Trybunał Konstytucyjny i jego rola w dziedzinie tworzenia pr, TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY I JEGO ROLA W DZIEDZINIE TWORZENIA PRAWA


TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY I JEGO ROLA W DZIEDZINIE TWORZENIA PRAWA

Trybunał Konstytucyjny został wprowadzony do polskiego systemu prawa ustawą z 26 marca 1982 roku o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Na podstawie tej noweli konstytucyjnej do treści Ustawy Zasadniczej wprowadzony został art.33, zaś Rozdział IV Konstytucji zatytułowano Trybunał Konstytucyjny, Trybunał Stanu, Najwyższa Izba Kontroli. Sama nowela Konstytucyjna nie wystarczała jednak, by powstał
i działał Trybunał Konstytucyjny.

29 kwietnia 1985 roku po trzech latach ostrych sporów została uchwalona ustawa o Trybunale Konstytucyjnym. Polski Trybunał Konstytucyjny powstał jako wynik kompromisu, którego efektem było wprowadzenie szeregu ograniczeń kompetencyjnych i właściwości tego organu. Najistotniejszym ograniczeniem było odebranie przymiotu ostateczności orzeczeniom Trybunału o niekonstytucyjności ustaw: orzeczenia takie podlegały rozpatrzeniu przez Sejm, który mógł je odrzucić większością dwóch trzecich głosów. Spowodowało to dość chłodne przyjęcie Trybunału przez doktrynę. Mimo braku przychylności Trybunałowi udało się jednak od początku zyskać stosunkowo niezależną pozycję, rozwinąć samodzielne i interesujące orzecznictwo, nawiązujące do rozstrzygnięć Naczelnego Sądu Administracyjnego, powołanego do życia jesienią 1980 roku.

Dalej idące zmiany stały się dopiero możliwe w 1989 roku na tle ogólnego procesu transformacji ustrojowej. Nie ulegała więc wątpliwości konieczność utrzymania Trybunału Konstytucyjnego. Niesporna była też potrzeba umocnienia jego pozycji i usunięcia istniejących ograniczeń.

Utrzymujące się ograniczenia nie przeszkodziły Trybunałowi rozwinąć orzecznictwa, które w szczególności koncentrowało się na rozwijaniu nowych zasad ustroju: zasady demokratycznego państwa prawnego i zasady równości. Trybunał zaczął odgrywać widoczną rolę w praktycznym procesie sprawowania władzy, potrafił sobie też zbudować prestiż i uznanie tak w kręgach polityków, jak i opiniach doktryny.

Problem nadania Polskiemu Trybunałowi pełni atrybutów sądu konstytucyjnego pozostawał jednak nadal otwarty i ostatecznie zyskał rozwiązanie dopiero w nowej Konstytucji z 2 kwietnia 1997 roku, zaakceptowanej w referendum z 25 maja 1997 roku i obowiązującej od 17 października 1997 roku. Niemal równocześnie uchwalono też ustawę z 1 sierpnia 1997 roku o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102 poz. 643), dostosowaną do nowego stanu regulacji konstytucyjnej.

Trybunał Konstytucyjny jest samodzielnym organem konstytucyjnym państwa. Na tle art. 10 ust.. 2 Konstytucji z 1997 roku - „władzę sądowniczą sprawują sądy i trybunały” - należy go traktować jako organ władzy sądowniczej, powołany do badania zgodności z Konstytucją aktów normatywnych i umów międzynarodowych oraz wykonywania innych zadań określonych w Konstytucji.

W świetle art. 194 Konstytucji Trybunał Konstytucyjny składa się
z piętnastu sędziów wybieranych indywidualnie przez Sejm na dziewięć lat spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą. W poprzednim stanie prawnym Trybunał liczył dwunastu sędziów, obowiązywała ośmioletnia kadencja i co cztery lata dokonywano wyboru sześciu sędziów. Kandydatów na stanowisko sędziego może przedstawić Prezydium Sejmu lub grupa co najmniej pięćdziesięciu posłów. Wybór następuje bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów (art. 5 ust. 4 u TK). Prezes i Wiceprezes Trybunału są mianowani przez Prezydenta Rzeczpospolitej, spośród dwóch kandydatów przedstawianych na każde z tych stanowisk przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału (art. 194 ust. 2 Konstytucji).

Statut sędziów określa przede wszystkim zasada niezawisłości: w myśl art. 195 ust. 1 Konstytucji są oni „w sprawowaniu swego urzędu niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji”. Podstawową gwarancją niezawisłości jest zakaz nominowania sędziego na kolejną kadencję (art. 194 ust. 1 zdanie 2 Konstytucji) oraz zakaz usunięcia ze stanowiska w trakcie kadencji. Wygaśnięcie urzędu sędziego może nastąpić jedynie wskutek: zrzeczenia się urzędu, stwierdzenia orzeczeniem komisji lekarskiej trwałej niezdolności do pełnienia obowiązków sędziego z powodu choroby, ułomności lub upadku sił, skazania prawomocnym wyrokiem sądu za przestępstwo, skazani na usunięcie ze stanowiska sędziego przez sąd dyscyplinarny.

Organami Trybunału są: Zgromadzenie Ogólne oraz Prezes Trybunału. Zgromadzenie Ogólne tworzą sędziowie Trybunału. Prezes jest zatem organem monokratycznym i członkiem organu kolegialnego, któremu przewodniczy. Prezes Trybunału Konstytucyjnego zwołuje też co najmniej raz w roku Zgromadzenie Ogólne, na którym omawia się działalność Trybunału oraz problemy wynikające z jego orzecznictwa.

Do kompetencji Zgromadzenia Ogólnego należy:

Zgromadzenie Ogólne podejmuje uchwały, jeżeli bierze w nim udział co najmniej dwie trzecie ogólnej liczby sędziów, w tym prezes i wiceprezes Trybunału. Prezesa i wiceprezesa Trybunału powołuj Prezydent RP spośród dwóch kandydatów przedstawianych na każde stanowisko przez Zgromadzenie Ogólne. Prezes Trybunału Konstytucyjnego reprezentuje Trybunał na zewnątrz oraz wykonuje czynności określone w ustawie i regulaminie. Wiceprezes zastępuje prezesa w czasie jego nieobecności oraz wykonuje inne obowiązki wynikające z ustalonego przez prezesa podziału czynności.

Konstytucja z 2 kwietnia 1997 roku objęła właściwością Trybunału Konstytucyjnego cztery dziedziny:

  1. kontrolę norm (abstrakcyjna i konkretna; a posterior i a priori - art. 188 pkt 1-3, art. 122 ust. 3 i 4, art. 133 ust. 2 konstytucji); szczególną procedurę kontroli norm jest rozpatrywanie skarg konstytucyjnych (art. 79 i art. 188 pkt 5 konstytucji)

  1. rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa (art. 189 konstytucji)

  1. orzekanie o zgodności z konstytucją celów lub działalności partii politycznych (art. 188 pkt 4 konstytucji)

  1. uznawanie przejściowej niemożności sprawowania urzędu przez prezydenta (art. 131 ust. 1 konstytucji)

Z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego wystąpić mogą:

Kontrola norm polega na orzekaniu o hierarchicznej (pionowej) zgodności aktów normatywnych (norm prawnych) niższego rzędu z aktami normatywnymi (normami prawnymi) wyższego rzędu i na eliminowaniu tych pierwszych z systemu obowiązującego prawa w razie stwierdzenia braku jej zgodności. Jest to podstawowe zadanie każdego sądu konstytucyjnego, odróżniające treść jego działalności od działalności innych organów władzy sądowniczej. Kontrola norm ma charakter następczy, tzn. może dotyczyć tylko aktów normatywnych (zawartych w nim norm), które już zostały ustanowione i albo już nabrały mocy obowiązującej, albo znajdują się jeszcze w okresie vacatio legis. Tylko wyjątkowa kontrola norm może przybrać charakter prewencyjny (uprzedni), a jedynym podmiotem uprawnionym do jej inicjowania jest Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej.

Po pierwsze dotyczy to ustaw już uchwalonych przez Izby i przedstawionych Prezydentowi do podpisania. Prezydent może odmówić podpisania ustawy i albo skierować ją do ponownego rozpatrzenia przez Sejm, albo wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego (art. 122 Konstytucji). W tej drugiej sytuacji Trybunał w pełnym składzie orzeka o konstytucyjności ustawy, a jego orzeczenie ma charakter wiążący: Prezydent musi podpisać ustawę uznaną za zgodną z konstytucją, musi odmówić podpisania ustawy uznanej w całości za niezgodną z konstytucją, a jeżeli Trybunał Konstytucyjny nie orzeknie, że niekonstytucyjne przepisy są nierozerwalnie związane z całą ustawą, prezydent ma do wyboru - podpisać ustawę z wyłączeniem niekonstytucyjnych przepisów lub zwrócić całą ustawę Sejmowi w celu usunięcia niezgodności.

Art. 188 Konstytucji poddaje kontroli Trybunału Konstytucyjnego trzy typy aktów: ustawy, umowy międzynarodowe oraz inne przepisy prawa wydawane przez centralne organy państwowe. Łącznie określa się je mianem „aktów normatywnych” (art. 79 ust. 1 i art. 190 Konstytucji). Oznacza to, że poza właściwością Trybunału pozostają wszelkie akty, które są pozbawione normatywnego charakteru, a także akty normatywne wydawane przez organy lokalne (kontrolę nad regulacjami lokalnymi sprawuje Naczelny Sąd Administracyjny).

Pojęcie „ustawy” odnosi się do wszystkich ustaw parlamentu. Kontroli Trybunału Konstytucyjnego poddane są więc nie tylko ustawy zwykłe, ale także:

Kontrola konstytucyjności ustaw należy wyłącznie do Trybunału Konstytucyjnego. Pozostałe sądy nie mogą samodzielnie rozstrzygać tych kwestii, ale jeżeli nabiorą wątpliwości co do konstytucyjności ustawy, mogą inicjować postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym.

Umowy międzynarodowe zostały poddane kontroli Trybunału Konstytucyjnego dopiero przez Konstytucję z 1997 roku. Na tle art. 188 pkt 1 Konstytucji kontroli podlegają obecnie wszelkie typy umów międzynarodowych, a więc umowy ratyfikowane na podstawie ustawy aprobującej, umowy ratyfikowane bez ustawy aprobującej, a także umowy nie wymagające ratyfikacji.

Kontrola konstytucyjności umów ratyfikowanych na podstawie ustawy aprobującej należy wyłącznie do Trybunału Konstytucyjnego, a pozostałe sądy mogą jedynie inicjować postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym w tej kwestii.

Ustawa o Trybunale Konstytucyjnym z 1997 roku przewiduje (podobne jak ustawa z 1985 roku) trzy kryteria kontroli (art. 42).

Pierwsze kryterium ma charakter materialny - Trybunał bada treściwą zgodność kontrolowanego aktu normatywnego (jego przepisów) z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami.

Drugie kryterium ma charakter proceduralny - Trybunał bada dochowanie trybu wymaganego przepisami prawa dla wydania kontrolowanego aktu normatywnego. Warto przypomnieć, że ustawa z 1985 roku ograniczała tę kontrolę tylko do elementów proceduralnych „określonych w ustawie”. Obecnie ustawa mówi o elementach „określanych przez prawo”, co jest formułą szerszą i wydaje się prowadzić do wniosku, że kontrola może obejmować dochowanie wszystkich norm proceduralnych, także regulaminowych.

Trzecie kryterium dotyczy ustalenia, czy organ, który wydał akt normatywny miał kompetencje do jego wydania. Ma to znaczenie zwłaszcza przy kontroli aktów podustawowych, bo mogą one być wydawane tylko na podstawie ustaw i w celu ich realizacji.

Wszystkie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne (art. 190 ust. 1 Konstytucji). Oznacza to, że nie istnieje żadna droga odwołania się od orzeczenia, a orzeczenie jest wiążące (czyli rodzi obowiązek wykonywania) dla wszystkich adresatów. Orzeczenia dotyczące kontroli zapadają w formie wyroków i podlegają niezwłocznemu ogłoszeniu w organie urzędowym, w którym był ogłoszony dany akt normatywny (art. 109 ust.2 Konstytucji). Jeżeli treścią orzeczenia jest uznanie zgodności badanego aktu czy normy z przepisami wyższego rzędu, to nie ma ono wpływu na dalsze obowiązywanie aktu, natomiast na płaszczyźnie procesowej powstaje sytuacja res iudicata, co wyklucza dopuszczalność ponownego zakwestionowanego danego aktu w oparciu o ten sam zarzut. Jeżeli natomiast treścią orzeczenia jest uznanie niezgodności danego aktu lub normy, to powoduje on utratę mocy prawnej (uchylenie) takiego aktu czy normy.

O skardze konstytucyjnej stanowi art. 79 ust. 1 Konstytucji: „Każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolności lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji”. Skarga nie stanowi skargi powszechnej: skarżący musi być „pokrzywdzonym”, a nie jedynie rzecznikiem interesu ogólnego, a jego zażalenie dotyczy konkretnie określonej sprawy. Istotą skargi konstytucyjnej jest bezpośrednie powiązanie tej procedury z ochroną praw jednostki, pozwalającą jednostce na zwrócenie się do sądu konstytucyjnego o zweryfikowanie ostatecznych rozstrzygnięć władz publicznych, o ile rozstrzygnięcia te naruszają konstytucyjnie zagwarantowane prawa bądź wolności skarżącego.

Właściwości Trybunału Konstytucyjnego zostały na podstawie art. 189 rozciągnięte także na rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa. Jest to nowa funkcja Trybunału Konstytucyjnego, której nie posiadał on na gruncie poprzednio obowiązujących przepisów ustrojowych. Ustawa o Trybunale Konstytucyjnym precyzuje pojęcie „sporu kompetencyjnego” w ten sposób, iż spór kompetencyjny to sytuacja, gdy dwa lub więcej centralne konstytucyjne organy państwa uznały się za właściwe dla rozstrzygnięcia tej samej sprawy lub wydały w niej rozstrzygnięcie. Spór kompetencyjny negatywny natomiast to taki, gdy dwa lub więcej organy uznały się za właściwe do rozstrzygnięcia określonej sprawy. Trybunał Konstytucyjny rozstrzyga spory kompetencyjne wyłącznie pomiędzy centralnymi i jednocześnie konstytucyjnymi organami państwa, co oznacza, że jego integracja dotyczy sporu wyłącznie pomiędzy organami centralnymi ustanowionymi w Ustawie Zasadniczej. Konstytucja nie reguluje skutków rozstrzygnięcia sporu kompetencyjnego. Wątpliwości tej nie wyjaśnia także ustawa o Trybunale Konstytucyjnym. Można przypuszczać, że w wyniku rozstrzygnięcia Trybunału Konstytucyjnego wskazany przez niego ostatecznie organ podejmie i zakończy sprawę, a pozostałe organy zostaną zwolnione od tego obowiązku.

Właściwość Trybunału Konstytucyjnego do orzekania w sprawach zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych wprowadzono w grudniu 1989 roku. Istotą tego postępowania jest ustalenie, czy cele lub działalność partii politycznej są zgodne z Konstytucją. Wymóg zgodności dotyczy wszystkich postanowień konstytucyjnych, ale za najważniejsze w praktyce należy uznać dwa przepisy. Art. 11, zgodnie z którym za partię polityczną może być uznana tylko organizacja, zrzeszająca „na zasadach dobrowolności i równości obywateli polskich w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa” oraz art. 13 zakazujący istnienia partii odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu.

Odróżnić należy postępowanie związane z powstawaniem partii i działalnością partii już istniejących. Powstanie partii powinno znaleźć wyraz we wpisaniu jej do ewidencji partii politycznych, co jest m.in. warunkiem uzyskania przez partię osobowości prawnej. Dokonuje tego sąd okręgowy w Warszawie, jeżeli jednak nabierze on wątpliwości co do konstytucyjności celów lub programu partii, występuje do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie tej zgodności. Orzeczenie Trybunału o niekonstytucyjności celów lub programu partii powoduje odmowę wpisania tej partii do ewidencji. Natomiast orzeczenie Trybunału o niekonstytucyjności celów, programu lub działalności partii politycznej już istniejącej powoduje wykreślenie partii z ewidencji i likwidację partii w trybie art. 45 ustawy o partiach politycznych z 27 czerwca 1997 roku. Trybunał konstytucyjny w omawianych sprawach zawsze orzeka w pełnym składzie. Gdy chodzi o badanie celów partii, co w praktyce oznacza kontrolę statutu i programu, stosuje się odpowiednio procedurę kontroli norm. Gdy chodzi o badanie działalności partii (a więc badanie faktów), stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu postępowania karnego, a zebranie i utrwalanie dowodów Trybunał może zlecić Prokuratorowi Generalnemu.

Trybunał Konstytucyjny na podstawie art. 131 ust. 1 rozstrzyga o stwierdzeniu przeszkody w sprawowaniu urzędu prezydenta w sytuacji, gdy Prezydent nie jest w stanie powiadomić Marszałka Sejmu o przejściowej niemożności sprawowania swego urzędu.

Trybunał Konstytucyjny w ramach swojej właściwości realizuje również funkcję sygnalizacyjną. W świetle art. 4 ust. 2 Trybunał przedstawia właściwym organom stanowiącym prawo uwagi o stwierdzonych uchybieniach i lukach w prawie, których usunięcie jest niezbędne dla zapewnienia spójności systemu prawnego. Trybunał posiada w zakresie realizacji tej funkcji konkretny dorobek w postaci postanowień sygnalizacyjnych.

Trybunał Konstytucyjny jest sądem szczególnym. Ostateczna moc orzeczeń stwarza właściwe przesłanki dla realizacji przez Trybunał w pełni skutecznej ochrony Konstytucyjności porządku prawnego w państwie. Współczesna idea państwa prawa bez ostateczności orzeczeń sądu konstytucyjnego nie może być w pełni realizowana.

1


Wyszukiwarka