3. Wybrane zagadnienia i koncepcje ontologiczne Uniwersytet Pedagogiczny, Socjologia - UP Kraków


PROBLEMY ONTOLOGICZNE:

Ile jest rodzajów substancji?

Jaka jest natura (atrybut, cecha istotna, czyli byt niesubstancjalny) substancji?

Prosty podział koncepcji ontologicznych uzyskuje się łącząc odpowiedzi na dwa powyższe pytania:

MONIZM - PRZEGLĄD KONCEPCJI

FILOZOFIA STAROŻYTNA

FILOZOFIA NOWOŻYTNA

FILOZOFIA XIX WIEKU

MATERIALISTYCZNY

Tales z Miletu

RENESANS

Ludwig Feuerbach

Anaksymander

Bernardino Telesio

Karl Marks

Anaksymenes

Thomas Hobbes

Heraklit

OŚWIECENIE

Ksenofanes

Voltaire

Empedokles

Julien Offray de La Mettrie

Anaksagoras

Holbach i encyklopedyści

Pitagorejczycy

Szkoła ideologów

Demokryt

Stoicy

SPIRYTUALISTYCZNY

Gottfried Wilhelm Leibniz

George Berkeley

IDEALISTYCZNY

Platon

MONIZM MATERIALISTYCZNY

to najczęstszy pogląd pośród monizmów. Materializmu można doszukiwać się w dziejach najwcześniejszych, u pierwszych filozofów.

FILOZOFIA STAROŻYTNA

  1. TALES Z MILETU (624 - 547 p.n.e.)

Tales był twórcą jońskiej filozofii przyrody. Jako pierwszy dobrze postawił pytanie filozoficzne oraz zaproponował nowy sposób formułowania odpowiedzi. Pytanie dotyczyło przyrody i brzmiało: co stanowi arche? Termin arche posiada dwa znaczenia:

Arche oznacza prazasadę przyrody i świata.

Nowatorstwo pytania o arche i próby odpowiedzi polegało na przejściu od mitologii do nauki. Wcześniejsze odpowiedzi, stawiane przez poprzedników Talesa, miały charakter teologiczny, mitologiczny (w mitologii zawierała się kosmogonia i teogonia). Tales natomiast postulował, aby odpowiedzi na pytanie o początek świata szukać w samej przyrodzie poprzez jej obserwację, a wyniki obserwacji uogólniać - był to zalążek metody empiryczno-indukcyjnej.

Następcy Talesa przejęli od niego zagadnienie arche, metodę filozofowania opartą na obserwacji przyrody oraz pogląd zwany hilozoizmem - związek materii z życiem, materia ma pewne cechy istot żywych: jest obdarzona ruchem, siłą, energią, zdolnością do działania i przekształceń.

Następcy Talesa: Anaksymander, Ksenofanes, Anaksymenes, Heraklit.

  1. ANAKSYMANDER (609 lub 610 - 547 lub 546 p.n.e.)

Tales rozmyślał nad początkiem świata, ale dopiero Anaksymander zaczął używać terminu „początek” (arche). Początek był dla niego już czymś więcej niż pierwszym momentem w rozwoju rzeczy. Był przekonany, że to co było na początku, nie przestaje istnieć, tylko przybiera inne kształty. Tales zaś szukał materii, która była na początku, ale przestała istnieć, bo przetworzyła się w inne rodzaje materii. Dla Anaksymandra arche była już nie tylko początkiem, ale zasadą rzeczy - odtąd termin arche, który znaczył tyle co początek, zaczął oznaczać zasadę.

Początkiem u Anaksymandra był bezkres, czyli apeiron - rodzaj pramaterii nieskończonej ilościowo i nieokreślonej jakościowo.

  1. ANAKSYMENES

Podczas gdy Anaksymader, poprzednik Anaksymenesa, celowo nie określił bliżej zasady bezkresnej, Anaksymenes utożsamił ją z powietrzem. Twierdził, że jest to materia ilościowo nieskończona i wypełniająca bezkres.

  1. HERAKLIT Z EFEZU (VI/V wiek p.n.e.)

Heraklit znalazł arche w jeszcze innym rodzaju materii: w ogniu. Za zasadniczą własność rzeczy uważał zmienność. Obrazem rzeczywistości jest rzeka - wszystko płynie, nic nie trwa i „niepodobna wstąpić dwukrotnie do tej samej rzeki”. Nie ma rzeczy o stałych własnościach. Nie ma bytu, jest tylko „stawanie się”. Pogląd o powszechnej zmienności nazywa się wariabilizmem.

  1. KSENOFANES (580 p.n.e. - około 480 p.n.e.)

Ziemię uważał za zasadę przyrody.

ZESTAWIENIA

Elementy wspólne w rozważaniach pierwszych filozofów:

FILOZOF

CZYM JEST ARCHE?

TALES

Woda

ANAKSYMANDER

Bezkres (apeiron)

ANAKSYMENES

Powietrze

HERAKLIT

Ogień

KSENOFANES

Ziemia

21.03.2009

  1. EMPEDOKLES ( 490 - 430 p.n.e.)

Jako pierwszy naruszył rozwiązania proponowane przez pierwszych filozofów. Uważał, że arche świata są cztery żywioły - woda, powietrze, ogień i ziemia (mnogość na poziomie elementarnym). Żywioły te są bierne (odrzucenie hilozoizmu).

Drugim wielkim zagadnieniem Empedoklesa było pytanie: dlaczego żywioły łączą się i rozłączają? Było to zagadnienie nowe - jońscy filozofowie przyrody dochodzili tylko, jak dokonują się zmiany, a nie dlaczego. Według Empedoklesa cztery żywioły poruszane są przez dwie siły:

Obie siły ścierają się, działając równocześnie. O tym, która będzie decydująca decyduje natomiast przewaga (dominacja) jednej z nich.

Z teorią sił związek miała również cykliczna teoria dziejów Empedoklesa, składająca się z dwóch etapów: fazy rozwoju i fazy kurczenia.

  1. ANAKSAGORAS (około 500 - 428 lub 427 p.n.e.)

Anaksagoras wyraził swoje poglądy będąc pod wpływem rozważań Empedoklesa. Wspólne obu były założenia:

Anaksagoras sądził, że na poziomie elementarnym istnieje nieskończenie wiele elementów (według Empedoklesa - cztery). Wszystko, co istnieje w przyrodzie to mieszanina żywiołów. Arche świata to nieskończona ilość elementarnych jakości, które Anaksagoras nazywał zarodkami.

Natomiast w pojmowaniu niezmiennych składników odbiegał od Empedoklesa. Według niego żadna jakość nie może powstać z kombinacji innych jakości.

Pogląd na istnienie nieskończoności w przyrodzie nazywa się infinizmem - wszystko jest złożone, we wszystkim jest część wszystkiego i nie istnieje kres podzielności.

Anaksagoras, podobnie jak jego poprzednik, uważał materię za bierną - na początki istniała cała materia, ale była w bezruchu - wreszcie zaingerował „zaświatowy rozum” (duch) i on wprawił materię w ruch.

  1. PITAGOREJCZYCY

Twórcą związku pitagorejskiego był Pitagoras (570 - 497 p.n.e.) - tworząc związek wzorował się on na modnych wówczas związkach religijnych poświęconym kultom poszczególnych bóstw. W związku tym zaistniała owa część religijna, ale równie ważna tam była praca naukowa. Poglądy Pitagorejczyków tworzą więc mieszaninę wierzeń religijnych, spekulacji filozoficznych oraz twierdzeń naukowych.

Wierzenia religijne dotyczyły duszy i wędrówki dusz. Człowiek w tym ujęciu to dusza uwięziona w ciele. Jego celem jest ostateczne uwolnienie z więzów ciała. Dusza istnieje oddzielnie od ciała, dlatego może łączyć się z dowolnym ciałem. Jest więziona w ciele za popełnione przez nią winy. Może się z ciała wyzwolić po oczyszczeniu poprzez pokutę za winy. Pokutą jest właśnie wcielanie się duszy - będzie wolna gdy przejdzie koło (cykl) wcieleń.

Spekulacje filozoficzne Pitagorejczycy łączyli z twierdzeniami naukowymi. Zapoczątkowali geometrię jako naukę, stworzyli teorię liczb (klasyfikacja liczb, odkrycie liczb niewymiernych) i podstawy akustyki (źródłem dźwięku jest ruch, drgania).

W wyniku badań w dziedzinie akustyki doszli do wniosku, że za wszelką harmonią ukryta jest liczba, czyli realna siła działająca w przyrodzie, która kształtuje, formuje i narzuca ład i proporcję. Drugim elementem tworzącym kosmos jest materia, czyli tworzywo, budulec przyrody. Wynikiem tych rozważań jest dualistyczna koncepcja arche - zasadę świata tworzy liczba i materia.

Odkrycie roli liczby skłoniło Pitagorejczyków do poglądu o konieczności matematycznego badania przyrody - stąd wyrósł nowy obraz świata, nowa kosmologia oparta na hipotezach o:

Pitagorejczycy opracowali również symbolikę liczb, gdzie 1 oznaczała punkt, 2 - linię, 3 - figurę geometryczną, 4 - ciało geometryczne, 5 - własności ciał, zwłaszcza barwę, 6 - życie, 7 - ducha, 8 - miłość, 9 - sprawiedliwość, 10 - doskonałość.

  1. DEMOKRYT Z ABDERY (460 - 360 p.n.e.)

Demokryt zapoczątkował atomizm - pogląd, według którego wszystko cokolwiek istnieje jest zbudowane z mnogości materialnych i niepodzielnych cząstek (grec. atomos - to, co niepodzielne). Arche świata stanowią atomy.

Atomy są to cząstki niepodzielne, z których złożone są wszystkie znajdujące się w przyrodzie ciała. Atomy są niezmienne, ale poruszając się w przestrzeni wytwarzają zmienny i coraz to nowy układ świata - powrót do hilozoizmu (współczesna atomistyka ugruntowała pojęcie „stołu Eddingtona” - dwa poziomy: elementarny - nieobserwowalny i makroskopowy - obserwowalny).

Ruchy atomów nie są przypadkowe - ich aktualne stany są jednoznacznie określone przez ich stany wcześniejsze. Wskutek tego również bieg zdarzeń w przyrodzie nie jest przypadkowy. Pogląd o nieprzypadkowości zdarzeń nazywa się determinizmem.

Jego przeciwstawieniem jest indeterminizm, zgodnie z którym zdarzenia są przypadkowe i nie istnieją żadne prawidłowości.

Demokryt głosił pogląd zwany kauzalizmem - to odmiana determinizmu, pogląd, który mówi, że źródłem nieprzypadkowości są oddziaływania przyczynowe - zdarzenia bieżące, aktualne są zdeterminowane przez przeszłe.

Poglądem przeciwnym wobec kauzalizmu jest finalizm - według niego zdarzenia aktualne są określone przez przyszłe cele, teraźniejszość jest określona przez przyszłość.

Demokryt sformułował również program przyczynowej nauki, zgodnie z którym nauka powinna wyjaśniać zjawiska (nie wnikać w istotę rzeczy) i wskazywać na ich materialne i bezpośrednie przyczyny - czyli zjawiska przeszłe (Platon wskazywał na przyczyny przyszłe, a Arystoteles na układ przyczyn przeszłych - materialnych i sprawczych, i przyszłych - formalnych i celowych). Nauka powinna obserwować i wyjaśniać, to, co jawi się w wyniku obserwacji.

Demokryt wyraził pogląd, że kosmos jest jednorodny (do myśli tej powrócono w XX wieku), a cokolwiek w nim istnieje jest zbudowane z takich samych atomów. W nieskończonej przestrzeni wszechświata istnieje wiele światów w rodzaju ziemskiego - niektóre z nich rozwijają się, a niektóre giną.

Cokolwiek w świecie się zdarza jest określone i zdeterminowane tymi samymi prawami. Prawidłowości te dotyczą również człowieka, który także zbudowany jest z atomów i podlega prawom deterministycznym.

Na gruncie atomizmu Demokryt próbował również wyjaśnić wszystkie zjawiska psychiczne, takie jak sen, letarg, śmierć, postrzeganie, uczucie, myślenie, podejmowanie decyzji, etc. Wg niego każda decyzja jest skutkiem określonego stanu atomów duszy, a stan ten jest jednoznacznie określony przez wcześniejsze stany atomów duszy, ciała i świata zewnętrznego. Wolna wola nie istnieje, jest ona tylko złudzeniem, a jego źródłem jest brak możliwości ogarnięcia wszystkich czynników determinujących.

LITERATURA UZUPEŁNIAJĄCA: Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów

  1. STOICY (III wiek p.n.e.)

Stoicyzm kojarzony jest głównie z etyką, jednak w początkowej fazie istnienia tej szkoły dominowało zainteresowanie kosmologią. Rozwój szkoły obejmuje kilka stuleci. Jej założycielem był Zenon z Kition, który zapoczątkował szkołę około 300 roku p.n.e.

Stoicy głosili, że istnieje tylko materia i wyróżniali jej dwa rodzaje:

Pogląd, zgodnie z którym wszystko posiada boską naturę nazywa się panteizmem.

Zdaniem stoików przyroda jest jednorodna. Cokolwiek w niej istnieje jest porcją materii biernej uformowaną przez pneumę. Różnica między bytami jest skutkiem różnic w przejawianiu się pneumy.

0x08 graphic

Schemat: Łańcuch, continuum bytów

Stoicy wyrażali pogląd, zgodnie z którym przyroda przypomina jeden wielki organizm działający celowo i rozumie. Pogląd taki to organizmalizm - coś zrozumiałe jest w kontekście całości (przeciwnie do atomizmu Demokryta).
Z niego również wyrosła stoicka etyka.

Sformułowali oni również hipotezę rozwoju przyrody, która zakładała dwie fazy:

Jest to koncepcja odwiecznego powrotu światów.

FILOZOFIA NOWOŻYTNA - RENESANS

Pod koniec starożytności, a zwłaszcza w średniowieczu materializm był niemalże nieobecny. Dominowały inne koncepcje, filozofia zbliżyła się do religii (tylko u Arabów materializm zbliżył się do religii).

Wyraźnie widoczny jest materializm w odrodzeniowej filozofii przyrody, która miała dwa nurty:

  1. GIORDANO BRUNO (1548 - 1600)

Wyraził pogląd o wielości systemów słonecznych i nieskończoności świata. Uważał, że wszechświat nie ma środka, dlatego Ziemia nie może zajmować centrum kosmosu. W nieskończonej przestrzeni istnieje wiele światów podobnych do ziemskiego (poglądy zbieżne z poglądami Demokryta).

Jego poglądy obciążyły go przed Inkwizycją - został skazany na śmierć i spalony na stosie.

Bruno nie był materialistą.

  1. BERNARDINO TELESIO (1507 - 1588)

Jest uważany za jednego przedstawicieli włoskiego materializmu. Doszedł do niego badając procesy postrzegania - uznał, że podstawą tych procesów jest ruch. Początkowo przyjął wyjaśnienie dualistyczne (początek procesu jest w ciele, a koniec w duszy). Ostatecznie jednak uznał, że cały proces dokonuje się w jednej sferze - materialnej, nie istnieje zatem odrębna substancja duchowa. Jest jedynie odrębna materia.

  1. THOMAS HOBBES (1588 - 1679)

Hobbes był najwybitniejszym materialistą XVII wieku - okresu, w którym rozwijało się przede wszystkim przyrodoznawstwo (fizyka) zmatematyzowane.

Był zwolennikiem tzw. mechanicyzmu - poglądu, że działanie układów jest skutkiem ruchów mechanicznych wykonywanych przez części układu. Dlatego, aby wyjaśnić funkcjonowanie układów, należy zastosować prawa mechaniki (ruchu). Dotyczy to nie tylko układów fizycznych, ale także organicznych, a nawet społecznych.

Człowiek również jest skomplikowanym mechanizmem. Życie jest ciągiem ruchów mechanicznych dokonujących się w maszynie ludzkiej. To, co nazywamy duszą jest jedynie funkcją mózgu, a mózg to bardzo skomplikowany mechanizm w maszynie ludzkiej. Aby poznać, jak działa natura ludzka, należy - stosując prawa mechaniki - opisać zasady funkcjonowania maszyny ludzkiej. Pełnego opisu dostarczy przyszła mechanika.

Podstawową zasadą działania maszyny ludzkiej jest zasada korzyści własnej, czyli egoizmu. Każdy człowiek z natury swej jest więc egoistą. Naturalny egoizm jest tym wyraźniej widoczny, im prostsza jest społeczność. W postaci pełnej ujawnia się w społecznościach pierwotnych, gdzie nie obowiązują żadne normy życia społecznego. W społeczności takiej funkcjonuje jedna tyko miara dobra i zła - to jest dobre, co jest dobre dla mnie.

Życie w społeczności pierwotnej to stan nieustannej walki o dobra, przetrwanie i posiadanie. Towarzyszy temu ciągłe poczucie zagrożenia. Nie da się niczego planować - to życie doraźne.

Normy życia społecznego wzięły się z rozsądku, który podpowiadał, że lepiej jest związać się umową, ponieważ w zamian uzyska się więcej korzyści (poczucie bezpieczeństwa, możliwość planowania i wspólnych działań). W taki sposób w długim procesie rozwoju społecznego powstały systemy umów (np. prawo, zasady religijne, etyczne, obyczajowe, ustrojowe). Państwo nie jest zatem tworem naturalnym lecz sztucznym, umownym - dlatego też zasady ustrojowe państwa można zmieniać.

Podstawowe pytanie brzmi: jak sprawnie rządzić społecznością złożoną z egoistów? Należy się wzorować na dobrze działającym mechanizmie, to znaczy na takim, którego części niższe podporządkowane są wyższym, a wszystkie ostatecznie są podporządkowane centrum sterującemu (pogląd niezgodny z demokracją).

Wzorcem dla państwa jest monarchia absolutna - monarcha powinien skupiać władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, to znaczy powinien stanowić prawo, nadzorować jego przestrzeganie i wymierzać sprawiedliwość (w demokracji zaś te trzy władze powinny być od siebie niezależne).

FILOZOFIA NOWOŻYTNA - OŚWIECENIE

Materializm zdobył szczególną popularność w oświeceniowej filozofii francuskiej. Mówi się o różnych ośrodkach we Francji: Voltaire, de La Mettrie, Holbach i encyklopedyści, ideolodzy.

  1. VOLTAIRE (1694 - 1778)

Wolterowi przypisuje się materializm, ateizm oraz walkę z kościołem. Faktycznie był zwolennikiem hylozoizmu w nowożytnej wersji - głosił, że ciało i duch to dwa aspekty wszystkiego, co istnieje. Cokolwiek istnieje jest jednocześnie materialne i uduchowione.

Był ateistą - głosił deizm - pogląd, że istnieje Bóg stwórca świata, lecz nie istnieje Opatrzność Boża.

Zwalczał wszelkie światopoglądy, koncepcje idealistyczne, zwłaszcza w obszarze polityki i etyki. Uważał, że ludziom nie można wskazywać celów zbyt nadmiernych. Zamiast etyki idealistycznej wysunął postulat etyki realistycznej w myśl hasła „zmniejszaj zło i sprzyjaj sprawiedliwości”.

  1. JULIEN OFFRAY DE LA METTRIE (1709 - 1751)

Głosił, że wszystko, cokolwiek istnieje, jest materialne. Również dusza jest materialna - świadczy o tym dwojaka jej zależność od ciała: dusza jest zależna od ciała własnego oraz zależna jest od ciał zewnętrznych, bowiem treść przedstawień psychicznych jest określona przez własności zewnętrznych ciał. Nie ma zatem odrębnej substancji duchowej, lecz jest odrębna materia psychiczna. Jest ona niewidoczna, przenikliwa, wypełnia wszystkie ciała organiczne na podobieństwo ciepła.

Skrajny materializm doprowadził La Mettrie do poglądów etycznych - skoro nie ma substancjalnej duszy to nie istnieje również życie pośmiertne, nie ma pośmiertnej kary ani nagrody. Należy więc żyć życiem doczesnym, używać życia kierując się doznawaną przyjemnością. Pogląd ten nazywa się skrajnym hedonizmem.

  1. HOLBACH I ENCYKLOPEDYŚCI (XVIII wiek)

Encyklopedyści stanowili grupę filozofów i innych naukowców, którzy zaangażowali się w wydanie encyklopedii. Doszli oni do wniosku, że najlepszym sposobem popularyzacji wiedzy są skrócone formuły encyklopedyczne.

Holbach był najwybitniejszym filozofem spośród encyklopedystów. Wydał Biblię materializmu. Nie tylko głosił materializm, ale zaproponował ogólną definicję materii - jest nią wszystko, co istnieje obiektywnie, realnie i dane jest w doświadczeniu zmysłowym. Obiektywnie to znaczy niezależnie od podmiotu poznającego.

Głosił skrajny determinizm w wersji kauzalizmu i łączył ten pogląd z koncepcją odpowiedzialności i wymierzania sprawiedliwości.

Skoro nie ma wolnej woli, to czy można wymierzać kary za zbrodnie? W świetle koncepcji wolnej woli kara jest wyłącznie zemstą za przestępstwo. Natomiast na gruncie determinizmu dochodzi do tego nowe uzasadnienie: kary teraz wykonywane znajdą się pośród czynników determinujących przyszłe decyzje, to znaczy będą sprzyjały decyzjom społecznie korzystnym.

0x08 graphic

  1. SZKOŁA IDEOLOGÓW

W ówczesnej filozofii termin idea oznaczał przedstawienia psychiczne. Ich badaniem zajmowała się szkoła ideologów.

Doszli oni do wniosku, że podstawę procesów psychicznych stanowią tzw. przebiegi mózgowe. Są one natury fizjologicznej. Ponieważ fizjologia jest działem zoologii - działem zoologii jest również psychologia. Badania te kontynuowała w XIX wieku grupa neurofizjologów w Niemczech (tu bowiem powstała chemia organiczna), z której do najwybitniejszych należą: Vogt, Maleschott, Buchner.

Doszli do wniosku, że podstawę procesów psychicznych stanowią reakcje chemiczne zachodzące w mózgu (przyszła chemia dostarczyła dokładnego opisu tych reakcji, dziś wiemy, że podstawową rolę w tych reakcjach odgrywają związki fosforu). Myśl pozostaje w takiej relacji do mózgu, w jakiej jest żółć do wątroby, a mocz do nerek - myśl jest wydzieliną mózgu.

FILOZOFIA XIX WIEKU

XIX wiek to doba ewolucjonizmu. W okresie tym powstały przeróżne teorie rozwoju: skorupy ziemskiej, ewolucji gwiazd, czy ewolucji biologicznej.

  1. LUDWIG FEUERBACH (1804 - 1872)

Feuerbach głosił materializm połączony z naturalizmem i ewolucjonizmem. Istnieje tylko rozwijająca się przyroda, której wytworem jest człowiek. Przyroda w osnowie swej jest materialna. Świadomość pojawiła się w procesie rozwoju przyrody wraz z mózgiem ludzkim. Człowiek jest więc tylko wytworem przyrody, lecz najdoskonalszym. A ponieważ nie istnieje nic poza przyrodą, więc człowiek jest bytem najwyższym i zajmuje miejsce Boga. Dlatego Bogiem powinien być dla człowieka drugi człowiek. Pogląd „człowiek człowiekowi Bogiem” nazywa się antropocentryzmem.

Feuerbach głosił również naturalistyczną etykę - uważał, że dobre jest wszystko, co naturalne, zgodne z naturą, a złe wszystko, co wbrew niej. Dlatego śmiało można podążać za swoimi naturalnymi potrzebami, skłonnościami i popędami - bez obawy zbłądzenia. Natura ludzka jest bowiem harmonijnie skomponowana (np. egoizm z altruizmem, indywidualizm z postawą prospołeczną). W przypadku gdy naturalne potrzeby są krępowane przez zewnętrzne normy, należy je odrzucić, ponieważ normy są sztuczne. Ideałem jest pełnia naturalnego rozwoju.

Głosił również naturalistyczną teorię religii, w której tłumaczył genezę i funkcje religii. Religia wyrosła z naturalnych potrzeb ludzkich. Zaspokaja m.in. potrzebę akceptacji, sprawiedliwości, miłości czy zaufania. Dlatego od zawsze towarzyszy człowiekowi. Pełni ona te korzystne funkcje, pomimo tego, że przedmiot aktów religijnych - Bóg - nie istnieje. Nie Bóg człowieka, lecz człowiek Boga stworzył na swój obraz i podobieństwo.

05.04.2009

  1. KARL MARKS (1818 - 1883)

Marks był twórcą szkoły marksistowskiej - to nurt znaczący, jego źródła rozwijane są od XIX wieku do współczesności. Teoria ta była atrakcyjna zwłaszcza w zakresie filozofii pracy. Na marksizm składa się system filozofii marksistowskiej obejmujący ontologię, epistemologię i aksjologię.

Na gruncie ontologii wyrósł materializm marksistowski. Ontologia marksistowska stanowi połączenie tzw. dialektyki z materializmem i razem tworzą materializm dialektyczny. Dialektyka to ogólna teoria rozwoju rzeczywistości.

Mówi się, że Marks od Hegla wziął dialektykę, a od Feuerbacha materializm.

Hegla zalicza się do grupy niemieckich idealistów, obok Fichte i Schellinga.

Celem Hegla (1790 - 1831) było sformułowanie ogólnych praw rozwoju (społecznego, kultury, nauki) - zamierzał on opracować wspólne prawa. Odkrył 3 prawa rozwoju:

Materializm Marksa jest dobrze uzasadniony, ponieważ korzystał on, przy formułowaniu jego założeń, z osiągnięć nauki.

W materializmie marksistowskim i współczesnym głosi się tezę o pierwszeństwie materii przed świadomością - zarówno w sensie genetycznym, jak i w znaczeniu aktualnym. W sensie genetycznym chodzi o to, że świadomość pojawiła się na późnym etapie w rozwoju materialnej rzeczywistości, to znaczy wtedy, gdy w procesie ewolucji genetycznej powstał mózg ludzki. Podobne twierdzenie wygłosił Feuerbach. W sensie aktualnym chodzi o to, że świadomość jest jedynie procesem zachodzącym w materialnym mózgu - zakłada się tutaj redukcjonizm. Dla poparcia tej tezy materialiści przytaczają argumenty zaczerpnięte z nauki, przede wszystkim z fizyki i biologii.

W fizyce powołują się na zasady zachowania. Przeciwnicy tej tezy twierdzą, że pierwszy był duch, Bóg. Materialiści natomiast mówią, że stworzenie świata z niczego jest wbrew zasadom zachowania.

W biologii materialiści powołują się na wyniki i teorie ewolucji, embriologii, genetyki, czy neurofizjologii, podkreślając:

Materialiści głoszą, że całość życia psychicznego (świadomość) da się rozłożyć na poszczególne funkcje, a funkcje te da się zlokalizować w mózgu. Świadomość to procesy mózgowe.

J. Eccles - laureat nagrody Nobla w dziedzinie neurofizjologii - o jaźni głosił, że jest ona od mózgu niezależna; jaźń używa mózgu, „gra” na mózgu.

LITERATURA UZUPEŁNIAJĄCA: J. Eccles i K. Popper, Jaźń i jej mózg

MONIZM SPIRYTUALISTYCZNY

  1. GOTTFRIED WILHELM LEIBNIZ (1646 - 1716)

O Leibnizu mówi się, że jest to ostatni spośród uczonych, który ogarnął całość wiedzy.

Leibniz był przedstawicielem skrajnego racjonalizmu - to pogląd, że jedynym wartościowym źródłem wiedzy jest rozum i że rozumowo można wyjaśnić wszystko, to znaczy nie istnieją żadne granice dla rozumu. Stąd wziął się pomysł Leibniza, aby zbudować uniwersalny system wiedzy, którego wstępnym fragmentem byłaby logika.

U podstaw swojego systemu Leibniz przyjął prawo ciągłości (res continui). Zgodnie z tym prawem zawsze da się ułożyć łańcuch wiążący przeciwieństwa, ponieważ przeciwieństwa są szczególnymi przypadkami czegoś ogólniejszego (np. ruch i bezruch - spoczynek to krańcowa postać ruchu; punkt to graniczny przypadek powierzchni, prosta to graniczny przypadek krzywej; nieświadomość to graniczny przypadek świadomości).

Leibniz twierdził, że - aby zbudować trafną definicję substancji, należy wykorzystać fakt, że każdy podmiot poznający jest substancjalny.

0x08 graphic
Wszystkie substancje tworzą continuum. Dlatego patrząc na atrybuty człowieka i korzystając z prawa ciągłości, możemy te atrybuty przypisać innym monadom.

Leibniz substancje nazywał monadami - jest to pojęcie podstawowe, takie jak atom w fizyce, czy punkt w geometrii. Monadologia to teoria substancji Leibniza. Leibniz określił podstawowe atrybuty monad:

Monady, jako niepodzielne, nie mogą być rozciągłe, bo to, co rozciągłe jest podzielne. Jako nierozciągłe nie mogą być ciałami (chodzi o wymiary przestrzenne). Ponieważ są obdarzone świadomością - są natury duchowej.

Ciała nie istnieją substancjalnie, są jedynie relacjami między monadami. Ciała to sposoby, w jakie jedna monada jawi się drugiej. Cielesność jest wtórna, to tylko przejaw. Cielesność jest zjawiskowa, a nie substancjalna - to wierzchnia warstwa bytu. Zjawiska są uporządkowane czasowo, przestrzennie i przyczynowo. Bada je i opisuje fizyka.

Monady są pozaprzestrzenne, nie są powiązane przyczynowo, każda monada jest odizolowana od reszty. Monadami zajmuje się metafizyka.

Dlaczego świat zjawisk, choć wtórny, jest uporządkowany? Dlaczego zjawiska tworzą kosmos, mimo że monady są odizolowane i niepowiązane? Harmonia obserwowana w przyrodzie jest dziełem monady doskonałej - Boga. Stwarzając świat Bóg zadbał o to, by monady tworzyły harmonijny zespół.

Bóg, jako wszechmocny stwórca, mógł stworzyć dowolny spośród nieskończenie wielu możliwych światów. Wybrał najlepszy z możliwych. Zło panujące jest niezbędne dla harmonii całości.

Przejawem doskonałości świata jest panująca w nim wolność.

Zasady powstawania świata według Leibniza:

0x08 graphic

Świat rzeczywisty jest więc najliczniejszym zespołem współmożliwości.

Wszystko, co jest w świecie, jest według Leibniza konieczne, jedyne możliwe i słuszne.

Leibniz wyznawał pogląd zwany panlogizmem według którego wszystko jest logiczne.

  1. GEORGE BERKELEY (1685 - 1753)

Był czołowym przedstawicielem empiryzmu brytyjskiego (jako nurt, a także jako szkoła), obok J. Locka i D. Hume'a. Za najważniejsze uznali oni zagadnienia epistemologiczne, a zwłaszcza pytanie o przedmiot i źródło poznania. Głosili, że wiedza wywodzi się z doświadczenia. Lock wyróżniał doświadczenie wewnętrzne i zewnętrzne. Berkeley zaś głosił empiryzm w wersji tzw. sensualizmu - pogląd, że wiedza wywodzi się z doświadczenia zmysłowego.

Berkeley głosił sensualizm w wersji skrajnej - twierdził bowiem, że to tylko istnieje, co jest przedmiotem doświadczenia zmysłowego (nie istnieją np. linie bez długości, siły - nie widzimy ich, oddziaływania, związki przyczynowe). Obiekty takie to fikcje. Pojęcia punktu, siły, przyczyny są użyteczne, lecz w rzeczywistości nic im nie odpowiada.

Podstawowym przedmiotem poznania zmysłowego u Berkeleya są poszczególne jakości zmysłowe (np. kształt, smak, zapach, kolor). Natomiast rzeczy są już konstruktami zmysłów. To zespoły jakości zmysłowych uzyskane w wyniku operacji zmysłowych wykonywanych na danych zmysłów.

Jak istnieją poszczególne jakości zmysłowe - obiektywnie czy subiektywnie? W czasach Berkeleya panował pogląd, że są zarówno jakości obiektywne (np. kształt, ruch), jak i subiektywne (np. kolor, smak, zapach). Proponowano wówczas rozmaite kryteria podziału jakości na obiektywne i subiektywne (np. obiektywne są te jakości, które da się potwierdzić więcej niż jednym zmysłem). Berkeley odrzucił wszystkie kryteria i podważył samą zasadność podziału jakości na subiektywne i obiektywne. Według niego wszystkie jakości są jednego rodzaju - podmiotowe uwarunkowania wyników doświadczenia zmysłowego, znane od starożytnych sceptyków, świadczą o tym, że wszystkie jakości zmysłowe są subiektywne. A skoro subiektywne są poszczególne jakości to ciała, jako zespoły jakości zmysłowych, również są subiektywne.

Jakości zmysłowe to tak zwane idee, czyli przedstawienia psychiczne pierwotne i proste (nierozkładalne). A ciała to idee - przedstawienia psychiczne wtórne (pojawiają się na początku) i złożone.

Skoro zatem subiektywne są ciała to świat, jako ogół ciał, również jest subiektywny. To, co nazywamy światem jest wtórną i bardzo złożoną ideą, czyli przedstawieniem psychicznym.

Naprawdę istnieje świadomość poznająca - reszta to przedstawienia psychiczne, czyli idee. Pogląd, że jedyną substancją jest moja świadomość poznająca to tzw. solipsyzm. Solipsyzm jest odmianą tzw. monizmu numerycznego (w sensie numerycznym istnieje jedna substancja) - poglądu, że istnieje jedna tylko jedyna substancja. Berkeley nie wygłosił solipsyzmu - zatrzymał się na twierdzeniu wcześniejszym.

LITERATURA UZUPEŁNIAJĄCA: John Watkins, Nauka a sceptycyzm

MONIZM IDEALISTYCZNY

  1. PLATON (427 - 347 p.n.e.)

Do monizmu idealistycznego może doprowadzić głoszona przez Platona koncepcja wiedzy. Platon przejął od Sokratesa pogląd, że wiedza jest zawarta w pojęciach ogólnych. Wiedza jest zbiorem teorii, teoria - zbiorem twierdzeń, twierdzenia zaś są zbiorem pojęć ogólnych (np. gdy ktoś zna pojęcia estetyczne, to zna estetykę; znajomość trójkątów, kwadratów, brył prowadzi do znajomości geometrii).

Pojęcia to znaczenia nazwy w jakimś języku. Według Sokratesa i Platona w treści pojęcia mieszczą się wszystkie prawdziwe twierdzenia o przedmiocie.

Platon doszedł do wniosku, że pojęcia ogólne nie odnoszą się do obiektów realnych. Obiekty konkretne nieustannie się bowiem zmieniają, a treść pojęć ogólnych jest niezmienna. Treść pojęć ogólnych nigdy nie jest całkowicie spełniona w konkretach. Pojęcia ogólne nie odnoszą się więc do obiektów realnych lecz do idealnych, do idei. Idee tworzą odrębny świat istniejący obiektywnie poza czasem i poza przestrzenią, realny w czasie i w przestrzeni.

Jako ponadczasowe idee są niezmienne, ponieważ zmieniać się może tylko to, co istnieje w czasie. Jako niezmienne są więc także odwieczne i wieczne.

Świat idealny jest więc pierwotny w stosunku do realnego i to zarówno w sensie genetycznym, jak i w znaczeniu. W sensie genetycznym, ponieważ świat realny został zbudowany przez Demiurga (przyczyna sprawcza) z odwiecznie istniejącej materii (przyczyna materialna, w materii źródło mają wszelkie niedoskonałości świata) na podobieństwo świata idealnego.

Świat realny jest tylko niedoskonałą kopią świata idealnego. Jeżeli za byt prawdziwy uznaje się coś, co jest i nie może przestać być, to prawdziwym bytem są jedynie idee. O rzeczach można powiedzieć jedynie, że się stają.

Metafora jaskini mówi o tym, dlaczego tak trudno uwierzyć nam w świat idealny.

Platon jest przedstawicielem idealizmu obiektywistycznego (Berkeley pojmował idee jako przedstawienia psychiczne - subiektywne).

Atrybut - cecha nieodłączna od tego, czemu przysługuje.

Nie każda cecha istotna jest atrybutem.

3. WYBRANE ZAGADNIENIA I KONCEPCJE ONTOLOGICZE

Monizm.

17

FILOZOFIA - WYKŁADY

KARA

KARA JAKO ZEMSTA

teraz

przeszłość

Rozum ludzki - przejaw pneumy

WZROST DOSKONAŁOŚCI WRAZ ZE WZROSTEM NATĘŻENIA PNEUMY

człowiek

zwierzęta

rośliny

ZBRODNIA

KARA JAKO PRZESTROGA

OSTATECZNA GRANICA DOSKONAŁOŚCI MONADY LUDZKIEJ

BRAK GRANIC, PRZERW - CONTINUUM

człowiek

zwierzęta

rośliny

BÓG - MONADA DOSKONAŁA

1. ZASADA NIESPRZECZNOŚCI
nie mogą powstać układy wewnętrznie sprzeczne

2. ZASADA WSPÓŁMOŻLIOWŚCI
do zaistnienia dochodzą tylko zespoły możliwości współmożliwych (wspólne całości)

3. ZASADA LICZNOŚCI
do zaistnienia dochodzi liczniejszy zespół współmożliwości

ŚWIAT RZECZYWISTY


Wyszukiwarka