycznej rzeki Saraswati, pustynnienia i wzrostu zasolenia gleb, nadmiernej eksploatacji środowiska przez ludzi itd.. Natomiast popularna w XIX i pierwszej połowie XX wieku teoria upadku na skutek najazdu Ariów (ok. 1500 roku p.n.e.) została przez niektórych badaczy podważona. W opuszczonych miastach brak bowiem archeologicznych dowodów jakiejkolwiek inwazji (np. spośród 37 szkieletów znalezionych w Mohendżo-Daro żaden nie spoczywał w okolicy miejskiej cytadeli), zaś analiza szczątków ludzkich nie potwierdziła zastąpienia jednej populacji inną (typy antropologiczne reprezentowane w znaleziskach są nadal dominujące w rejonie Gujaratu, Pendżabu i Sindhu). Zamiast tego widać stopniowe przejście do mniej rozwiniętych form kultury, choć z zachowaniem pewnych wynalazków wcześniejszej fazy (np. znaków pisma czy systemu wag, które dopiero potem wyszły z użycia), a nawet rozwojem niektórych technologii (np. wyrobu ceramiki). Następnie ewolucja prowadzi do epoki wedyjskiej, zaś geograficznie następuje przesunięcie rejonu nowo powstających osad na wschód, w kierunku doliny Gangesu i Jamuny, spowodowane zapewne lepszymi warunkami uprawy nowych zbóż. Hipotezę kluczowej roli zmian klimatycznych zdaje się także potwierdzać fakt, iż mniej więcej w tym samym okresie m.in. z podobnych przyczyn upadła cywilizacja sumeryjska (co ze swej strony też przyczyniło się do zamarcia induskiego handlu i upadku miast).

Innym ważnym czynnikiem mogło być również przeciążenie polityczno-ekonomicznej struktury ośrodków miejskich, które w rezultacie zapoczątkowało powstanie nowych, prostszych form ustroju. Dowody archeologiczne wskazują bowiem, iż w okresie 1900-1300 p.n.e. Harappa przestała być utrzymywana w należytym stanie: miasto stawało się coraz bardziej zatłoczone (ekspansja domostw do strefy publicznej) i zaniedbane. Sugeruje to, że dotychczasowe elity musiały stracić autorytet i władzę oraz nie były już w stanie kontrolować zarówno organizacji wewnątrz miast, jak i jego rozległych powiązań handlowych, które ostatecznie obumarły. Fakt ten spowodował nie tylko regres ekonomiczny i zerwanie kontaktów ze światem, lecz także przyczynił się do fragmentacji samej cywilizacji Indusu na szereg prostszych kultur. Można więc stwierdzić, iż upadek induskich miast był rezultatem wielu jednoczesnych czynników i z całą pewnością był to długi proces transformacji kulturowej. Z tego powodu naukowcy często stosują zbiorczy termin "tradycja doliny Indusu" na określenie wszystkich wcześniejszych i bezpośrednio następujących kultur, kwitnących w tym regionie w okresie 7000-1300 p.n.e.

Mimo coraz szerszego uznawania autentyczności takiego właśnie biegu wypadków, niektóre dane sugerują jednak istnienie pewnej migracji, którą można interpretować jako tzw. "najazd". Badanie haplogrup ludności Indii wykazało intensywne występowanie wśród najwyższych kast wschodnioeuropejskiej męskiej haplogrupy R1a1 oraz równomierne, niezależne od kasty, występowanie haplogrup kobiecych typowo indyjskich. Dowodzi to męskiego charakteru napływowego substratu europejskiego, który zaczął opanowywać Indie ok. 2500 roku p.n.e., a więc w czasach domniemanego najazu Ariów. Dane te nie wyjaśniają jednak, czy napływ obcej populacji miał charakter podboju, czy pokojowej migracji ekonomicznej.

Dziedzictwo

Wraz z zanikiem bardziej skomplikowanych form cywilizacyjnych wiele aspektów, łączonych z uprzednio dominującymi elitami odeszło w zapomnienie, np. pismo, pieczęcie, symbol jednorożca itd. Jednakże wiele elementów tej cywilizacji przetrwało: nowe miasta, które wyrosły w dolinie Gangesu i Jamuny w okresie 600-300 p.n.e. kontynuowały pewne formy organizacji społecznej, kultu (ofiary ze zwierząt, ofiarne "wypieki" z terakoty, ołtarzyki ogniowe), style budownictwa i urbanistyki, motywy zdobnicze oraz osiągnięcia technologiczne (wyrób ceramiki, fajansu i terakoty, uprawa bawełny itd.).

Niektóre aspekty cywilizacji Indusu są wciąż widoczne w kulturze krajów południowej Azji. Dotyczy to szczególnie tradycyjnej kultury materialnej, o czym świadczą podobieństwa używanych obecnie tradycyjnych przyborów toaletowych (np. grzebieni), leków i metod leczniczych, elementów stroju i wyglądu (biżuteria, fryzury itp.), instrumentów muzycznych (bębnów, fletów i cymbałów), łodzi, wozów, ornamentów, narzędzi oraz technik rolniczych i rzemieślniczych, rozwiązań architektonicznych (np. stylów budowy tradycyjnych gospodarstw) i inżynieryjnych (np. latryn i drenów ściekowych, studni sąsiedzkich, pieców) itd. z ich starożytnymi odpowiednikami lub przedstawieniami.

Podobna sytuacja zachodzi w przypadku religii hinduistycznych, które powszechnie uważa się za pochodzące od przybyłych tu ok. 1500-1200 p.n.e. Ariów. Tymczasem przypisywane im Wedy zawierają np. liczne wzmianki o potężnej rzece Saraswati, która wyschła na skutek ruchów tektonicznych 400-700 lat przed domniemaną datą kompilacji tych ksiąg[31][5][24][6][36]. Świadczy to o istnieniu pewnej formy przekazu kulturowego między epoką cywilizacji Indusu a narodzinami wedyzmu. Również wiele form hinduistycznego kultu ma najprawdopodobniej korzenie w omawianym okresie, np. kult boga Śiwy i kobiecego bóstwa, spersonifikowanego później pod postacią Kali, Śakti czy Durgi, oraz kult lingamów. Wiele odnajdywanych artefaktów jest bardzo podobnych w formie do dzisiejszych hinduistycznych przedmiotów kultowych, np. pierścienie ze splecionych drutów identyczne z używanymi dziś w Indiach obrączkami ślubnymi. Podobnie, niektóre sceny i symbole przedstawione na induskich pieczęciach można interpretować jako narracje znanych hinduistycznych mitów, lub przedstawienia postaci w znanych obecnie pozycjach jogi.

Zagadnienia podłoża etnicznego i językowego cywilizacji

Mapa lingwistyczna współczesnego subkontynentu indyjskiego: kolor seledynowy i zielony - języki indoeuropejskie, kolor ciemnoturkusowy - języki drawidyjskie

Istnienie owego przekazu kulturowego oraz niezweryfikowana historyczność tzw. aryjskiego podboju Indii doprowadziły naukowców do trzech alternatywnych wizji przeszłości:

Teoria drawidyjska wg I. Mahadevana

Nawiązująca do tradycyjnych poglądów teoria głosi, iż twórcami cywilizacji doliny Indusu była ludność mówiąca językiem z drawidyjskiej rodziny językowej, której kultura rozprzestrzeniła się na południe subkontynentu indyjskiego m.in. w wyniku najazdu Ariów, przybyłych już po okresie upadku Harappy i Mohendżo-Daro. W wyniku tego wpływu część aspektów dawnej cywilizacji została zatracona, część zaś zachowała się ulegając przemianom kulturowym. Twórcą i głównym propagatorem tej teorii jest tamilski językoznawca i paleograf I. Mahadevan, zaś wspierają ją także B. Allchin i R. Allchin.

Jednakże jak dotąd odkryto nieliczne dowody mogące świadczyć o związkach harappańczyków z drawidyjskimi ludami z południa, jak np. znaleziony w Sembian-Kandiyur (stan Tamil Nadu) w 2006 roku kamienny topór ze znakami induskiego pismaczy terakotowy talerz z podobną inskrypcją znaleziony w Sulur (również w Tamil Nadu). Natomiast opieranie się na starotamilskich przekazach o pochodzeniu niektórych wodzów plemiennych z Gujaratu wydaje się dosyć spekulatywnym dowodem[223].

Teoria drawidyjska wg A. Parapoli

Najazd Ariów był jedynie epizodem paralelnym do wielu podobnych inwazji w historii Indii, lub też miał formę stopniowej migracji. W obu przypadkach rezultatem było powstanie mieszanej kultury hinduistycznej, której trzon pochodził od drawidyjskiej ludności induskich miast, zaś głównym dziedzictwem Ariów było stopniowe rozprzestrzenienie się ich języka. Teorię tę (podobnie jak poprzednią) zdaje się potwierdzać poświadczona obecność drawidyjskiej rodziny językowej nad Indusem: języka brahui (który jednakże według alternatywnych analiz mógł pojawić się tu dopiero w średniowieczu) oraz drawidyjskiego substratu w niektórych indoaryjskich językach Indii i Pakistanu: głównie w sindhi. Mimo to opierające się na tej podstawie rekonstrukcje języka kultury Indusu pozostają nadal niezweryfikowanymi hipotezami. Twórcą tej teorii jest fiński językoznawca A. Parapola.

Teoria indoeuropejska

Teoria ta głosi, że spopularyzowany przez XIX-wieczną europejską historiografię tzw. aryjski podbój Indii w ogóle nie istniał, zaś cywilizacja doliny Indusu została zbudowana przez osiadłą tu już wcześniej ludność protoindoeuropejską. Język induskich pieczęci można zatem zrekonstruować porównując go do innych języków tej rodziny. Teorię indoeuropejską wspiera brak archeologicznych dowodów jakiejkolwiek inwazji ok. 1200-1500 roku p.n.e, zaś jej zwolennicy głoszą, iż Wedy w ogóle nie wspominają ani o pozaindyjskiej ojczyźnie Ariów, ani o walce jaką mieliby oni stoczyć z tubylcami. Zinterpretowane w ten sposób w XIX wieku fragmenty Rygwedy byłyby wówczas jedynie ideologicznym wsparciem kolonializmu i idei supremacji rasy białej, zaś w rzeczywistości odnosiłyby się jedynie do świata nadprzyrodzonego. Ponadto wiele symboli kojarzonych dotychczas z dziedzictwem indoeuropejskim (np. ćakra, swastyka, trójząb, tzw. nieskończony węzeł czy om - ten ostatni przedstawiany jako liść świętego figowca) można odnaleźć w wizerunkach, ornamentyce i piśmie induskich pieczęci oraz tabliczek.

Do tego przyjęcie koncepcji nietubylczego pochodzenia Wed implikuje tzw. paradoks D. Frawley'a, głoszący, iż z jednej strony mamy do czynienia z bogatą literaturą wedyjską bez jakichkolwiek archeologicznych znalezisk z nią związanych, z drugiej zaś istnieje bogata kultura Indusu bez żadnej znanej literatury. Zdaje się to więc sugerować, iż święte księgi hinduizmu zawierają induskie dziedzictwo kulturowe, zaś kultura wedyjska jest w istocie tubylczą kulturą Indii, która wyewoluowała z cywilizacji Indusu (lub była z nią tożsama) i ewoluuje nieprzerwanie do dziś. Według ustaleń autorów popierających omawianą teorię, datę kompilacji tych ksiąg także należy przesunąć ok. 1000 lat wstecz, m.in. z powodu, że opisują one liczne szczegóły upadku wielu mitycznych miast, które można utożsamić np. z Dwarką czy Harappą (miasto Harijuppia w Rygwedzie), lub też z powodu, iż zawierają one dane astronomiczne (na temat równonocy i położenia gwiazd) i geograficzne (na temat rzeki Saraswati) dotyczące tego okresu. Warto też nadmienić, iż według samej tradycji wedyjskiej, spisanie świętych ksiąg hinduizmu nastąpiło ok. 3000 roku p.n.e., a więc w czasach budowy Harappy i Mohendżo-Daro.

Teorię indoeuropejską w tej formie stworzyli indyjscy naukowcy: R. S. Bisht, M. Danino, B. B. Lal i S. R. Rao, jednak przychylają się do niej także znani zachodni archeolodzy: G. Dales, D. Frawley, J. M. Kenoyer, C. Renfrewi J. Shaffer. Przeczy jej jednak brak jakichkolwiek przedstawień konia, motywu bardzo rozpowszechnionego w innych kulturach stworzonych przez pierwotnie koczowniczych Indoeuropejczyków, a także poświadczony analizą kości fakt wykorzystywania tego zwierzęcia na subkontynencie indyjskim dopiero ok. 2000 roku p.n.e., a więc po okresie rozkwitu kultury Indusu, choć przed wnioskowaną w oparciu o Wedy inwazją Ariów.


19.04.2008

GUPTOWIE

dynastia ind. z IV-VI w.; jej założyciel (320) Czandragupta I władał Magadhą i Kosalą; Samudragupta (330-ok. 375) rozszerzył wpływy na Pendżab, Czandragupta II (IV/V w.) opanował płn. Indie; kryzys państwa pod panowaniem Kumaragupty (415-455); za rządów ostatniego z dynastii - Skandagupty (455-467) doszło do rozpadu państwa; okres panowania G. jest epoką rozkwitu polit., gosp. i kult. Indii.

Hinduizm a kultura

Ze względu na swój całościowy charakter oraz długi okres wpływów hinduizm (niemal w tym samym stopniu co islam) wpływał na kształtowanie się kultury- literatury, sztuki i filozofii swoich wyznawców.

Hinduizm a filozofia indyska

Prawie wszystkie kierunki filozoficzne w Indiach powstały na tle religijnym - zaczątki myśli filozoficznej były obecne już w braminizmie (wczesne upaniszady), rozwinęły się natomiast na gruncie hinduistycznym lub w religiach wywodzących się z hinduizmu (buddyzm, dżainizm). Nie wolna od wpływów dawniejszej myśli indyjskiej jest także filozofia muzułmańska w Indiach.

Bliskim odpowiednikiem używanego w cywilizacji śródziemnomorskiej terminu "filozofia" jest sanskrycki termin darśana (ogląd, pogląd, stosunek do rzeczywistości). Cel darśany jest religijny - ma ona doprowadzić do wyrwania się z łańcucha wcieleń (saṃsāry) poprzez uzyskanie wiedzy (vidyā) o naturze rzeczywistości. Podstawowym założeniem darśany, występującym niemal we wszystkich jej kierunkach, jest właśnie to, że poza rzeczywistością poznawalną zmysłowo jest jeszcze jakaś inna rzeczywistość, doskonalsza i bardziej rzeczywista. W związku z tym rzeczywistość zmysłowa jest w jakimś, różnym dla różnych szkół darśany sensie iluzoryczna. Dlatego też w indyjskich koncepcjach filozoficzno-teologicznych nie występuje stworzenie ex nihilo ani monoteistyczny Bóg-stwórca. Można mówić jedynie o manifestowaniu się świata i jego początku, w miejsce śródziemnomorskiej koncepcji Boga występuje natomiast Īśvara. Człowiek zależny jest nie tyle od Iśwary, ale raczej od skutków swoich decyzji wynikających z prawa karmana, na podstawie których musi przyjmować różne wcielenia. To, co przyjmuje te wcielenia, bywa określane różnie - może to być umysł, dusza, wewnętrzny organ świadomości lub nawet ciało subtelne. Człowiek może jednak uwolnić się z łańcucha wcieleń, np. za pomocą praktyk ascetycznych lub mistycznych - praktyki takie skodyfikowane są przede wszystkim w jodze.

Głównym czynnikiem podziału szkół darśany jest przyjmowanie lub odrzucanie karmana. Systemy "ortodoksyjne" (kriyāvādin) przyjmują jego istnienie, nieortodoksyjne (akriyāvādin) odrzucają. Do systemów typu akriyāvādin należą cārvāka (materializm, zob. lokayāta), adźnanika (agnostycyzm) i adźiwika (fatalizm). Wśród systemów kriyāvādin rozróżnia się z kolei systemy przyjmujące autorytet wed systemy ściśle ortodoksyjne (āstika) i odrzucające go systemy nieortodoksyjne (nāstika). Do systemów ściśle ortodoksyjnych należą wedanta, sankhja, njaja, wajśeszika, mimansa i joga. Tworzą one trzy systemy: wedanta-mimansa, joga-sankhja i njaja-wajśeszika, przy czym szkoły tworzące ostatni system uległy przemieszaniu. Do grupy nāstika należą systemy filozoficzne buddyzmu i dżinizmu, wymagające osobnego omówienia.

Mimo że ściśle ortodoksyjne szkoły darśany uznają autorytet Wed, podobnie jak dla codziennej pobożności hinduistów nie mają one dla nich jednak większego znaczenia praktycznego. Uznawane za usłyszane przez ryszich i nazywane dlsatego "śruti" teksty wedyjskie nie niosą zresztą ze sobą treści filozoficznych - pojawiają się one dopiero w upaniszadach, tekstach o charakterze mistycznym, głoszących jedność atmana (zasady jednostkowej, porównywalnej do śródziemnomorskiej duszy ludzkiej) i brahmana (zasady ogólnej, porównywalnej do śródziemnomorskiego Absolutu). Spośród późniejszych tekstów sakralnych, należących do tradycji (smrti), wątki filozoficzne pojawiają się głównie w Mahabharacie, zwłaszcza w jej części - Bhagawad Gicie.

Wedanta

Vedānta (wedanta, "koniec wed") jest najbardziej rozwiniętym pojęciowo system ściśle ortodoksyjnej filozofii indyjskiej. Dzieli się na kilka szkół, reprezentujących bardzo zróżnicowane stanowiska. Szkoły vedānty starają się bardzo ściśle przedstawiać treść pism sakralnych hinduizmu, zwłaszcza Upaniszad i Bhagavad Gīty, a także sutr filozofa Bādarāyaņy (ok. III w.). Szkoły vedānty łączy także to, że uznają one istnienie Brahmana jako rzeczywistości absolutnej i przyczyny istnienia świata, a także to, że wiedza o Brahmanie prowadzi do wyzwolenia, które jest celem życia ludzkiego. Zgodne w poglądach na naturę Brahmana i cel życia, szkoły vedānty różnią się przede wszystkim co do natury rzeczywistości zmysłowej. Najważniejsze z nich to advaita ("monizm", dosł. "niedwójnia"), reprezentowana przez Gaudapadę i Śaṅkara, (VIII w.), viśishṭādvaita ("monizm z podporą") reprezntowana przez Ramanudźę (XI w.), śuddhādvaita, reprezebtowana przez Vallabhę (1479-1531) oraz dvaita ("dualizm") reprezentowana przez Madhvę (XIII w.). Według advaity Śankary rzeczywisty jest Brahman, a świat zjawiskowy nie jest rzeczywisty, jest iluzją (māyā), jego natura jest jednak niemożliwa do określenia w języku - māyā jest zarazem sat i asat, "rzeczywista" i "nierzeczywista". Śankara główną drogę do wyzwolenia upatrywał w wiedzy, praktykom mistycznym i dobrym uczynkom przypisując mniejsze znaczenie. Szkołą głoszącą poglądy przeciwne do advaity Śaṅkary jest dvaita Ramanudźy. Według Ramanudźy rzeczywistość zjawiskowa istnieje, a jedność między Brahmanem a Atmanem nie jest absolutna. Dlatego też jego filozofia jest ściśle teistyczna - podkreśla potrzebę kultu Īśvary a dobrym uczynkom przypisuje tę samą rolę na drodze do wyzwolenia, co wiedzy.

Mimansa

Bliskim wedancie kierunkiem filozoficznym jest mimamsa (mimansa), której twórcą jest Dżaimini (ok. III w. p.n.e.). Mimansa jako jedyna darśana zajmuje się starszymi częściami wed, przeprowadzając szczegółową analizę opisanych w niej rytuałów ofiarnych, przydając im złożoną interpretację alegoryczną. Celem mimansy jest więc wytworzenie takiej interpretacji i metody interpretacji wed, która potwierdzałaby ich nieomylność i nadprzyrodzony charakter. Według mimamsy Wedy są odwieczne i stanowią transcendentną wobec rzeczywistości zmysłowej substancję, tożsamą z dharmą. Za pomocą pojęcia dharmy mimasa określa naturę rzeczywistości zmysłowej - przedmioty (a zwłaszcza teksty, gesty itp.) są dharmą, o ile spełniają rytuał. Rzeczywistość to powiązanie przedmiotów z wedami, przedmioty są rzeczywiste o ile realizują dharmę. Dlatego też mimasa drogę do wyzwolenia upatruje w rygorystycznie ścisłym przestrzeganiu rytuału, dzięki czemu można uzyskać dharmę, tożsamą z wedami.

Njaja i wajśeszika

Nyaya i vaiśesika, kształtujące się już w VIII-V w. p.n.e., są na tyle bliskie, że stopiły się w jeden system, przy czym nyaya reprezentuje jego aspekt metodologiczno-epistemologiczny, vaiśesika natomiast aspekt ontologiczny. Ontologia systemu jest pluralistyczna - uznaje on wielość bytów, które można podzielić na kategorie. Nyaya-vaiśesika dokonuje tu szczegółowej analizy kategorialnej, wyróżniając dziewięć substancji, z których pięć pierwszych ("żywioły") stanowi nośniki atrybutów, uznawanych za jedną z kategorii. System uznaje także, że każdy przedmiot (także przedmioty duchowe i psychiczne) jest rozciągły w przestrzeni oraz składa się z niepodzielnych i niezmiennych atomów, których łączenie się jest przyczyną zmienności w świecie. Szczególną cechą systemu jest to, że rozwinął on indyjską logikę, pomimo mniejszej ścisłości zbliżoną do logiki arystotelesowskiej.

Sankhja

Samkhya (sankhja) skupia się szczególnie na filozfii umysłu. Zaczęła się rozwijać okło I w. p.n.e., ale ugruntowaną postać nadał jej Iśwarakriszna w V w. W samkhyi obecny jest dualizm świadomości, uznawanej za niezmienną (purusa) i uznawanej za zmienną materii (prakrti) oraz szczegółowe analizy tych pojęć i relacji między nimi. Prakrti to nie tylko materia w sensie stricte fizykalnym, ale także materia subtelna, intelekt (buddhi) czy umysł (manas). Znajduje się ona w równowadze tworzonej przez trzy cechy (guna) - sattvę ("uświadamianie"), rajas ("aktywność") i tamas ("bierność") - gdy równowaga ta jest zmącona, prakrti manifestuje się jako kolejne dwadzieścia trzy elementy (tattva). Źródłem zniewolenia jest brak świadomości, zmieszanie świadomości ze sferą materialną - wyzwolenie polega nie na uświadomieniu sobie jedności (jak w wedancie), ale na uświadomieniu sobie dwoistości umysłu i materii, dokonywanego na drodze analizy różnych stopni ich wzajemnego zmieszania.

Joga

Charakter mistyczny ma yoga (joga). Jest to różnorodny system technik mistycznych i ascetycznych, z których tylko część ma charakter filozoficzny, a których głównym reprezentantem jest Patandźali (ok. II w.). Yoga jako filozofia mistyczna bazuje w dużej mierze na aparacie pojęciowym wypracowanym przez samkhyę, nadaje mu jednak charakter praktyczno-techniczny, ściśle ukierunkowany na wyzwolenie. Wyzwolenie dokonywane jest podobnie jak w samkhyi, poprzez osiąganie różnych stopni zrozumienia relacji prakrti do purusy aż do całkowitego zrozumienia ich odmienności - przy czym w jodze proces ten ma charakter prenego rodzaju drogi mistycznej i jest wspomagany przez złożone techniki medytacyjne, a nawet ułatwiające je ćwiczenia fizyczne (asany) i oddechowe (pranayama) oraz zasady moralne (yamy i niyamy). Główne stopnie tej drogi to dharana - przykucie uwagi, dhyana - kontemplacja i samadhi - wzmożona kontemplacja, zbliżona do mistycznej iluminacji. Przedstawiony tu obraz jogi jest jednak ogólny, ze względu na jej znaczną niejednorodnosć tak jako kierunku filozoficznego, jak i jako praktyki religijnej.

Hinduizm a sztuka indyjska

Sztuka indyjska związana jest silnie tak z religiami wywodzącymi się z Indiii, jak i z religiami napływowymi. Szczególnie istotna jest architektura islamska, która osiągnęła syntezę architektury lokalnej i arabsko-perskiej - niniejszy artykuł koncentruje się jednak na architekturze związanej z hinduizmem. Sztuka indyjska poddana była wpływom zewnętrznym - (być może) mezoptamskim, perskim oraz hellenistycznym i arabsko-perskim, sama zaś stała inspiracją dla sztuki Indonezji, Birmy, Tybetu, Cejlonu, Nepalu, Indochin, a w dużej mierze także Chin, Japonii i Korei, zwłaszcza (ale nie tylko) za pośrednictwem buddyzmu. Jak w wielu dziedzinach kultury indyjskiej, w sztuce obowiązują dokładne, ściśle sformalizowane kanony, zawarte w wielu traktatach artystycznych (śilpasastry). Estetyka śilpasatsr koncentruje się na teorii smaku (rasa), rozumianego jako wysublimowane, bezosobowe doznanie estetyczne wynikające z odprzedmiotowienia rzeczywistości, prowadzące tak twórcę, jak i odbiorcę do doznania mistycznego. Artysta nie ma kopiować ani natury, ani własnych przeżyć, ale powinien starać się oddać niezmienną istotę rzeczy. Pomocne jest w tym także mające dla sztuki indyjskiej duże znaczenie wykorzystanie form abstrakcyjnych, takich jak mandale i jantry. Mimo znacznej konwencjonalizacji, regionalne i historyczne zróznicowanie sztuki indyjskiej jest bardzo duże.

Dla prehistorii Indii charakterystyczne jest długie trwanie paleolitu i nałożenie się okesu neolitu i żelaza, na Południu paloelit trwał dłużej, a reprezentowały go zwłaszcza kuktury Dekanu. W badaniach nad sztuką cywilizacji doliny Indusu ze względu na barak znajomości kontekstu kulturowego (w tym pisma) i chronologii nie ma pewności, które z zachowanych dzieł mają charakter religijny. Istnieje jednak wiele hipotez identyfikujących zachowane przedmioty (takie jak pieczęcie i rzeźby) z bóstwami, także późniejszymi bóstwami hinduizmu, takimi ja Śiwa. Z pewnością wiele wyobrażeń przedstwia Boginię Matkę i lingama, nieobecne w okresie wedyjskim, ale bardzo wazne dla późniejszego hinduizmu. Nie zidentyfikowano żadnych obiektów, które mogłyby być uznane za świątynie. Z okresu aryjsko-wedyjskiego nie pozostały żadne znaczące ślady kultury materialnej, podobnie jak z czasów Mahawiry i Buddy - budownictwo kamienne w Indiach rozpoczęli dopiero Mauriowie.

Znanymi zabytkami z czasów panowania Aśoki są jego wyryte na kamieniu edykty rozsiane po prawie całych Indiach. W okresie Mauriów rozwijała się przede wszystkim sztuka buddyjska. Od czasów Mauriów etapy rozowju sztuki indyjskiej określa się zazwyczaj nazwami dynastii - Śungów, Satawahanów (Andhrów) - dzielony na styl wczesny i późny, Kuszanów - dla którego głównymi ośrodkami były Mathura i Gandhara. Na rzeźbę indyjską przed panowaniem Guptów znacznie wpłynęły kanony rzeźby greckiej. W IV-VI wieku trwała epoka klasyczna (epoka Guptów), w której uformowały się najważniejsze kanony ikonografii indyjskiej. W ciągu kilku pierwszych wieków po Guptach największe znaczenie mioały style dynastii Palów i Senów w Bengalu i Biharze oraz styl Pallawów w Tamilnadu i style Ćalukjów i Rasztrakutów.

Okres od ok. X w. nazywany jest umownie "średniowieczem indyjskim". W okresie tym miało miejsce polityczne rozrobnienie Indii, nazwy szkół pochodzą więc od rgionów - na Pólnocy wyróżnił się styl Kaszmiru, Orisy, Bundelkhandu i inne, na Południu dynastie były silniejsze, a znaczenie miał styl Ćolów w Tamilnadu i Hojslów w Karnatace. W Sutanacie Delhijskim ropoczęła się sztuka indo-muzułmańska, kóra osiągnęła rozkiwt za panowania Mogołów - w okresie tym ostoją rodzimej sztuki indyjskiej były lokalne państwa hinduskie, zwłaszcza Widźajangar. Po upadkuMogołów różne wzorce indyjskie łączyły się ze sztuką zachodnią (zwłaszcza angielską) w eklektyczne mieszanki. Ruch narodowy przyniósł pewne odrodzenie sztuki indyjskiej, na którego gruncie ważny jest zwłaszcza renesans bengalski.

Architektura

Świątynia Śiwy w Maduraju

Pierwsze zabytki architektury indyjskiej epoki Mauriów to stupy (przeważnie buddyjskie, ale także dźinijskie) i groty (z początku należące przede wszystkim do sekty adźiwików). Najstarszych stup zachowało się niewiele - miały one charakter budowli półkolistych, często monumentalnych, służyły do przehowywania relikwii. Jedną z najbardziej znanych jest stupa z Sańci z III w. p.n.e. Groty, nawiązujące do architektury perskiej tego okresu, były wykonane prezyzyjne, choć naśladowały architekturę drewnianą - do nasjtarszych należą Barabar i Nagradźuni. Miały dokładnie wypolrowane ściany wewnętrzne i zewnętrzne, pojawiają się zdobienia w kształcie podkowy oraz pierwsze specyficzne tzw. okna ćajtji kudu (grota Lomasa Rysziego). W okresie Śungów i Satawahanów stupy są bardziej rozpudowane i trwalsze - należały do nich stupy w Bharhucie i Sańći. W okresie Gandhary stupy otaczały świątynie a całość była otoczona dekoracją rzeźbiarsk. Stupy w stylu amarawati cechoway się bardzo bogatą dekoracją balustrad i całości (Amarawati, Dźagajapetta, Goli, Nagardźuni). Od II w. istniały już w Indiach obiekty architektoniczne nowego tyupu - świątynie (ćajtja) i klasztory (wihara), nadal związane przede wszystkim z buddyzmem. Były wydrązone w skale, a ich plany przypominały one bazyliki wczesnochrześcijańskie, pyły nakryte stropem, a nay boczne posiadały pseudosklepienia łukowe i kolebkowe, w absydzie natomiast znajdowały się stupy, które wierni mogli obchodzić. Najbardziej znane przykłady ćajtji znajdują się w Ghatach Zachodnich (Adźanta, Bhata, Karli), najbardziej znane wihary (składających się przeważnie z sali od trzeh stron otoczonej celami mnichów, a od frontu ozdobionych kolumnadą) to Kanheri, Nasiku oraz dźinijski zespół Khandagiri-Udajagiri. Istniały także budowle zoroastriańskie, jak świątynie ognia w Dźandialu i Taksili i słońca na przełęczy Chajr-chana.

Najstarsze znane świątynie hinduizmu pochodzą z VI w. i stanowią przebudowane świątynie buddyjskie - powstały one w Dekanie za panowania Ćalukjów (np. Ajhole). Choć to z tego okresu pochodzą najważniejsze obiekty buddyjskie Ellury i Adźanty, w okresie klasycznym w związku z rozwojem architektury skalnej rozpoczął się porces formowania głównych typów świątyń hinduistycznych. Jedne z piewszych tego typu budowli znajdują się w Taksili i Mirpur Khas - charakteryzują się one dominującym nad bryłą cokołem wieżowym zdobionym płaskorzeźbami stiukowymi i ozdobnymi cegłami. W czasach Guptów wykształciły się daw główne typy świątyń wolnostojących, kamiennych i ceglanych - proste budowle na planie kwadratu (garbha gryha) z dachem płaskim (np. Tigowa, V w.) i świątynie wieżowe na planie kwadratu (np. Deogarhu, VI w.). Pierwsze charakteryzuje oparty na dwóch lub czterech filarach portyk zawierający wyobrażenia bóstw i dostępny jedynie dla kapłanów, drugie sanktuarium otoczone galerią i nakryte wysoką wieżą. Istnieje jesze jeden, rzadszy typ, występujący za panowania Palawów - są to świątynie na planie krzyża (np. Parhapur, X w.). Wiek VIII i IX przynosi szczególnie wspaniałe świątynie Śiwy Maheśamurtiego na Elefancie i monumentalną wydrążoną w skale świątynie Kajlasanathy należącą do zespołu w Elurze. Już od VII w. zaznacza się podział na style architektoniczne Północy (nagara) i architekturę Południa (drawida), na wieki różnicujący odtąd architekturę sakralną i świecką Indii.

W stylu nagara wykształciło się kilka zróżnicowanych szkół regionalnych, z których największe znaczenie miały szkoła Malwy, szkoła Gwalijaru, szkoła Khadźuraho, szkoła Orisy, szkoła Radźasthanu i szkoła Kaszmiru. Wszystkie szkoły północy charakteryzowały się kwadratowym planem głównej sali kultowej (mandapa) i wieżowym dachem (śikhara) wieńczącym tę salę. Szkoła Malwy (X-XV w., np. świątynia Udajeśwary w Udajpurze) charakteryzuje się specyficznym typem śikhary, w której ściany wbudowane są pomniejszone modele całej świątyni. np. Szkoła Gwalijaru rzowijała się między wiekiem VIII i XII - do jej najważniejszych dzieł należą świątynie Sas Bahu w Gwalijarze i świątynie śiwaickie w Mahua i Indaurze. Szkołę Kadźuraho charakteryzują zminiaturyzowane sikhary umieszczone w narożach, nadające budynkowi opływowy kształt, oraz bogata dekoracja rzeźbiarska - zachowało się ok. 20 świątyń w tym stylu. Szkoła Orisy rozwijała się między VII a XIII w., starsze świątynie to np. świątynia Paranaśuramy (VII w.) i Mukteśwary (X w.) w Bhubaneśwarze, nowsze to świątynia Dźahannathy w Puri i (XII w.) i Surji w Kornaku (XIII w.), w kształcie rydwanu.

Rzeźba

Dekoracyjna baram stupy w Sańći

Z rzeźby cywilizacji doliny Indusu zachowały się liczne gliniane figurki Bogini-Matki, pewna ilość płaskorzeźb pieczęciowych oraz popiersia, być może przedstawiające kapłanów. Z epoki aryjskiej nie zachowały się żadne znaczniejsze pozostałości kultury materialnej - o itnieniu rzeźby dewnianej świadczy sposób wykonania wczesnej rzeźby kamiennej. Klasyczna rzeźba indyjska rozwijała się od epoki Mauriów. Jest ona bardzo ściśle związana z architekturą - świątynie indyjskie stanowią w istocie rozbudowane kompozycje rzeźbiarskie złożone z reliefów płaskich (umieszczanych na fryzach i dachach, przedtawiających przeważnie kompozycje o treści mitologicznej) i reliefów wypukłych (umieszczanych w niszach i w ścianach świątyń, także przedtawiające przede wszystkim bogów). Rzeźba pełna, również o charakterze kultowym, lokalizowana jest w świątyniach, ale także w domach - wykonana jest nie tylko z kamienia, ale też z drewna, gliny, kości słoniowej i metali.

Charakterystycznymi obiektami epoki Mauriów są wolnostojące kolumny Aśoki, nawiązujące do rzeźby perskiej, wykane najczęściej z polerowanego piaskowca, rozsiane po prawie całych Indiach i zawierających kute symbole buddyjskie i słynne edykty władcy, ozdobione często rzeźbami zwierząt, zwłaszcza lwów. Znanym przykładem rzeźby pełnej są rzeźby "jakszów" z Didargandźu, stanowiące prawdopodobnie jedno ze źródeł późniejszych wyobrażeń Buddy. Rzeźba epoki Śungów to przede wszystkim rzeźba buddyjska, zawierająca motywy z wierzeń wcześniejszych, takie jak przedstawienia jakszów i jaksziń - pod względem technicznym nie uwolniła się jeszcze całkowicie od wpływów rzeźby drewnianej. Bardziej dojrzała jest rzeźba I w. p.n.e., np. charakteryzująca się precyzją drobnych płaskorzeźb i mniej schematycznym modelunkiem dekoracja stupy w Sańći. W II w. pojawiły się ludzkie przedstawienia Buddy, reprezentowane przez szkoły Gandhary (cechy hellenistyczn, irańskie i indyjskie), Mathury (reminiscencje wyobrażeń jakszów; miękki modelunek i zmysłowość kształtów) i Amarawati (reliefy narracyjne, lepsze operowanie perspektywą), rozwijała się także rzeźba dźinijska.

Rzeźba z Elefanty

Sztuka buddyjska w epoce Guptów rozwijała się nadal - przede wszystkim jako kontynuacja stylu Gandhary. W rzeźbie hinduistycznej wprowadzono ścisłe zasady formalne. Dzięki zasadzie tribhangi, czyli potrójnego przegięcia ciała - na linii głowy, tułowia i nóg - rzeźby nabrały dynamizmu i giętkości. Wyróżniają się wyobrażenia Wisznu z Deogarhu, w którym bóstwo przedstawione jest jako spoczywające na wężu Śeszy, i relief z Udajagiri, przedstawiające Wisznu pod postacią dzika. Rzeźba zachodu Indii miała charakter monumentalny - przykładem może być popiersie Śiwy Maheśamurtiego z Elefanty (VII w.). Z okresu Guptów zachowały się także terakotowe płyty zdobiące świątynie hinduistyczne i buddyjskie oraz metalowe rzeźby Buddy. Do rzeźby Guptów nawiązywała rzeźba wschodnioindyjska w stylu Palów i Senów, rozwijająca się między VIII a XII w., głównie w Nalandzie i Kurkiharre. Bóstwa buddyjskie i hinduistyczne w otoczeniu bóstw pomniejszych i Awatarów przedstawiają stele z błękitnego łupku. Kolejne style mają bardziej dekoracyjny charakter, typowa dla nich jest opasująca postać girlanda i zakończenie steli w formie liścia. Istniały też rzeźby odlewane z brązu metodą wosku traconego. od X w. bardzo typową formą igonograficzną jest tzw. "Budda strojny".

Płaskorzeźba z Khadźuraho

Znacznym przemianom uległa rzeźba Półnicy w wieku IX, gdy pojawiły się lokalne szkoły rzexbiarskie takie jak szkoła Khadźuharo czy Orisy. Nadal stosowały one zasadę tribhangi, w rzeźbie jako integralnej części architektury nabrało wielkiego znaczenia operowanie światłocieniem, a kompozycja stała się elegancka i sowbodna. Od XI w. rzeźba stała się jednak nadmiernie wystylizowana, a posągi ołtarzowe nadmiernie statyczne. Podobnie rzeźba dźinijska tego okresu stała się schematyczna. Rozwój stylów zbliżonych do Khadźuraho i Orisy powstrzymały muzułmańskie najazdy, w wieku XV następuje jednak odrozenie zbliżonych stylów rzeźbiarskich w Gudźaracie i Radźasthanie.

Rzeźba Południa osiągnęła dojrzałość wcześnie (w czasach Pallawów) i rozwijała się bez większych zakłóceń. Z okresu Pallawów pochodzą wykute w granitowym bloku skalnym wielkofigurowe kompozycje monumentalne z Mahabalipuram (Asceza Ardźuny). W rzeźbach z Mahabalipuram Durga zabijająca Mahiszę i Kriszna dojący krowy zwraca uwagę wydobycie ruchu za pomocą światłocienia i lekkie zarysowanie postaci. Epoką największego rozwoju rzeźby Południa była rzeźba Ćolów z X-XIII w. (Tańdźawur, Darasuram, Gangajkondaćolapuram). Przede wszystkim na południu rozwija się także rzeźba brązowa, odznaczająca się dobrym opracowaniem detali, harmonią proporcji i wyczuciem ruchu - należą do niej dość liczne przedstawienia tańczącego czterorękieg Śiwy o głowie otoczonej aureolą (Śiwa Nataradźa). Istotna jest także rzeźna Karnataki okresu Hojsalów, wykonana często w kamieniu mydlanym, o bogatej ornamentyce roślinnej i antropomorficznej. Późniejsze stle rzeźby indyjskiej są wtróne i nie dorównują już rzeźbie tzw. "średniowiecza indyjskiego".

Malarstwo

Fresk w stylu Ćolów ze świątyni Bryhadiśwary

XVIII-wieczna miniatura radźpucka

W związku z niesprzyjającym klimatem Indii i dominacją rzeźby jako ornamentu architektonicznego zabytków malarstwa indyjskiego jest mniej niż zabytków architektury i rzeźby, a spośród tych, które istnieją większe znaczenie mają iluminacje niż malarstwo monumentalne. Malarstwo monumentalne reprezentują przede wszystkim freski al secco (a dokładniej tzw. "fresk azjatycki"), zwłaszcza buddyjskie, ale nie tylko - należą do nich np. malowidła buddyjskie w Adźancie (między II w. p.n.e. a VIII n.e.), malowidła z V w. takie jak Bodhisattwa Padmapani i Powrót Buddy do Kapilawatsu, nawiązujące do stylu Adźanty malowidła z Elury, takie jak obraz Śiwy w świątyni Kajlasanathy (Ok. VIII w.), malowidła w stylu Ćolów w Tandźawurze (świątynia Bryhadiśwary, 1010), oraz łączące styl Ćolów i styl Adźanty malowidła w Sitannawasalu (IX w.), charakteryujące się użyciem nasyconych zieleni i brazów oraz wydłużonymi rysami postaci.

Od XI wieku dużego znaczenia w sztuce indyjskiej nabrały iluminacje, wykonywane początkowo na liściach palmowych, korze i tkaninie, a od wieku XIV także na papierze. Największe znacznie miały szkoła bengalska, szkoła gudźaracka, szkoła mogolska i szkoła radźpucka. Szkoła bengalska (XI-XII w.) charakteryzowała się ubóstwem palety, dużą plastycznością postaci i dbałością o szczegóły - ilustrowała teksty buddyjskie. Szkoła gudźaracka (XII-XVII w.) najbardziej znana jest z ilustracji do ksiąg dźinijskich, ale ilustrowała także księgi hinduistyczne - charakteryzowała się silną stylizacją twarzy, a zwłaszcza przerysowaniem oczu, obfitością złoceń i ozdób, charakterycznym czerwonym (a od wieku XV także niebieskim) tłem i chińską lub perską stylizacją pejzażu. Szkoła mogolska, tworzona na dworze Wielkich Mogołów, ilustrowała tak teksty islamskie, jak i hinduistyczne, w oobu przypadkach czerpiąc tak z arabsko-perskich, jak i indyjskich tradycji artystycznych iluminacji. Z syntezy stylowej dokonanej w szkole mogolskiej czerpały szkoły malarskie radźatów indyjskich, zwłaszcza szkoła radźpucka.

W wieku XIX nastąpił upadek tradycyjnego malarstwa indysjkiego spowodowany wtórnym naśladownictwem malarstwa Zachodu. Na przełomie wieku XIX i XX zrodził się jednak (przede wszystkim w Bengalu) ruch odrodzenia klasycznych tradycji malarstwa indyjskiego - inspiratorem tego ruchu i jednym z ważniejszych reprezentantów był Abanindranath Tagore. Indyjska sztuka XX w., wyrastająca z tego odrodzenia, stara się łączyć treściowe i techniczne inspiracje Zachodu i Wschodu - reprezendują ją np. Rabindranath Tagore, Jamini Roy i Amrita Sher-Gil.

Hinduizm a muzyka indyjska

Obraz Rajy Raviego Varmy przedstawiajacy instrumenty muzyczne z różnych części Indii

Muzyka Indii jest ściśle powiązana z religią. Muzyka liturgiczna bardzo istotna była już w okresie wedyjskim - wśród wszystkich złożonych czynności rytualnych największe znaczenie miały śpiew i recytacja, a odpowiednia, dokładna intonacja słów uznawana była za nośnik siły kosmicznej. Z takiego pojmowania słowa i dźwięku wywodzi się występujące w hinduizmie utożsamienie go z zasadą kosmiczną, której część znajduje się także w każdym poszczególnym człowieku. Muzyka ma dzięki temu mozliwość oddziaływania na świat i ludzi, czy to umożliwiając im działania magiczne, czy to prowadząc ich do zjednoczenia z tą zasadą. Muzyka indyjska ma charakter misteryjny, muzyk traktuje swoje dzieło jako ofiarę dla bogów, a uczestniczący w tej ofierze słuchacze mogą dzięki niej odnajdywac swoją prawdziwą naturę. Ze względu na przeświadczenie o związku słowa ze światem supranaturalnym śpiewacy mają w Indiach wyższy status niż instrumentaliści, a z instrumentów najbardziej cenione są te, których dźwięk przypomina głos ludzki, takie jak vina przypominająca cytrę lub lutnię. Muzyka w Indiach związana jest zawsze z wyrafinowaną oprawą, mającą wprowadzić nastrój religijnego skupienia - należą do niej specjalne stroje, plastyczne wyobrażenia bóstw, olejki aromatyczne, lampki oliwne itp. rekwizyty.

Bardzo charakterystyczne dla muzyki indyjskiej jest tendencja do łączenia jej z treściami pozamuzycznymi przejawiająca się jako tworzenie analogii między kategoriami muzycznymi a uczuciami - termin raga po raz pierwszy pojawia się w traktacie muzycznym Matangi pochodzącym z IX w. i oznacza właśnie modele łączące ściśle określone kompleksy właściowści muzycznych i odpowiedni walor emocjonalny. Klasyfikację rag rozwinął w wieku XII Sarngadewa, dzieląc je na męskie (ragi) i żeńskie (raginie), do których następnie dodano podgrupy rag-synów (putra). Istnieją liczne personifikacje i inne pozamuzyczne przedstawienia rag oraz ich przyporządkowania do naturalnych okresów czasu, obudowane bogata symboliką fantastyczną, obecne w wierszach i miniaturach malarskich zwanych raga-mala.

Najstarszą i najistotniejszą część muzyki indyjskiej stanowi muzyka wokalna opatrzona tekstami pochodzącymi z wed, nazywana marga-samgita (droga muzyki) i uznawana za opartą na prawach przekazanych pradawnym muzykom przez bogów. Teksty pochodzą z Rygwedy i śpiewane są na trzech wyokościach opartych na trzech rodzajach akcentu. Istnieją także śpiewy wedyjskie oparte na Samawedzie, o odmiennym charakterze, zwane gana. Charakterystyczny jest dla nich zanik funkcji semantycznej tekstu (nie respektowanie reguł gramatycznych, wprowadzanie przypadkowych sylab). Rozpowszechnione są one przede wszystkim na Południu i występują w wielu wariantach na tyle zróżnicowanych, że trudno ustalić ich dawny, sięgający okresu wedyjskiego pierwowzór.

Muzykę wedyjską wykonuje się przede wszystkim w centralnych pomieszczeniach kultowych, w innych częściach świątyń wykonuje się częściej inne rodzaje klasycznej muzyki indyjskiej, skomponowane według ścisłych kanonów, np. podanych w XII-wiecznym poemacie Gitagowindy Dżajadewy. W najstarszm zachowanym indyjskim traktacie muzycznym Natjasiastra Brahma ze względu na to, że muzyka wedyjska dostępna jest tylko najwyższym kastą tworzy przeznaczoną dla wszystkich piątą wedę, Natjawedę złożoną z elementów Rygwedy (recytacja), Samawedy (śpiew), Jadżurwedy (mimika) i Atharwawedy (uczucie). Zespoły muzyczne dzieli się najczęściej na dwa rodzaje - duże zespoły, towarzyszące procesjom, składające się głównie z bębnów i cymbałów, oraz małe zespoły, towarzyszące tańcom klasycznym, w których partie melodyczne wykonują flety, klarnety lub (współcześnie) viny i skrzypce i w których poszczególnym dokładnie ustalonym figurom tanecznym w odpowiednim porządku towarzyszą recytowane przez tattuvanarów sylaby lub dźwięki cymbałów. Muzyka, dramat i taniec tworzą w tradycji indyjskiej nierozerwalny zespół, podobnie jak grecka trójjedyna chorea.

Wpływy arabskie i perskie, związane z dominacją polityczną muzułmanów na północy Indii i obecne w niej zwłaszcza w XII-XV wieku, doprowadziły do podziału muzyki indyjskiej na dwie znacznie różniące się tradycje - muzykę zwaną północnoindyjską lub hindustańską, obecną na Północy, oraz muzykę karnacką, żywą na Południu. Arabsko-perski i indyjski system muzyczny nie były antagonistyczne; władcy muzułmańscy często zatrudniali muzyków hinduskich, co prowadziło do powolnej syntezy muzyki północnoindyjskiej i arabsko-perskiej - wpływy te były dwustronne. Różnice między muzyką Południa i Północy istniały już wcześniej, ale ostateczny podział teorii klasycznej muzyki indyjskiej (zwanej desi samgita) dokonał się więku XVI, kiedy Ramantya w powstałym w 1550 traktacie muzycznym opisał ragi czysto muzycznie i intelektualnie, gdy tymczasem na Północy pojmowano je nadal poetycko i alegorycznie, co doprowadziło do odmienności formalnych - ragi Południa odznaczają się intelektualizmem i nastawieniem na formę utoru, podczas gdy ragi Północy cechują się wirtuozerią i bogactwem barw.

Hinduizm a kultura Zachodu

Wpływ kultury indyjskiej na kulturę starożytności klasycznej nie był bardzo duży, mimo żywych kontaktów handlowych, istniejących zwłaszcza w okresie rzymskim. Najważniejszym wpływem indyjskim było powstanie w Grecji sceptycyzmu pod wpływem podróży w czasie inyjskiej kampanii Aleksandra Wielkiego założyciela tego kierunku filozoficznego Pirrona do Indii, gdzie miał zapoznać się on z filozofią indyjską. Dokładny przebieg zapoznania się Pirrona z myślą indyjską nie jest jednak znany. W czasie panowania greckiego nad Afganistanem i częścią Indii powstała synkretyczna cywilizacja, wpływy greckie na Indie były jednak większe niż indyjskie na Greków, którzy pozostali w Europie i na Bliskim Wschodzie. Duże znaczenie dla kontaktów indyjsko-greckich miał Megastenes, który w latach 302-291 p.n.e. przebywał na dworze Ćandragupty, z podróży składając później szczegółowe sprawozdanie. Istnieją także mniej lub bardziej prawdopodobne domniemania o indyjskim pochodzeniu orfizmu i rożnych mistycznych prądów filozofii i religii starożytnej. Do kontaktów z hinduizmem przyznawali się (choć trudno je potwierdzić) gnostycy, np. Bardesanes (II w. n.e.).

W średniowieczu kontakty europejsko-indyjskie były bardzo rzadkie. Wtworzył się wtedy obaraz Indii jako baśniowego kraju bogactwa i obfitości, mający istnieć jeszcze długo w cywilizacji Zachodu. Wiele elementów kultury indyjskiej (z których jednym z bardziej znanych jest zero) przeszły do Europy za pośrednictwem arabskim. Garść informacji o Indiach przywiózł do Europy Marco Polo. Głębiej z cywilizacją indyjską zapoznali się misjonarze jezuiccy, na mocy doktryny inkulturacji odnoszący się do niej przyjaźnie - powstały wtedy tłumaczenia z języków zachodnich na indyjskie i odwrotnie i pierwsze studia językoznawcze. Jezuici starali się żyć na sposób indyjski, a w katolicyzmie zachowywać to, co w hinduizmie uważali za wartościowe.

Wpływy kultury orientalnej przechodzą przez kulturę Zachodu falami, określamymi często jako "fale orientalizm"u. Wpływy kultury indyjskiej na kulturę Zachodu można dostrzec szczególnie w drugiej połowie wieku XIX i w drugie połowie wieku XX. W okresie romantyzmu znan i ceniona była zwłaszcza Śakuntala Kalidasy, uznawana przez Goethego za jeden z największych dramatów. Istotne wątki indyjskie i hinduistyczne pojawiły się także w literaturze niemieckiej w twórczości Novalisa, Heinego, F. Rückerta, Hermanna Hessego i Thomasa Manna, w angielskiej w twórczości Jonesa, Shelleya, Wordswortha, Th. Moore'a i Aldousa Huxleya, w szkockiej u Carlyle'a, we francuskiej u Chateaubrianda, pani de Staël, Flauberta, Hugo, Lamartine'a, Romaina Rollanda, w amerykańskiej u Emersona, Thoreau i Whitmana. Już w okresie romantyzmu, kiedy żywo rozwijała się filologia, z inspiracji klasycznej gramatyki indyjskiej krystalizowało się morfemiczne ujęcie języka. Powstało też wtedy wiele tłumaczeń, początkowo przeważnie z perskiego. W 1675 uczeni z Benaresu przełożyli na perski 50 upaniszad na polecenie sułtana Muhammada Dary Szakoaha, zmarły w 1805 A. H. Antquetil-Duperon przetłumaczył ten wybór na łacinę. Pierwszego angielskiego tłumaczenia Bhagawad-Gity dokonał Warrneas Hastingsa w 1785.

Po recepcji kultury indyjskiej przez romantyzm kultura indyjska nabrała znaczenia dla kilku filozofów i historyków religii drugiej połowy XIX wieku, zwłaszcza dla Arthura Schopenhauera, Paula Deussena i Fryderyka Nietzschego. Schopenhauer interesował się przede wszystkim buddyzmem i upaniszadami, przedstawiona przez niego wizja cywilizacji indyjskiej jako pesymizmu okazała się błędna, ale na długo kształtowałoa sposób myślenia o Indiach na Zachodzie. Pisał w przedmowie do swiata jako woli i przedstawienia, że jego filozofia w całości wzoruje się na upaniszadach, a filozofia indyjska jest głębsza od europejskiej i może przyczynić się do całkowitej przemiany myslenia i życia na Zachodzie. Także Schelling nawiązywał do upaniszad, czerpiąc z nich koncepcję wyższości poznania intuicyjnego nad dyskursywnym, a nawiązując do monizmu adwaity uznał Absolut za Byt, którego biegunami i potencjonalnościami są duch i przyroda. Nietzsche opierajac się początkowo na koncepcjach Schopenhauera następnie je zwalczał - walka braminów i kszatrjów wywarła wpływ na jego koncepcję walki cywilizacji wojowniczej i kapłańskiej, a buddyzm uwazął za filozofię oddalającą od życia. Powstawały także nowe przekłady, np. Bhagawad-gita Charlesa Wilkinsa. Do wczesnych orientalistów brytyjskich należeli prócz Wilkinsa W. Jones i H.T. Colebrook. Schopenhauerowskie i Nietzscheańskie rozumienie Indii wraz z ogólną recepcją ich kultury jest też istotnym składnikiem dorobku artystycznego i intelektualnego Młodej Polski, np. znawca Indii i jeden z ważniejszych poetów tego okresu Antoni Lange.

Na przełomie XIX i XX w. myśl indyjska, często zniekształcona, popularna była w kręgach okultystycznych, ezoterycznych, teozoficznych, antropozoficznych itp. Nawiązywały do neij zwłaszcza negnostycyzm i tzw. chrześcijaństwo ezoteryczne, co bardzo widoczne jest w pismach Heleny Bławatskiej i Rudolfa Staeinera.Różokrzyżowcy w XIX w. przejęli wiele idei indysjkich dotyczących duszy i reinkarnacji. Podobne idee podjęły ruchy okultystyczne rozwijające się bujnie w ramach tzw.kontestacji lat 60. Na ruch pacyfistyczny i nową lewicę oddziałała (również najsilniej w latach 60.) przede wszystkim myśl, dokonania i atmosfera wytworzona wokół Gandhiego.

W wieku XX hinduizmem inspirowała się część hipisów (popularni zwłaszcza w latach 60. i 70.), co było widoczne np. w noszonych przez nich koszulach z przedstawieniami Śiwy i ze znakiem "Om" (symbolem hinduizmu). Natchnienie hinduizmem dostrzec można też w zachodniej muzyce rozrywkowej. Np. książka Autobiografia jogina zainspirowała progresywną grupę Yes do nagrania płyty Tales from Topographic Oceans. Zespół The Beatles (zwł. George Harrison) również wyraźnie się wzorował na hinduizmie - głównie na naukach Maharysziego Mahesza Jogina i Międzynarodowego Towarzystwa Świadomości Kryszny, a także Śri Jukteśwara Giri, o czym świadczy okładka albumue Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band, gdzie on pojawia się w lewym górnym rogu. Ponadto, twórcę znanej piosenki Don't Worry, Be Happy zainspirował Meher Baba - tytuł tejże piosenki był jego popularnym powiedzeniem. W twórczości np. Alice Coltrane można natomiast dostrzec wpływy Sathya Sai Baby. Do Gandhiego odwołuje się natomiast często Patti Smith.

Niektóre wyrażenia wiążące się z hinduizmem też przeszły do języków zachodnich - słowo "guru" (jednak jego znaczenie w pewnym stopniu uległo zmianie) lub wyrażenie "święta krowa".

Informacje ogólne:

  1. Religia powstała około 2000 lat p.n.e. symbioza braminizmu Ariów i Kultury Doliny Indusu. Religia zróżnicowana, niemająca założyciela (przypowieść o słoniu). Pod powierzchnią różnorodności jest jedna niezmienna rzeczywistość - Brahman. Brahman jest Absolutem, najwyższą mocą, najwyższą rzeczywistością, która istnieje poza światem codziennym (sól rozpuszczona w wodzie).

  2. Atman - posiada ją każda istota (dusza). Jest to pojęcie jednostkowe lub też należy je rozumieć, jako część Absolutu.

  3. Reinkarnacja - istoty żyjące mają niejedno życie (kołowrót życia i śmierci). Taki cykl nazywamy „samsarą”. To nieszczęście człowieka - marzymy by się z niej wyzwolić. Moc, która powoduje obracanie się koła żywotów - to Karma. Dobre postępowanie przenosi do lepszego odradzania, złe - odwrotne.

  4. Bogowie. Jest ich kilka tysięcy (obojga płci). Wszyscy są wyobrażeniami Brahmana. Oddawanie czci bogom jest ważniejsze niż kultywowanie abstrakcyjnego Absolutu. Główni bogowie to Winsza, Siwa i Brahma. Dwaj pierwsi są odpowiedzialni za stworzenie świata, chronienie go i jego zniszczenie. Winszu chroni, Siwa niszczy, ale jednocześnie daje przesłanki do odtwarzania (zwie się go więc Liberatorem).

  5. Winszu - występuje w dziewięciu wcieleniach, czyli awatar. Pojawia się, gdy światu grozi niebezpieczeństwo. Najważniejsze wcielenia: siódme i ósme - Rama i Kriszna. Wcielenie dziesiętne to Kalki (jeszcze się nie ukazał). Do Winszu porównuje się Buddę, Jezusa i Mahometa.

  6. Rama i jego żona Sita - to symbole idealnych zachowań męskich i żeńskich.

  7. Kriszna - najpopularniejszy bóg w hinduizmie. Figlarna natura. W młodości jako pastuch doglądał stada krów. Historia jego miłości do Radhy, również Pasturki. Ich miłość to wzór jak wyznawcy powinni poświęcać się swemu bogu.

  8. Siwa - niszczyciel lub wyzwoliciel. Najczęściej pokazywany, jako bóg tańca. Cztery ramiona (bębenek - rytm tańca, płomień - symbol potęgi, trzecie oko - widzenie do środka).

  9. Genesia - syn Siwy i Parwati - opiekun tych, którzy rozpoczynają nowe przedsięwzięcia (podejmują ryzyko).

  10. Druga - pokonuje demony, Kali - moc niszcząca zło.

  11. Cztery stany społeczne:

  1. Kapłani i nauczyciele zwani braminami;

  2. Osoby rządzące i rycerze (wojskowi);

  3. Kupcy;

  4. Pracownicy fizyczni (na końcu niedotykalni);

Każdy stan ma swój własny kodeks zachowań.

  1. Cztery etapy życia opisane w Pismach Świętych: uczeń, głowa rodziny, pustelnik i na końcu wędrowny święty człowiek (żebrak). Celem ostatniego etapu jest poszukiwanie w samotności zjednoczenia z Brahmanem.

  2. Joga. Cztery podstawowe rodzaje w zależności od temperamentu, etapu życia i stanu zdrowia.

  1. Karma - joga, to ćwiczenie umiejętności poświęcania się (modlitwie) swojemu bogu;

  2. Jinna joga - ćwiczenie wiedzy wymagającej nauki;

  3. Radża joga - ćwiczenie umysłu;

  4. Ćwiczenie ciała;

  1. Kult. Głównym miejscem oddawania kultu bogu jest dom (domowy ołtarz). Na ołtarzu umieszcza się przedmioty odpowiadające pięciu zmysłom: wzroku, słuchu, powonienia, smaku i dotyku. (Posążek, obraz, kadzidełko, dzwonek, pożywienie, kwiaty itp.).

  2. Święta.

  1. Święto Diwali - czyli święto świateł, ma związek z boginią Lakzimi. Jest odchodzenie w dniu Nowego Roku (listopad). Święto oznacza wiedzę. Zapalane są znicze i świece, wręczane prezenty, wysyłane kartki świąteczne;

  2. Święto Dansera - upamiętnia zwycięstwo Rahmy nad Rawaną. Przedstawia teatralne odtwarzające wydarzenia z życia bogów;

  3. Wiosenne święto Holi - święto miłości, figle jakie Kriszna sprawiał swojej ukochanej pastuszce.

Stosunek buddyzmu i hinduizmu do sztuki:

  1. Sztuka pomaga człowiekowi w zbliżeniu się do Absolutu. To pomost między jednostką a światem transcendentnym. Zarówno dla artysty jak i odbiorcy ściśle się ona łączy z medytacją.

  2. Dzieło samo w sobie nie jest celem twórczości artystycznej. Sztuka ma odsłaniać odwieczna zasadę rządzącą kosmosem i ukazywać strukturę wewnętrzną rzeczywistości. Zewnętrzna różnorodność form jest iluzoryczna.

  3. Rzeczywistość postrzegamy wycinkami, dzięki sztuce człowiek poznaje naturę świata i swoje w nim miejsce. Ten proces rozumienia to kontemplacja.

  4. Wszystko, co się wydarza - musiało się wydarzyć już wcześniej. To pulsowanie kosmosu, toczące się koło wyznaczające kolejne stworzenia i zniszczenia świata.

  5. Zagłada (wyczerpanie energii) będąca końcem świata, jest jednocześnie jego kolejnym początkiem. Ta cykliczność dotyczy również człowieka (reinkarnacja).

  6. Sztuka ma uświadamiać człowiekowi powtarzalność świata i doprowadzić go do identyfikacji z Absolutem. Estetyczne doznania owej jedności, indyjscy estetycy nazywają „smakiem”, który jest podstawową kategorią sztuki.

  7. Poznanie prawdziwej natury rzeczy nie musi być równoznaczne z negacją życia ludzkiego. Hinduizm - w przeciwieństwie do pierwotnego buddyzmu - akceptuje życie w pełnym jego świeckim wymiarze. Ten ludzki wymiar tożsamy jest przy tym z wymiarem boskim.

  8. Sztuka Indii, a zwłaszcza sztuka religijna - całości zwrócona jest ku transcendencji. Uderza ona jednak swym zmysłowym, jakże ziemskim charakterem. Rozgraniczenie ziemskie - pozaziemskie nie ma tu racji bytu przy całościowej wizji świata.

  9. Brak jest rozgraniczenia między sztuką religijną i świecką. Skoro wszystko, co się wydarza tak naprawdę wydarzyło się już wcześniej - ważny jest tu pewien wzór (system). W jakiej sytuacji artysta w Indiach nie może być kreatywną indywidualnością. Jego zadaniem jest odtwarzanie istoty rzeczy, a nie tworzenie ulotnych, subiektywnych obrazów.

  10. Aby odsłonić boski porządek, sztuka musi opierać się na takich samych ścisłych zasadach, które rządzą światem. Przez wieki układano w Indiach podręczniki dla artystów, zawierające szczegółowe informacje o sposobach przedstawiania najdrobniejszych motywów. Ściśle określano w nich nie tylko atrybuty bogów, ale proporcje postaci, pozy, kolory itp. Rola artysty polegała, więc na powtarzaniu tych archetypów. Artysta przed przystąpieniem do pracy - musi poddać się medytacji.

  11. Doskonałość dzieła nigdy nie jest mierzona podobieństwem do natury. Nie ma tu, więc wiernych kopii z natury. Obowiązuje zasada typowości i unifikacji. Efekt - pewna monotonia (w Europie ceniona jest różnorodność).

  12. Wielorękie i wielogłowe bóstwa są dla Hindusów najpełniejszym ucieleśnieniem zasady, na której został zbudowany ład i porządek rzeczy. Uwidacznia się w nich typowy dla kultury indyjskiej duch syntezy: odrzucenie ograniczeń przestrzenno - czasowych. Wizerunki te przedstawiają bóstwa w różnych aspektach. Poszczególne ręce z atrybutami symbolizują poszczególne boskie funkcje, nierzadko przeciwstawne np. dobre i złe.

  13. Zasada „horror vacui”. W tradycji indyjskiej to, co nieozdobione jest niepełne, niedoskonałe a więc obce światu bogów. Łączy się ze światem demonów, może zniszczyć dobroczynne skutki jakie wynikają z kontaktu z dziełem sztuki.

  14. Zasada lekceważenia autentyczności dzieła i jego datowania. W Indiach z pełną troską pokrywa się olejna farbą dawne rzeźby, stare wyrzuca, aby w ich miejsca wstawić kopie. Wiek dzieła nie stanowi o jego wartości. Kopia może być nawet cenniejsza od oryginału, jeśli bliższa jest idealnej formie, więc lepiej wypełnia funkcje narzędzia przy medytacji.

  15. Instytucja muzeum jest dla mieszkańców Indii czymś obcym, sztuczne wprowadzonym do rodzimej tradycji wraz z ekspansją kultury europejskiej. W mentalności indyjskiej przedmiot sztuki ma rację bytu tam, gdzie spełnia swe funkcje, a więc w świątyni.

  16. Świątynia jest nieodłącznym elementem indyjskiej rzeczywistości. Wokół niej organizuje się nie tylko życie religijne. Jest ona mieszkaniem Boga, miejscem gdzie kontakt z Absolutem jest najpełniej osiągany. W modelu kosmicznym świątynia zostaje utożsamiana ze środkiem wszechświata. Stoi między światem bogów a światem ludzi. Łączność między nimi zapewnia przechodząca przez świątynię oś świata (elementy pionowe).

  17. Każda świątynia stanowi replikę góry kosmicznej (obraz góry, jako osi świata). Nic też dziwnego, że każda świątynia ma kształt góry. Siwaka świątynia, w Elurze ma nazwę Kajlasanathy - Pana Góry Kajtasa. Kajtasa jest górą, na której znajduje się raj Siwy.

  18. śiątynia jest wielkim diagramem służącym do koncentracji i medytacji. Dla pielgrzyma - to akt przejscia duchowego, doprowadzający do identyfikacji z absolutem.

34


Wyszukiwarka