Gestalt, Gestalt, Gestalt


Gestalt

Mniej więcej w tym samym czasie, gdy w Stanach Zjednoczonych przybierała na sile rewolucja behawiorystyczna, psychologię niemiecką ogarniała rewolucja gestaltowska. Był to jeszcze jeden protest przeciwko psychologii wundtowskiej. Psychologia postaci swój sprzeciw koncentrowała głównie na atomistycznej koncepcji Wundta. Jak pamiętamy, podstawą psychologii Wundta było dążenie do wyróżnienie elementów (pierwiastków) świadomości. Właśnie to postaciowcy i behawioryści - każde w inny sposób - uczynili obiektem swojej krytyki. I choć obie szkoły myślenia wyszły od sprzeciwu wobec tych samych idei ostatecznie zaczęły się nawzajem zwalczać.

Postaciowcy akceptowali wartość świadomości, krytykując próby zredukowania jej do atomów lub elementów. Postaciowcy nazywali metodę Wundta psychologią „cegły i zaprawy”, sugerując, że spoiwem elementów jest proces asocjacji. Przedstawiciele psychologii postaci zarzucali Wundtowi, że według niego na spostrzeżenie przedmiotu składa się zsumowanie lub nagromadzenie elementów w pewien rodzaj wiązki. Utrzymywali oni, że połączenie elementów zmysłowych daje w efekcie nowy wzór lub konfigurację (całość miała być tu czymś więcej niż sumą części).

Podstawowy dla psychologii postaci nacisk na całościowość percepcji można znaleźć w dziele niemieckiego filozofa Immanuela Kanta. Kant dowodził, że gdy spostrzegamy to, co nazywamy przedmiotami, natykamy się na stany umysłowe, które wydają się złożone z kawałków i części. Według Kanta, elementy te są jednak sensownie zorganizowane i to nie wskutek jakiegoś mechanicznego procesu asocjacji. Przeciwnie - to umysł w procesie postrzegania będzie kształtował lub tworzył całe doświadczenie. Spostrzeganie nie jest więc biernym odbieraniem wrażeń i łączeniem elementów zmysłowych, ale aktywnym organizowaniem elementów w spójne doświadczenie. W ten sposób umysł nadaje formę surowym danym percepcyjnym.

Późniejsze metody postaciowców w dużym stopniu przypominały podejście Brentany, który nie zgadzając się z Wundtem (głównym przedmiotem uwagi powinny być elementy świadomego doświadczenia) postulował, aby psychologia badała akt doświadczenia. Uważał introspekcję Wundta za sztuczną i wolał mniej ścisłe i bardziej bezpośrednie spostrzeżenie wewnętrzne doświadczania, tak jak było ono dane.

Ernst Mach wzory przestrzenne i wzory czasowe uważał za wrażenia. Jego ideę rozwinął Christian von Ehrenfels, twórca koncepcji jakości doświadczenia (jakości postaciowych - Gestalt Qualitaten), które nie mogą być wyjaśnione jako połączenie elementów zmysłowych. Według von Ehrenfelsa postać była elementem tworzonym przez umysł na podstawie elementów zmysłowych. Umysł był zatem „zdolny” do tworzenia postaci z elementarnych wrażeń. Prekursorem gestaltowskiej szkoły myślenia był także William James, który przeciwstawił się atomistycznym tendencjom w psychologii. James uważał elementy świadomości za sztuczne abstrakcje. Twierdził, że ludzie spostrzegają przedmioty jako całość, a nie jako wiązki wrażeń. Na rozwój psychologii postaci wpłynął także niemiecki ruch filozoficzny i psychologiczny, znany jako fenomenologia. Według fenomenologów doświadczenie nie jest rozkładane czy redukowane do elementów, ani w inny sposób poddawane sztucznemu abstrahowaniu. Punktem wyjścia jest raczej niemal naiwne, zdroworozsądkowe doświadczenie, a nie doświadczenie relacjonowane przez wyszkolonego w introspekcji obserwatora z określonym nastawieniem lub ukierunkowaniem.

Głównymi założycielami psychologii postaci byli: Max Wertheimer (studiował pod kierunkiem von Ehrenfelsa), a także Kurt Koffka i Wolfgang Kohler, którzy byli studentami Stumpfa.

Max Werthimer

Studiował prawo na uniwersytecie w Pradze, zmienił ten kierunek na filozofię, Uczęszczał na wykłady von Ehrenfelsa, a następnie udał się na uniwersytet w Berlinie, żeby kontynuować studia w dziedzinie filozofii i psychologii. W 1921 roku Wertheimer, Koffka i Kohler założyli czasopismo „Psychologische Forschung”, które stało się oficjalnym organem psychologii postaci jako szkoły myślenia. Wertheimer wywarł silny wpływ na młodego psychologa Abrahama Maslowa. Na podstawie obserwacji Wertheimer i innych, Maslow rozwinął koncepcję samorealizacji, a później humanistyczną szkołę myślenia.

Kurt Koffka

Zainteresowany naukami przyrodniczymi i filozofią, zdobywał wykształcenie na uniwersytecie w Berlinie. Studiował psychologię pod kierunkiem Carla Stumpfa. Od 1910 roku rozpoczął długą, owocną znajomość z Wertheimerem i Kohlerem na uniwersytecie we Frankfurcie. Po wojnie, widząc, że psychologowie amerykańscy zaczynają zdawać sobie sprawę z osiągnięć niemieckiej psychologii postaci, Koffka wysłał do jednego z amerykańskich czasopism artykuł, w którym przedstawił podstawowe postulaty psychologii postaci wraz z wynikami i implikacjami wielu badań.

Znaczący wpływ na rozwój psychologii postaci wpływał Zeitgeist, specyficznie intelektualny klimat w fizyce. Wpływ nowej fizyki na psychologię postaci dokonywał się przez relacje osobiste. Kohler studiował pod kierunkiem Maxa Plancka, jednego z twórców fizyki współczesnej. Kohler pisał: „psychologia postaci stała się odtąd pewnego rodzaju zastosowaniem fizyki pola do zasadniczych działów psychologii.

W 1910 roku Max Wertheimer wpadł na pomysł eksperymentu dotyczącego spostrzegania ruchu w sytuacji, gdy faktyczny ruch nie występował. Któremu później nadał nazwę zjawiska φ (phi) - złudzenie, że dwa kolejno zapalane nieruchome światła się poruszają. Wertheimer wyjaśniał, że ruch pozorny nie wymaga wyjaśnienia. Istnieje on tak, jak jest spostrzegany i nie może być zredukowany do czegoś mniejszego (czegoś z niższego poziomu).

Podobnie mogą się zmieniać elementy zmysłowe odnoszące się do jasności i wielkości, ale nie ich spostrzeganie. W takich przypadkach, tak jak przy ruchu pozornym, doświadczenie spostrzeżeniowe cechuje całościowość lub kompletność, której nie można stwierdzić w żadnej części składowych. Percepcja jest całością, postacią, i każda próba rozłożenia jej na elementy spowoduje zniszczenie spostrzeżenia.

Kohler zauważył, że słowo Gestalt jest używane w języku niemieckim na dwa sposoby. Jedno użycie wskazuje na kształt lub formę jako właściwość przedmiotów (np. trójkątność, por. Gestalt Qualitaten). Drugie użycie wskazuje na cały lub konkretny byt, którego jednym z atrybutów jest określony kształt lub forma (np. trójkąt). Słowo Gestalt może być zatem używane zarówno w odniesieniu do przedmiotów, jak i do ich charakterystycznych form. Ponadto termin ten nie ogranicza się do wzrokowego ani nawet całego pola spostrzegania umysłowego. Może on obejmować uczenie się, myślenie, emocje i zachowanie. Właśnie w tym ogólnym, funkcjonalnym znaczeniu, psychologowie Gestalt próbowali się zajmować całym obszarem zainteresowań psychologii (por. np. rozszerzenie punktu widzenia na problemy osobowości i psychologii społecznej u Kurta Lewina).

Wertheimer twierdził, że spostrzegamy przedmioty w taki sam sposób, jak spostrzegamy ruch pozorny, tzn. jako jednolite całości, a nie wiązki pojedynczych wrażeń. Jedną z przesłanek tej tezy jest to, że organizacja spostrzeżeń zachodzi bezustannie, ilekroć doświadczamy różnych kształtów i wzorów. Nieciągłe części pola spostrzeżeniowego łączą się i scalają, tworząc struktury odrębne od ich tła. Organizacja spostrzeżeń dokonuje się spontanicznie i nieuchronnie, gdy patrzymy lub słuchamy.

Według teorii Gestalt, mózg jest dynamicznym systemem, w którym wszystkie elementy aktywne w danym momencie wchodzą ze sobą w interakcję. Okolice mózgu związane z widzeniem nie reagują oddzielnie na pojedyncze elementy danych wzrokowych, łącząc je w mechanicznym procesie kojarzenia. Raczej elementy, które są podobne lub blisko z sobą powiązane, mają tendencję do łączenia się, a elementy, które nie są podobne lub są od siebie oddalone, nie mają takiej tendencji. Wymienię kilka praw organizacji spostrzeżeń:

  1. Bliskość. Elementy, które są blisko siebie w czasie lub przestrzeni, wydają się stanowić całość i są spostrzegane razem.

  2. Całość. Nasze spostrzeżenia mają tendencję do podążania w pewnym kierunku, do łączenia elementów w taki sposób, że wydają się tworzyć ukierunkowany ciąg lub strumień.

  3. Podobieństwo. Elementy podobne są spostrzegane razem jako tworzące grupę.

  4. Domknięcie. Nasze spostrzeżenia mają tendencję do domykania niekompletnych figur, do wypełniania luk.

  5. Pregnancja. Mamy tendencję do spostrzegania figur jako najlepszej z możliwych w danych warunkach bodźcowych. (Prägnanz - „dobra postać”).

  6. Figura/tło. Mamy tendencję do organizowania spostrzeżeń w formie przedmiotów, na które patrzymy (figur), oraz tła, na którym są one widoczne.

0x01 graphic
a) 0x01 graphic
b)

0x01 graphic
c)

Kohler badał inteligencję szympansów przejawiającą się w ich zdolnościach do rozwiązywania problemów. Badania te były prowadzone w klatkach i wokół nich, a opierały się na wykorzystaniu prostych rekwizytów, takich jak pręty klatek (używane do blokowania dostępu), banany, kije do przyciągania bananów do klatki oraz skrzynki, na które można było się wspinać, żeby dosięgnąć owoców zwisających z sufitu. Zgodnie z gestaltowskim ujęciem percepcji, Kohler interpretował wyniki swoich badań nad zwierzętami w kategoriach całej sytuacji oraz relacji zachodzących między bodźcami. Rozwiązywanie problemów uważał za restrukturyzację pola spostrzeżeniowego. Według interpretacji Kohlera te i podobne badania stanowią dowód wglądu.

Wgląd - nagłe zrozumienie lub poznanie, najwyraźniej spontaniczne uchwycenie lub zrozumienie relacji. W latach 30. XX wieku Iwan Pawłow powtórzył niektóre eksperymenty Kohlera. Zakwestionował sugestię Kohlera, że małpy rozwijają wgląd w sytuację, a zachowania zwierząt składające się na rzekome rozwiązywanie problemów nazwał „chaotycznym”. Pawłow powiedział, że ich relacje nie różniły się tak bardzo od uczenia się metodą prób i błędów w badaniach Thorndike'a. Ale Kohler był przekonany, że wgląd i zdolności rozwiązywania problemów zademonstrowane przez szympansy różnią się od uczenia się metodą prób i błędów opisanego przez Thorndike'a. Kohler stwierdził, że koty w skrzynkach problemowych Thorndike'a nie mogą się przyjrzeć całemu mechanizmowi otwierającemu i dlatego przejawiają reakcje tylko na zasadzie prób i błędów. Według podejścia gestaltowskiego, organizm musi być zdolny do spostrzegania relacji między różnymi częściami problemu, zanim będzie mogło nastąpić uczenie się przez wgląd.

Według asocjacjonistycznego ujęcia, mózg działa w sposób bierny i jest niezdolny do aktywnego organizowania lub modyfikowania odbieranych elementów zmysłowych. Zdaniem psychologii gestalt za to aktywność mózgu jest procesem konfiguracyjnym, całościowym. Izomorfizm - zgodność między psychicznym i świadomym doświadczeniem a leżącym u jego podłoża doświadczeniem mózgowym. Kohler uznał, że procesy korowe zachowują się podobnie do pól sił. Sugerował, że w sposób zbliżony do zachowania pola sił elektromagnetycznych wokół magnesu, w wyniku procesów elektromechanicznych w mózgu, będących reakcją na impulsy zmysłowe, powstają pola aktywności neuronalnej.

Teoria pola - system Kurta Lewina wykorzystujący pojęcie pól sił do wyjaśnienia zachowania jednostki w kategoriach pól jej wpływów społecznych. Dzieło Lewina ma orientację gestaltowska, ale wykracza poza ortodoksyjne stanowisko psychologii postaci, uwzględniając ludzkie potrzeby, osobowość i wpływ otoczenia społecznego na zachowanie. Na topologicznych odwzorowaniach, za pomocą których przedstawiał wszystkie formy zachowań i zjawisk psychicznych, Lewin używał strzałek (wektorów) na oznaczenie kierunku ruchu jednostki do celu. Wprowadził pojęcie ważenia dokonywanych wyborów w odniesieniu do dodatniej lub ujemnej wartości obiektów w przestrzeni życiowej. Lewin wysunął tezę o istnienie podstawowego stanu równowagi między jednostką a środowiskiem. Każde zaburzenie jej równowagi prowadzi do powstania napięcia, które z kolei wywołuje jakieś działanie służące jego złagodzeniu i przywróceniu równowagi. Lewin był zatem przekonany, że u podłoża dowolnego zachowania człowieka leży cykl stanów napięcia lub stanów potrzeby, po których następuje aktywność i złagodzenie napięcia.

Efekt Zeigarnik - tendencja do łatwiejszego przypominania sobie zadań niedokończonych niż dokończonych.



Wyszukiwarka