48. Kształcenie sprawności komunikacyjnej uczniów; rodzaje, cel i istota ćwiczeń podnoszących poziom sprawności w zakresie wypowiadania się.
Termin "kompetencje komunikacyjne" służy do opisu różnych aspektów porozumiewania się. Twórcą tego pojęcia jest amerykański socjolingwista D. Hymes. Określenie te zawarł w pracy pochodzącej z 1974 roku. Jego zdaniem "kompetencja komunikacyjna" obejmuje zdolność wybierania odpowiednich środków językowych i nie językowych oraz umiejętności uwzględniania sytuacji mówienia, na którą składają się właściwości poznawcze i emocjonalne mówiącego, pełnione przez niego role społeczne, system norm i wartości.
Przez kompetencję komunikacyjną rozumie się pełną wiedzę człowieka na temat posługiwania się językiem, co do tworzenia, jak i używania jednostek jęz., wykorzystania środków formalnych, zjawisk i mechanizmów języka oraz do posługiwania się językiem zgodnie z rolą społeczną i sytuacją, a także procesy przetwarzania informacji językowej z ich zautomatyzowanymi elementami i przeredagowywanie własnych wypowiedzi. Znaczenie wypowiedzi to rezultat współdziałania dwóch czynników: formy językowej i sytuacji mówienia. Wielu autorów podkreśla, iż kompetencja komunikacyjna ma charakter personalny - zakłada możliwość rozumienia przez odbiorcę; odnosi się nie tylko do wiedzy, ale też do wykonania językowego, stanowi zespół różnych, szczególnych umiejętności, czyli ma charakter złożony. Użytkownik jęz., by dobrać odpowiednie struktury jęz. do intencji wypowiedzi, sytuacji i odbiorcy, angażuje możliwości poznawcze, emocjonalne i społeczne. Efektywność komunikacji zależy od poziomu integracji tych możliwości.
O sprawności porozumiewania się decyduje nie tylko kompetencja językowa, ale także kompetencja komunikacyjna. Jest to wiedza na temat użycia języka w kontekście społecznym. Jako istotne zadanie edukacji językowej postulować należy uświadamianie U różnych ról społecznych i odpowiadającego im języka. Łączy się to z wdrażaniem do świadomych aktów mowy. Zależy to od wielu czynników, takich jak: stosunku do słuchacza, preferencji osobistych, kulturowych, jasno wyrażonej intencji poprzez wybór odmiany języka. W ten sposób można zmierzać do wykształcenia indywidualnego stylu, który stanowi najgłębszy poziom regulacji kompetencji komunikacyjnej. Pozwoli on U kompletnie wypowiadać swoje sądy o świecie i o sobie samym, wyrażać satysfakcję lub rozczarowanie związane z poznawanymi tekstami kultury, czy porozumiewać się z drugim człowiekiem.
Pojawia się przekonanie o konieczności wszechstronnego kształcenia sprawności językowej U, kształtowanie jego świadomości kognitywnej i lingwistycznej, uświadamianie normy językowej, w tym ortofonicznej i ortograficznej oraz stymulacja rozwoju systemu morfologiczno-składniowego, tj kształcenie kompetencji komunikacyjnej U już we wcześniejszym okresie edukacji szkolnej. U podejmuje w szkole działalność językową od pierwszego momentu wejścia w nowe środowisko. Dysponuje już w tym zakresie pewnym doświadczeniem, ale nowa sytuacja stawia mu odmienne wymogi. Treści nauczania mogą być przyswojone za pośrednictwem określonego słownictwa, które trzeba opanować.
Takie sprofilowanie zadań kształcenia jęz. w szkole zwraca uwagę na konieczność stwarzania w edukacji polonistycznej naturalnych sytuacji wypowiedzi, kiedy to U relacjonuje zdarzenia i obserwacje z życia, gdy przekazuje własne wrażenia i oceny czytanych książek, oglądanych samodzielnie filmów bądź spektakli, zdaje sprawę z indywidualnych działań twórczych, itp. Tylko, bowiem w takich sytuacjach może U pełnić funkcję autentycznego i spontanicznego nadawcy w szkolnym systemie komunikacji, świadomego celu, sensu i okoliczności wypowiedzi oraz oczekiwań odbiorców.
Proces kształcenia kompetencji komunikacyjnej trwa od rozpoczęcia do zakończenia nauki. Kompetencja komunikacyjna dziecka pozwala mu na podjęcie aktywności w sferze językowej. Na kompetencję tą za S.Grabiasem składają się: językowa sprawność artykulacyjna, zasób słownictwa, umiejętność konstruowania zdań gramatycznie poprawnych, umiejętności kompozycyjne i redakcyjne w decydujący sposób wpływają na chęć wypowiadania się.
J.Kowalikowa kompetencję komunikacyjną rozumie jako teoretyczną i praktyczną gotowość oraz zdatność do pełnienia ról nadawcy i odbiorcy różnorodnych treściowo, formalnie i funkcjonalnie komunikatów, transmitowanych i przyjmowanych w rozmaitych sytuacjach, determinowanych typem kontaktu pomiędzy partnerami, stosunkiem, okolicznościami zewnętrznymi. Im większa zdolność widzenia owych czynników-modyfikatorów zachowania się językowego danej jednostki, tym szerszy zakres i większa pojemność owej kompetencji, większa szansa jej posiadacza na skuteczne, uwieńczone powodzeniem uczestnictwo tak w przekazywaniu jak i w przyjmowaniu informacji.
Kompetencja komunikacyjna może być traktowana jako system koordynacyjno-kontrolny w stosunku do zachowania językowego człowieka, tzn. do rozumienia i produkowania mowy. Jednostkami kompetencji komunikacyjnej są wypowiedzi, będące aktualizacją zadań. Wypowiedź jest nie tylko aktualizacją zadania, ale stanowi także akt mowy, który wyraża intencję osoby mówiącej, jej motywację, znajdującą się u podstaw danej wypowiedzi.
Kolejnym poziomem kompet. Komunikac. jest poziom kodu językowego czy też wariantu mówienia. W ramach tego samego języka występują społecznie i kulturowo uwarunkowane odmiany i warianty użycia języka. Za najgłębszy poziom regulacji kompetencji komunikacyjnej przyjęto style osobiste jednostki, które determinują sposób realizowania owej kompetencji, właściwej danej jednostce, charakterystyczny ze względu na jej preferencje osobiste, jej zainteresowania, postawy, cele i ideały życiowe. Zinternalizowane reguły dotyczące wszystkich wyróżnionych poziomów funkcjonowania kompetencji komunikacyjnej stanowią ważny składnik wiedzy językowej człowieka. Owe reguły decydują o tym, czy użycie języka będzie odpowiednie do sytuacji słuchacza, a przede wszystkim - czy wyrazi adekwatnie intencję mówcy.
Koncepcja kształcenia językowego w szkole podstawowej wyrasta z przekonania, że rozwój dziecięcej mowy należałoby widzieć w perspektywie w związku z pragmatycznymi aspektami funkcjonowania języka. Zarówno w języku potocznym, jak i w terminologii naukowej odróżnia się język od mowy. Język traktowany jest jako system znaków dźwiękowych reguł posługiwania się nimi, mowa zaś jako konkretne akty używania znaków językowych przez człowieka. We współczesnej terminologii naukowej występuje także termin "kompetencja językowa" na określenie ludzkiej zdolności do posługiwania się językiem oraz termin "realizacja językowa" na określenie aktów mówienia.
Warunkiem udanej komunikacji jest wzajemne dostosowanie się partnerów do siebie, a w wypadku N - odbiór wrażeń z pozycji dziecka. Bycie kompetentnym komunikacyjnie zakłada posiadanie pewnego doświadczenia społecznego, które pozwala N na umiejętne kierowanie organizowaniem wypowiedzi U w stosunku do zmiennych sytuacyjnych.
Rozszerzenia i doskonalenia wymaga kompetencja komunikacyjna niezbędna, by interakcje, w jakie wchodzi U okazały się udane. Uczy się on partnerstwa komunikacyjnego, staje się podmiotem świadomy i odpowiedzialnym, wybierającym środki i przewidującym skutki własnych zachowań. Należy dostarczyć dziecku odpowiednich bodźców, wywołujących tym samym chęć do mówienia, a także zadbać o należyte wyposażenie dziecka w środki wyrazu językowego, niezbędne do wyrażania przeżytych treści.
Z. Klemensiewicz wymienia trzy warunki, które należy spełnić, aby uzyskać wypowiedź dziecka:
dziecko powinno posiadać zasób myśli, uczuć, pragnień i przeżyć,
powinno posiadać chęć wypowiedzenia się, chęć powiadomienia o własnych przeżyciach,
powinno posiadać zasób środków językowych, w których by się te elementy przeżyciowe mogły ukształtować i wyrazić.