PRAWO UNII EUROPEJSKIEJ

Specyfika UE jako organizacji ponadnarodowej

• Zgodnie z linią orzecznictwa ETS, w procesie stosowania traktatów założycielskich zaczął kształtować się nowy międzynarodowy system prawny. Zdaniem Trybunału, wyrażonym w orzeczeniach w sprawach Van Gend en Loos i Costa vs ENEL, Unia stanowi nowy porządek międzynarodowy, na rzecz którego państwa przekazały część swoich uprawnień zwierzchnich (suwerennych).

• Podmiotami prawa unijnego są nie tylko państwa członkowskie, ale i jednostki, dla których normy prawa unijnego stanowią źródło praw i obowiązków.

• W odróżnieniu od zwykłych umów międzynarodowych, traktaty założycielskie stworzyły własny, autonomiczny porządek prawny, który został następnie włączony do porządków prawnych państw członkowskich i musi być stosowany przez ich sądy

• Ze względu na to, że państwa członkowskie przeniosły część uprawnień suwerennych na Unie, prawo unijne wiąże państwa członkowskie i ich obywateli. Prawo to ma pierwszeństwo przed wszystkimi przepisami porządków krajowych.

Źródła prawa UE

• prawo pierwotne (Traktaty, zasady prawa)

• prawo pochodne

acquis communautaire

• dorobek prawny Unii Europejskiej rozumiany jako całe dotychczasowe prawo UE, wraz z ukształtowanymi sposobami jego rozumienia i stosowania, polityki wspólnotowe, orzecznictwo sądowe, zwyczaje, a także wartości tkwiące u podstaw funkcjonowania UE

• Państwa przystępujące do Unii Europejskiej zobowiązują się do uznania całego acquis communautaire i są nim prawnie związane

TUE i TFUE jako umowy prawa międzynarodowego

• podlegają zasadom prawa, o których mowa w art. 38 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości (ust.1 pkt. c „ogólne zasady prawa uznawane przez narody cywilizowane”)

podstawowe zasady prawa

• nemo plus iuris in alium transfere potest quam ipse habet (nikt może przenieść więcej praw, niż sam posiada);

• nemo potest commodum capere de iniuria sua propria (nikt nie może wyciągać korzyści z własnego bezprawia);

• nemo iudex in causa sua propria (nikt nie może być sędzią we własnej sprawie);

• lex retro non agit (prawo nie działa wstecz - zasada nieretroakcji);

• res iudicata - ne bis in idem (powaga rzeczy osądzonej - nie można dwa razy sądzić tej samej sprawy);

• pacta sunt servanda (umów należy dotrzymywać);

• inadiplendi non est adiplendum (w stosunku do niewypełniającego nie należy wypełniać);

• ei incumbit probatio qui dicit non qui negat (ciężar dowodu spoczywa na tym, kto na dowód się powołuje, a nie na tym, kto mu zaprzecza)

katalog zasad podstawowych prawa międzynarodowego

• zasada wyrzeczenia się siły w stosunkach międzynarodowych;

• zasada poszanowania integralności terytorialnej państw oraz nienaruszalności granic;

• zasada pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych;

• zasada nieingerencji w sprawy wewnętrzne i zewnętrzne państw;

• zasada współdziałania państw zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych;

• zasada równouprawnienia narodów;

• zasada samostanowienia narodów;

• zasada suwerennej równości państw;

• zasada wykonywania zobowiązań prawnomiędzynarodowych w dobrej wierze;

• zasada poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności.

Specyficzne zasady prawa UE

• część z nich bierze swoje źródło z prawa międzynarodowego (np. zasada poszanowania praw człowieka,

• część wynika z systemów prawnych i tradycji prawnych państw członkowskich,

• część wynika z Traktatów,

• część wynika z interpretacji prawa dokonywanej przez Europejski Trybunał Sprawiedliwości

Podstawowe wartości

• Art. 2 określa wartości, na jakich opiera się Unia, wymieniają wśród nich poszanowanie godności osoby ludzkiej, demokracji, równości, państwa prawnego, poszanowanie praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości podkreślając, iż „wartości te są wspólne Państwom członkowskim w społeczeństwie otwartym na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz równości kobiet i mężczyzn” (art. 2 zdanie 2).

• Zgodnie z art. 3 TUE UE zwalcza wyłączenie społeczne i dyskryminację oraz wspiera sprawiedliwość społeczną i ochronę socjalną, równość kobiet i mężczyzn solidarność między pokoleniami oraz ochronę praw dziecka.

• Unia uznaje prawa, wolności i zasady określone w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 r. w brzmieniu dostosowanym 12 grudnia 2007 r. w Sztrasburgu, która ma taką samą moc prawną, jak Traktaty (art. 6 ust. 1 TUE), a prawa podstawowe, zagwarantowane w Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz wynikające z tradycji konstytucyjnych wspólnych Państwom członkowskim, stanowią część prawa Unii jako zasady ogólne prawa (art. 6 ust. 1 TUE).

Specyficzne zasady prawa UE

• zasada supremacji (nadrzędności) prawa unijnego;

• zasada skutku bezpośredniego prawa unijnego;

• zasada subsydiarności (pomocniczości);

• zasada proporcjonalności;

• zasada solidarności;

• zasada bezpieczeństwa prawnego

Zasada supremacji

• norma prawa unijnego w zakresie swojego działania ma w przypadku kolizji z normą prawa krajowego pierwszeństwo bez względu na hierarchię prawa krajowego i chwilę jego wejścia w życie.

• Zasada ta nie anuluje normy prawa krajowego, a jedynie wyklucza jego zastosowanie - w sytuacji powstania kolizji (niezgodności normy prawa unijnego z prawem krajowym) krajowy organ stosujący prawo ma obowiązek zastosowania normy prawa unijnego

Zasada skutku bezpośredniego

• wszystkie podmioty prawa mogą korzystać z praw i obowiązków nadanych bezpośrednio przez normę prawa unijnego bez pośrednictwa szczebla krajowego.

• skutki wertykalne (stosunek Unia - państwa, osoby fizyczne i prawne - państwa, osoby fizyczne i prawne - instytucje unijne) oraz horyzontalnych (osoby fizyczne i prawne w relacjach pomiędzy sobą)

• Bezpośrednia skuteczność normy prawa unijnego zależy od spełnienia trzech warunków - norma musi być:

• jasna i precyzyjna;

• bezwarunkowa;

• niezależna od dalszych działań prawodawczych bądź wykonawczych

Zasada subsydiarności

• w dziedzinach, które nie należą do jej wyłącznej kompetencji, Unia podejmuje działania tylko wówczas i tylko w takim zakresie:

• w jakim cele zamierzonego działania nie mogą zostać osiągnięte w sposób wystarczający przez Państwa członkowskie, zarówno na poziomie centralnym, jak i regionalnym oraz lokalnym,

• jeśli ze względu na rozmiary lub skutki proponowanego działania możliwe jest lepsze ich osiągnięcie na poziomie Unii.

Zasada proporcjonalności

• zakres i forma działania Unii nie wykraczają poza to, co jest konieczne do osiągnięcia celów Traktatu

• stosowane przez Unię środki powinny być:

• niezbędne - nie mogą być zastąpione przez inne działania powodujące taki sam skutek, ale mniej zagrażające realizacji innych celów lub interesów unijnych;

• ograniczone co do celu;

• konieczne;

• nienakładające nadmiernych ciężarów.

Zasada solidarności

• zgodnie z zasadą lojalnej współpracy Unia i Państwa Członkowskie wzajemnie się szanują i udzielają sobie wzajemnego wsparcia w wykonywaniu zadań wynikających z Traktatów.

• Państwa Członkowskie podejmują wszelkie środki ogólne lub szczególne właściwe dla zapewnienia wykonania zobowiązań wynikających z Traktatów lub aktów Unii,

• ułatwiają wypełnianie przez Unię jej zadań i powstrzymują się od podejmowania wszelkich środków, które mogłyby zagrażać urzeczywistnieniu celów Unii.

Zasada bezpieczeństwa prawnego

• uzasadnione przekonanie podmiotu prawa o przewidywalności jej praw i obowiązków, a zatem - z jednej strony - umożliwienie mu postępowania zgodnego z prawem, z drugiej - wykorzystania przysługujących mu uprawnień

• ochrona praw nabytych;

• nieretroakcja (tj. zasada głosząca, iż prawo nie działa wstecz - lex retro non agit);

• ochrona ekspektatywy prawnej, a więc zasadnego przekonania co do sytuacji prawnej podmiotu prawa w przyszłości (np. przekonanie o wysokości podatków w danym roku podatkowym).

• zasada jednolitości stosowania prawa unijnego przez organy państw członkowskich

Prawo wtórne (pochodne)

• art. 288 TFUE:

• w celu wykonania kompetencji Unii instytucje przyjmują rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia i opinie

Rozporządzenie

• Rozporządzenie jest aktem o charakterze generalnym, ma zasięg ogólny, wiąże w całości i jest bezpośrednio stosowane we wszystkich państwach członkowskich.

• Ma charakter generalny, abstrakcyjny i normatywny.

• Bezpośrednie stosowanie oznacza, iż rozporządzenie nie wymaga implementacji do krajowego systemu prawnego, a zatem państwo nie może podejmować żadnych kroków w tym celu.

• Postanowienia rozporządzenia nie mogą być powielane w aktach prawa krajowego.

• Rozporządzenie jest instrumentem unifikacji prawa, gdyż wprowadza jednolite rozwiązania prawne dla wszystkich państw członkowskich.

Dyrektywa

• wiąże państwo członkowskie, do którego jest kierowana, w odniesieniu do rezultatu, który ma być osiągnięty, pozostawiając organom krajowym swobodę wyboru formy i środków.

• Dyrektywa określa rezultat, jaki państwo członkowskie ma osiągnąć, wyznaczając równocześnie termin implementacji, a więc termin, w jakim określony rezultat ma być osiągnięty.

• Dyrektywy traktowane są jako instrument harmonizacji prawa.

Rozporządzenie a dyrektywa

rozporządzenie	dyrektywa
ogólne i abstrakcyjne	wiąże odnośnie wskazanych celów
obowiązuje w całości	pozostawia państwom swobodę wyboru form i metod
obowiązuje bezpośrednio	zawiera termin implementacji

Decyzje

• Wiążą w całości adresatów.

Obowiązują bezpośrednio, nie pozostawiając adresatom swobody wyboru formy lub metody stosowania

Zalecenia i opinie

• nie mają charakteru wiążącego, mają też ograniczone znaczenie prawne.

• Zalecenie dochodzi do skutku z inicjatywy własnej organu uchwałodawczego, sugeruje adresatowi autorytatywnie określone rozstrzygnięcie i jest traktowane jako instrument formalnego nacisku na państwo.

• Opinia jest inspirowana działalnością innego podmiotu, jest mniej kategorycznym wyrażeniem poglądu, oceny sytuacji, metody czy stosowanego środka, a znajduje zastosowanie w szczególności w procesie legislacyjnym (opinia projektu aktu prawodawczego) i sądowym (opinia prawna)

Decyzja a zalecenie i opinia

Decyzja	Zalecenie i opinia
obowiązuje w całości wiąże adresatów	ograniczone znaczenie prawne brak mocy wiążącej

Soft law - niewiążące akty prawne

• regulaminy

• programy ogólne

• decyzje inne niż określone w art. 249 TWE

• porozumienia międzyinstytucjonalne

• rezolucje Rady

• Komunikaty Komisji

• deklaracje

zarysowany powyżej system prawa wtórnego w całości obowiązuje w zasadzie wyłącznie w obszarze integracji gospodarczej, polityki granicznej, azylu i imigracji.

Odrębnie uregulowana została kwestia współpracy w ramach Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, która - zgodnie z art. 24 TUE podlega szczególnym zasadom i procedurom i w ramach której wyklucza się przyjmowanie aktów prawodawczych.

W obszarze Przestrzeni Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości instrumenty prawne określone w art. 288 TFUE mają być stosowane docelowo, ustanowiony został pięcioletni okres przejściowy (tj. do 1 grudnia 2014) podczas którego ma być dokonane przekształcenie obowiązujących przez wejściem w życie Traktatu z Lizbony instrumentów prawnych w rozporządzenia, dyrektywy i decyzje - do tego czasu przyjęte przed 1 grudnia 2009 r. instrumenty III filara UE pozostają w mocy.

Procedury prawodawcze

• Zwykła procedura prawodawcza polega na przyjęciu rozporządzenia, dyrektywy lub decyzji wspólnie przez Parlament Europejski i Radę na wniosek Komisji

• W szczególnych przypadkach przewidzianych w Traktatach przyjęcie rozporządzenia, dyrektywy lub decyzji przez Parlament Europejski z udziałem Rady lub przez Radę z udziałem Parlamentu Europejskiego stanowi specjalną procedurę prawodawczą.

• W szczególnych przypadkach przewidzianych w Traktatach akty prawodawcze mogą być przyjmowane z inicjatywy grupy Państw Członkowskich lub Parlamentu Europejskiego, na zalecenie Europejskiego Banku Centralnego lub na wniosek Trybunału Sprawiedliwości lub Europejskiego Banku Inwestycyjnego

Zwykła procedura prawodawcza

• Komisja przedstawia projekt Parlamentowi Europejskiemu i Radzie

Pierwsze czytanie

• Parlament Europejski uchwala stanowisko w pierwszym czytaniu i przekazuje je Radzie.

• Jeżeli Rada zatwierdzi stanowisko Parlamentu Europejskiego, projektowany akt zostaje przyjęty w brzmieniu, które odpowiada stanowisku Parlamentu Europejskiego.

• Jeżeli Rada nie zatwierdzi stanowiska Parlamentu Europejskiego, przyjmuje własne stanowisko w pierwszym czytaniu i przekazuje je Parlamentowi Europejskiemu.

• Rada informuje w pełni Parlament Europejski o powodach, które doprowadziły ją do przyjęcia jej stanowiska w pierwszym czytaniu. Komisja informuje w pełni Parlament Europejski o swoim stanowisku.

Drugie czytanie

• Jeżeli w terminie trzech miesięcy od tego przekazania Parlament Europejski:

• zatwierdzi stanowisko Rady w pierwszym czytaniu lub nie wypowie się, dany akt uważa się za przyjęty w brzmieniu, które odpowiada stanowisku Rady;

• odrzuci, większością głosów wchodzących w jego skład członków, stanowisko Rady w pierwszym czytaniu, proponowany akt uważa się za nieprzyjęty;

• zaproponuje większością głosów wchodzących w jego skład członków poprawki do stanowiska Rady w pierwszym czytaniu, zmieniony w ten sposób tekst jest przekazywany Radzie i Komisji, która wydaje opinię w przedmiocie tych poprawek

• Jeżeli w terminie trzech miesięcy od otrzymania poprawek Parlamentu Europejskiego Rada, stanowiąc większością kwalifikowaną:

• a) przyjmie wszystkie te poprawki, dany akt uważa się za przyjęty;

• b) nie przyjmie wszystkich poprawek, przewodniczący Rady w porozumieniu z przewodniczącym Parlamentu Europejskiego zwołuje komitet pojednawczy w terminie sześciu tygodni.

• Rada stanowi jednomyślnie w sprawie poprawek, które stały się przedmiotem negatywnej opinii Komisji.

Procedura pojednawcza

• Komitet pojednawczy, w którego skład wchodzą członkowie Rady lub ich przedstawiciele oraz taka sama liczba członków reprezentujących Parlament Europejski, ma za zadanie doprowadzić do porozumienia w sprawie wspólnego projektu większością kwalifikowaną członków Rady lub ich przedstawicieli oraz większością głosów członków reprezentujących Parlament Europejski, w terminie sześciu tygodni od jego zwołania, na podstawie stanowisk Parlamentu Europejskiego i Rady w drugim czytaniu.

• Komisja uczestniczy w pracach komitetu pojednawczego i podejmuje wszelkie niezbędne inicjatywy na rzecz zbliżenia stanowisk Parlamentu Europejskiego i Rady.

• Jeżeli w terminie sześciu tygodni od jego zwołania komitet pojednawczy nie zatwierdzi wspólnego projektu, proponowany akt uważa się za nieprzyjęty.

Trzecie czytanie

• Jeżeli w tym terminie komitet pojednawczy zatwierdzi wspólny projekt, Parlament Europejski i Rada dysponują terminem sześciu tygodni od tego zatwierdzenia na przyjęcie danego aktu zgodnie z tym projektem, przy czym Parlament Europejski stanowi większością oddanych głosów, a Rada - większością kwalifikowaną. Jeżeli nie uczynią tego, proponowany akt uważa się za nieprzyjęty.

• Terminy trzech miesięcy i sześciu tygodni, o których mowa w niniejszym artykule, są przedłużane najwyżej, odpowiednio, o miesiąc i o dwa tygodnie, z inicjatywy Parlamentu Europejskiego lub Rady.

Orzecznictwo SPI i ETS

• koncepcja wspólnotowego common law (prawa sędziowskiego, precedensowego)

• traktaty ramowe - nieuchronność istnienia luk prawnych, wypełnianych orzecznictwem ETS (gap-filling)

• tworzenie zasad prawa wspólnotowego

Prawo krajowe a prawo UE: Konstytucja RP

• art. 8.1. Konstytucja jest najwyższym prawem RP

• art. 9: RP przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego

• art. 90.1.: RP może na podstawie umowy międzynarodowej przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach

Prawo krajowe a prawo WE: Konstytucja RP

• art. 91.1.: ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dz. U. RP, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy

• art. 91.2.: umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową

• art. 91.3.: jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez RP umowy międzynarodowej konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami

Prawo krajowe a prawo UE: praktyka

• Orzeczenia FTK Solange I i II - tak długo jak wspólnotowy system ochrony praw podstawowych będzie wystarczający wobec systemu wynikającego z konstytucji RFN, tak długo RFN będzie uznawać pierwszeństwo prawa wspólnotowego

• Orzeczenie FTK ws. Maastricht: państwa członkowskie pozostają „panami traktatów”. Akty instytucji wspólnotowych lub orzeczenia ETS wykraczające poza traktatowe kompetencje WE nie będą miały w RFN mocy wiążącej. WE nie posiada bowiem kompetencji do określania własnych kompetencji - należy ona wyłącznie do państw członkowskich jako „panów traktatów” (tzw. klauzula Kompetenz-Kompetenz).

• Sąd Najwyższy Irlandii zakwestionował w 1987 r. zgodność z konstytucją Jednolitego Aktu Europejskiego (instrumenty WE w sferze polityki zagranicznej oznaczają rezygnację przez państwa członkowskie z części swej niezależności i suwerenności w sferze polityki międzynarodowej). Ratyfikacja JAE wymaga zmiany konstytucji. Konstytucja została zmieniona

Konstytucja a prawo UE: praktyka

• sprawa Tanji Kreil (RFN): ETS orzekł, iż przepis konstytucyjny zakazujący kobietom służby wojskowej na stanowiskach bojowych jest sprzeczny z przepisami Dyrektywy o równym traktowaniu kobiet i mężczyzn. Orzeczenie ETS: 11 stycznia 2000 r. Zmiana przepisu Konstytucji RFN: 19 grudnia 2000 r.

Konstytucja a prawo UE: praktyka RP

• Decyzja Ramowa Rady w sprawie Europejskiego Nakazu Aresztowania (2002):decyzja sądowa wydana w celu aresztowania i przekazania przez inne państwo członkowskie osoby dla przeprowadzenia postępowania karnego lub wykonania kary pozbawienia wolności bądź środka zabezpieczającego

• Konstytucja RP art. 55 ust. 1: ekstradycja obywatela polskiego jest zakazana

• implementacja do polskiego kpk (rozdz. 65a i 65b)

• TK 2005: przepis art. 607t § 1 kpk jest niezgodny z Konstytucją

• 2006: nowelizacja Konstytucji RP (art. 55.1: ekstradycja obywatela polskiego jest zakazana, z wyjątkiem przypadków określonych w ust. 2 i 3 (…)

---